ӘДІЛ — МАРИЯ
(роман)
Бұл іс Николай чиновниктерінің қылышынан қан тамған 1911 жылы болғандықтан, қашқын Әділді қауымға білдіріп қоя алмай, Байжан мен Асан ақылдасып, сыр шашпайтын жақындарын ғана шақырып, Әділ мен Марияны жаназалап, түн ішінде апарып Әділдің қыстауының қасындағы жаңа қыстау салам деп жиған тастардың астына жасырын көмді.
Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге ие болғаннан бері қарай сенін, көрмегенің жоқ. Шыңғыс, Темір сияқты талай-талай сайып-қырандарды қолыңнан жөнелттің. Сенде талай адамның құмары қанып, қуанғаны да болды, жүрегі жанып, суалғаны да болды. Талай-талай талпынған жас жүрек мұратына да жетті. Талай бақытсыздың жарық күндей үміті үзіліп те кетті. Сенде неше түрлі ел дәурен сүріп, аң аулап, мал да бақты. Сенде талай-талай сабаздың қаны судай да ақты. Ай мен күндей ажарлы сұлу, қыршын жастарды да, арыстан жүректі айнымас батырларды да, әлемнен озған алаяқ, аузынан бал тамған шешен билерді де жерошақтай жер қазып, үңірейтіп бауырыңа көміп жатсаң да, бақайыңнан келмей, түк көрмегендей-aқ мыңқиып тұра бересің-ау! Онымен де коймай, қысқа күнгі күншығыстан ұзақ күнгі күнбатысқа қарай керегедей жайылған кең қолтығыңды ашып үңірейтіп: «Кел-кел! Тағы менің қолтығыма кіріп, біресе рахат, біресе бейнет көріп, аз күн арпалысып өтетінін, келіңдер!» — деп, үнсіз дауысыңмен шақырып тұратыныңды қайтемін!..
Әне, кешегі бір кезде (1910 жылы) амал жұлдызының орта шенінде қайтпас қара желінің дауылы соғып, қардың суын сай-сайдан сарқыратып, соққан жел, аққан суың жан-жануарға рахат болса да, бір жағынан ұшқан қаңбақ, аққан дөңбек сияқты тамырсыз көмексіздерді, есін шығарып, дегбір тапқызбай, сандалтып апарып, бірін құлағалы тұрған жарға тығып, бірін құры құдыққа салды. Онымен де коймай, кейбір жердің шымын аударып ағытып, жаңа өспірім жастардай жаңа ғана шыққан жасыл шөпті танымайтын. жат жерге апарып та тастады!!!
Әне! Сол амал жұлдызының аяқ шенінде жер кепті деп, қолтығындағы ел мал ащылатамыз деп, бауырға қарай көшті. Атты-жаяу айдаған қойдың жас төлі шаршаған соң, қойды тоқтатып жусатып, жаңа туғанын ауыздандырып, шаршағанын тынықтырып, қоймен бірге барған балалар жалма-жан қy топайды доп қылып, жерді шұқырлап орда қылып, доп ойнай бастады. Қыстаудан жаңа көшкен елдің жүгі орнықпай аударылып, бірі түйесін бақыртып қайта артып, бірі жүк артқан сиырын «ауһаулап» қуалап, ауған жүгін басып, ерлі-қатынды, бала-шағасымен шулап жүр. Отардан қайтқан жылқының алдынан шыққан жас жігіттер көшке қарсы айдап келіп, аты жоқтар жүгенін ала жүгіріп, әрқайсысы бір-бір жылқыға құрық салып, жылқыны алды-алдына бөліп қуалап жүр.
Жаңа туған жас құлынды тәлтіректетіп құрығымен түртпектеп, шидем киген күләпаралы жылқышы жылқының артында келе жатыр. Сонда сен, кәрі Шыңғыстау, көшкен елге қара құжыр қабағыңмен ашулана қарап: «Ала қыстай менің ығымды қорғалап, қыстан аман шығып, бүгін иесіз тастап кеткенін қарашы!.. Қап, бәлем, қайта бір келерсің», — дегендей үнсіз едің-ау! Жотадағы биіктерің: «Батыр-ау, мыналар қайда барады? Ана біреулер не қылып жатыр?» — дегендей алдыңдағы аласа төбелерден аса қapaп, кейбір биіктерден созылған жота қыр алдыңғы төбенің иығынан тапқан ана биіктің қолы сияқтанып: «Былай тұршы! Еңкейе берші!» — деген сияқтанып, бөктерге жақын, тіпті, аласа төбелер: «Аналар көрмей қалар», — дегендей-aқ еңкейіп құржия қарап, бәрінің көзі көшкен елде сияқты.
Әне! Осы көшкен ел сәуір жұлдызын бауырда өткізіп, малы ащыға, адамы аққа қанып, төрт түлік малдың төлі әбден аяқтанып, асыр салып, енді жайлауға шықпақ үшін қайта көшті.
Май-май! Әттең, май жұлдызы-ай! Сен жан-жануардың қайғысын ұмытқызып, бейіш ауасын жұтқызып, қабағын ашқызып, үмітін ілгері басқызып, тозбас өмір, таймас бақ бергендей алдайтының-ай! Жайқалған жасыл шөпті қуартатын, жалбыраған жапырақ пен жайнаған гүлдерді жанынан айрылтып ұшыратын күз болмайтындай-ақ, мұқым Шыңғыс даласыменен қap астында қалып, қайғылы аң бүркеуін жамылып, жорғалаған жыландай, жорға мінген жастардай жылмаңдап аққан мөлдір сулар мұнан былай рахат-қуаныштан үміт үзген мұңлы жүректей мұз болып қататын қыс болмайтындай-ақ, сен, май, әттең, май, жан-жануардың, адамзаттың, да артын ұмыттырып, алдын ойлатпайсың-ау!
Міне, бұл (ескі есеппен) майдың он бесі! Бұл кезде қайта қонған ел Орда, Доғалаңның тұсына қонып қалған. Міне, бұл қоныстар тағы Шыңғысқа көшпек.
Сонда сен, кәрі Шыңғыстау: «Батыр-ау, ел қарасы көріне ме? Ел қайта қонып қалған ба?» — дегендей бағанағыдан гөрі жылы жүзбен жымыңдап сағымданып, жайдары желің жаңа шыққан жасыл көдені бұлаңдатып, қайық мен теректің жапырағын сылдыратып жайқалтып, төскейдегі елге атой бергенде: «Мұнда-мұнда! Бергел-бергел!»-деп шақырғандай болдың-ау...
Әне, Бақтыбайдың екі баласы Асан, Үсен Шилі құдығына кеше қона сала ысын қазып, бүгін ысын көтеріп те қойды. Жақсыбайдың жалғыз баласы Әділ Милы құдығына бүгін қонып, биесін байлатып бола сала, үй тігілгенге қарамай-ақ далаға сырмақ салғызып, бір табақ піскен ет пен бір тегене қымызды ортаға алып, құрбы-құрдасымен мәз-мейрам болып отыр.
Бір кезде қасындағы бір жігітке қарап Әділ:
— Серікбай, сен кеше Зылиқа жеңгейге шын жолықтың, ба? Қарағым, құрдас-еке, шыныңды айтшы? Кейде мені алдап ұмсындырып қоятын едің ғой, сондай қалжың қылып жүрсін, бе?
Серікбай:
— Құдай ақыңа шын! Міне, бүгін кешке барамыз ғой, өтірік болса, менің, бетіме түкір!
Әділ:
— Зылиқа не деді дейсің?
Серікбай:
— Бағана айтқаным қане? «Еркем әзір тым жасырақ қой, үйтсе де көндірермін. Ел жатқан кезде ыс басынан табысайық, бірақ мына ысшы кісі ездеріңнің сырыңды шашпайтын сенімді кісі болса», — деді дегенім қане?
Әділ:
— Онда сен не дедің?
Серікбай:
— Мен: «Бұл ысшы сұраған соң, әдейі осыны жібергеміз, хабарласуға», — дедім Зылиқаға.
Әділ:
— Әй, құрдасым-ай, — деп Серікбайды арқаға қақты да, — Зылиқа жеңгей уәдесінде тұрса, Марияны бүгін түнде қолымызға береді десеңші!
Серікбай:
— Уәдесінде тұрмай, өз қалыңдығыңды өзіңнен аясын ба? Ана күні ғана жеңгетайға бір көйлектік шыт пен төрт көз барқыт бергеніміз қане?
Әділ:
— Ойбай-ау! Мен Зылиқа жеңгей бізден аянады дейім бе?
Ана бір Үсен деген кіші қайнағам мен қатыны Жәмила бізді жатша қорып, аңдып жүрген жоқ па?
Серікбай:
— Әй, Әділ-ай, өзің, тіпті, ғашықсың-ay! Зылиқа жеңгей олардың көзін алдауды біледі және Үсен бізді ұстап алса да, не қыла қояды? Жас адам өз қалыңдығымен жасырын қалыңдық ойнамаушы ма еді?
Әділ:
— Жә, Серікбай, кешке біздің қасымызға кім ереді?
Серікбай:
— Мына Мықтыбай ше?
Әділ:
— Жылқыны кім бағады?
Серікбай:
— Бұ түні ай жап-жарық болады. Несі бар? Өзге жылқышы бақпай ма?
Әділ:
— Жарайды, бірақ үшеуміз де жер қылаң ат мінбесек болмайды.
Серікбай:
— Ту, Әділ-ай! «Кеш болса, қойға соқпақ табылар», деп бір қойшы айтқандай, үшеумізге үш тай табылмай ма? Мен өзімнің сары-қызыл атымды мінем, сен көк бурылды мін. Мықтыбайға ана күнгі ұрыдан төлеуге алған тарлан атты мінгізіп, үш жас үш кәріге мінейік те барайық, ол үшеуі кісінемейді де, пысқырмайды да. Дәл сол күні Тасбұлақтағы бір ауылдың қараша үйлері бірбеткей қонған. Күнбатыс жақта оқшаулау боз үйдің сыртында бір-ақ қос бар. Боз үйдің оңтүстік жағындағы ұраңқайдан дабырлаған бозбалалардың даусы шығады. Үлкен боз үй мен қостың арасында арлы-берлі жүрген жаяулардың қолында бір-бір жапырақ қағаз: «Болысқа қол қойғызам, тілмашқа апарып мөр басқызам», - дегеніне қарағанда, Төребек болыстың ауылы екені мәлім. Анау ұраңқайда бір үстелді айнала отырған бозбалалар картаны ортаға алып: «Coқ, әйдә, мен бардым, міне, менікі жиырма бір! Ойбой, сыпырып кетті!» — деген дауыстар. Мына жақта бір-екеу дойбы ойнап, оның бірі бір дойбыны қайта қоймақ болғанда, біреуі: «Жоқ, жоқ, қайтармаймын», — деп, оның қолын ұстағанда, оларды мықтап отырған екеудің бірі: «Қайтсын, қайтсын! Әлгіде бұл екі алып биге шыққалы жатқанда, сені де қайтарғаны кәне?» — деп, ана біреуі: «Жоқ-жоқ, дойбыда қайтыс болмайды, бұл тоғызқұмалақ емес қой», — десіп шуылдасып, анда-санда сары тегенедегі қымыздан бір кесе қымызды жұта салып, қайтадан ойнап жатыр. Тор алдында бір-екеуі тоғызқұмалақ ойнап, оның бірі aқ сүйектен істеген бір уыс құмалақты қолына алып: «Бір, екі, үш, төрт», — деп, екі-екіден санап тырсылдатып ордасына салып жатып өзімен ойнап отырған жігітке: «Бол-бол! Ойна!» — деп дығырлатса да, анау: «Асықпа! Ойнармыз!» — деп, біресе бір байын санап, біресе ортадағы атын санап: «Ә, байды көшсем — не мынау жеті атын жеймін, не кек мойыннан тұздық береді!» — деп, тырсылдатып байын көше бастағанда: «Орта толсын!» — деп, бір жылмаңдаған жастау жігіт кіріп келді.
Болыстың баласы Еркімбек картаны қоя салып, әлгі келген жігітке:
— Шешенбай, амансың ба? Мынаған қымыз күй! Бәлемді әбден ыңқылдат!
Шешенбай:
— Ой, тәйірі-ай, мен қымыз көрмеппін бе? Карта ойнап, қымыз ішкеннен басқа түкке жарамайтын өңкей шірік! — деп қалжыңдап келіп, тегене басына отырған соң, ойынды қойып, бәрі қымызға жабылып, «Әйдә, көтер! Әйда, құй!» — деп отырғанда, Еркімбек Шешенбайға:
— Жә, Шешенбай, не есітіп, не білдің?
Шешенбай:
— Не білуші ем? Бірақ, сендердей шірікті тырнағына алмайтын бір сұлу көрдім.
Еркімбек:
— Жә, қоя ғой, Шешенбай! «Төбетке өлексенің, бәрі бір бос» деп Абай марқұм айтқандайын, сен қыз көрсең-aқ, «шіркіннің сұлуы-ай» деп таң қалатынсың!
Шешенбай:
— Мырза, мені өйтіп қорлама! Мен сендердей оны көрсе оны caқ, мұны көрсе мұны caқ болмаймын, мен көрген қызды көрсең, есіңнен адасар едің!
Еркімбек:
— Шешенбай, сен менің қалжыңыма ыза болмай, шыныңды айтшы? Шын маған лайық сұлу көрдің бе?
Шешенбай:
— Мен көруін көрдім-ау, бірақ сен оның маңына да бара алмайсың, ол кімнің қызы деп менен сұрамай-ақ қой! Құр ішқұса болып өлерсің. Егер мен Төребек болыстың баласы болсам, осы кешке-aқ сол қызбен жақын болудың бабын табар едім.
Еркімбек:
— Япырай, құp сарнай бермей, айтсаңшы, осы елде көрдің бе, бас^а жерде ме? Кім біледі, көрінгенмен тамыр болатын бір қаңсықты айтып отырсың ба?
Шешенбай:
— Пәле, мен ондайды қыз деймін бе? Айт деп болмасаң, айтайын:
— Осы елдегі Бақтыбай марқұмды білесің ғой. Соның бір қызы бар. Міне, осы жаз он бестен он алтыға жаңа ғана шықты, — дей бергенде, бозбалалардың бірі:
— Ол қыз сұлу екені рас, 6ipag жастау емес пе? — деді.
Шешенбай:
— 15-16-дан өткен соң қыздың не қызығы бар? Егер мен 19- 20 десем, пәле, бір сасық емшекті мақтан отыр деп мені қандай мазақ қылар едіңдер.
Еркімбек:
— Ол қыз айтқаныңдай болмаса қайтесің?
Шешенбай:
— Айтқанымдай сұлу болмаса, мына астымдағы бәйге ақтабан сенікі. Егер айтқанымдай болып, сол қызға өзің маңайлай алмасаң қайтесің?
Еркімбек:
— Атыңның бағасын берейін.
Шешенбай:
— Атымның бағасы бес құлынды бие! Маған екі-aқ құлынды бие беремісің? Өзгесін кештім.
Еркімбек:
— Болады, берейін. Әпкел қолыңды!
Шешенбай:
— Әпкесең, әпкел!
Екеуі қол алысты да, Еркімбек қолын жазбай тұрып бозбалаларға қapaп:
— Жігіттер, бұл шын серт! Бұған куә болыңдар!
Шешенбай:
— Болса болсын! Бірақ, сен болыстың баласысың ғой, зорлық қып бермей кетесің. Әйтсе де алдыңда Құдай бар. Құдайдан күшті емессің.
Еркімбек:
— Рас, рас, Құдай куә болсын! Әкем екі байталдан кедей болмас. Сол қызға не бара алмасам, не ала алмасам, айтқаным айтқан. Бipaқ айтқан қызыңның аға, жеңгесі бар ма?
Шешенбай:
— Бір түгіл екі аға, екі жеңгесі бар!
Еркімбек:
— Шешенбай, енді қалжыңды қойып, жон сөйлесейік сен ол ауылдың жайы-күйін әбден білетін сияқтысың ғой. Қай жағынан орайы келетінін өзің тап, ана сертіміз тұрыпты ғой, онан басқа екеуміз өмірлік дос болайың, осы жұмысты езің жөнде!
Шешенбай:
— Мен қолымнан келгенін аямайын, тіпті, орны келмесе, өзін, де өкпелемессің. Мен ол ауылмен оншалықты аралас емес едім. Сөйтсе де білгенімді айтайын. Ол қыздың екі ағасының еншісі бір болса да, үлкен ағасының бөлек отауы бар. Қыз кіші ағасының қолында. Біз сол кіші ағасының қатыны жағынан айналдырмасақ болмайды-ау деймін.
Еркімбек:
— Дұрыс! Енді өзің осы кешке сол кіші жеңгесінен хабар алып бере аласың ба?
Шешенбай:
— Сіз жұмсасаңыз, бармаймын дей алам ба, бірақ, кеш те болып қалды. Және түн ішінде нені сылтау қылып барам?
Еркімбек:
— Оның айласын өзің табасың-дағы.
Шешенбай аз ойланып:
— Олай болса, әжеңнен маған ысқа қоятын бір жылқы терісін алып бер. Ол ауыл бүгін ыс көтерді, болыстың бәйбішесі беріп жіберді деп, сол теріні сылтау қылып апарайын да, лажын тауып кіші жеңгесіне сөйлесейін.
Еркімбек:
— Ай, қарағым-ай! Шешенбай десе Шешенбайсың-ау, — деп, арқаға қақты.
Сол майдың он бесі күні күн еңкейе жылқы суға жабылып, қара құл қауғаны қайқая тартып, жылқыны қандырып шығарып жатыр. Жақсыбай марқұмның жалғызы Әділ байбатша құрбыларымен құдық қасындағы дөңде отырып: «Анау бәйге торы айғырдың торы төбелін биыл қысыраққа салдым. Анау торы төбелін ат қылып мінейін деп, былтыр құнан күнінде піштіріп едім», — деп, әрқайсысы бір жылқыны мақтап отыр. Кейде Серікбаймен екеуі күнге қарап: «Жарықтық, қашан батады?» — деп те қояды...
Қосақты қойды сауған қатындар қойды ағытып, арқанды шумақтап жатқанда, арты ағытылғанша кезеңнен қозылар да шулап қоя берді. Қозы баққан жалаң, аяқ балалар ат қосқан керешіше қозыларды жанай жүгіріп, жіңішке даусымен қиқулап келеді. Ауылдан шыққан жалаңаш балалар да құлағына қолын басып-басып алып, қозының, қойдың шулаған даусын біресе ашық, біресе күңгірт естіп, «у-у» дегізіп, санға өзін-өзі шапалақтап бір салып, қозының алдына қарай жөнелді. Шеткі қоңыр үйден шыққан қартаң адам таяғын алып, дөңге шығып, жамырап жайылған қойдың алдынан «шайт-шайт» деп тұр.
Міне, дәл сол кезде сен, кәрі Шыңғыстау, бауырыңа жапқан қapa шымылдық сияқты көлеңкеңді төстегі елге түсіріп, сенін, соныңды білгендей-ақ қымызға тойып алған тапалдау қара қойшы шидемнің бір жеңін белсеніп алып, үйден шыға келіп, қойдың алдына келіп, тымағын лақтырып, қойды кеген басына иіре бастады.
Қатын-бала малшының қолында бір-бір ағаш, қозы бөліп, жерді сабалап: «Ойбай, әне кетті, міне кетті! Бәлі, ана жағының бәрі кетіп қалды!» — деп шулап, кейбіреуі өте берген қозыны желкесінен ағашпен басып ұстап, кей балалар қашқан қозыны қуып жүріп құрықтап, көген арасындағылар абыр-сабыр қозы-лақтарды көгендеп те жатыр.
Осы дыбыс басыла бергенде, жылқы жақтан бір ат мініп, екі ат жетелеп Мықтыбай да келіп қалды. Атты үйдің жанына байлап жатып Мықтыбай: «Ерттейін бе?» — дегенде, үйден Серікбайдың: «Ертте!» — деген даусы шықты.
Әділ:
— Әже, қуырдақ дайын ба?
Әжесі:
— Дайын, қарағым, дайын!
Әділ, Серікбай, Мықтыбай үшеуі қуырдақ жеп, қымызға тойып алды да, атқа мініп жатып Әділ:
— Әже, бізге ет алып қоясың ба? Біз бүгін жылқыда боламыз!
Әжесі:
— Қоям, жалғызым, қоям! — деген соң, үшеуі жыл^ыға қарай өлеңдете жөнелді. Шу дегенде Әділдің аузына бұрынғы салдардың айтатын мына өлеңі түсті:
«Аулыңа мұнан бұрын барғаным жоқ,
Көзімді өзге қызға салғаным жоқ.
(роман)
Бұл іс Николай чиновниктерінің қылышынан қан тамған 1911 жылы болғандықтан, қашқын Әділді қауымға білдіріп қоя алмай, Байжан мен Асан ақылдасып, сыр шашпайтын жақындарын ғана шақырып, Әділ мен Марияны жаназалап, түн ішінде апарып Әділдің қыстауының қасындағы жаңа қыстау салам деп жиған тастардың астына жасырын көмді.
Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге ие болғаннан бері қарай сенін, көрмегенің жоқ. Шыңғыс, Темір сияқты талай-талай сайып-қырандарды қолыңнан жөнелттің. Сенде талай адамның құмары қанып, қуанғаны да болды, жүрегі жанып, суалғаны да болды. Талай-талай талпынған жас жүрек мұратына да жетті. Талай бақытсыздың жарық күндей үміті үзіліп те кетті. Сенде неше түрлі ел дәурен сүріп, аң аулап, мал да бақты. Сенде талай-талай сабаздың қаны судай да ақты. Ай мен күндей ажарлы сұлу, қыршын жастарды да, арыстан жүректі айнымас батырларды да, әлемнен озған алаяқ, аузынан бал тамған шешен билерді де жерошақтай жер қазып, үңірейтіп бауырыңа көміп жатсаң да, бақайыңнан келмей, түк көрмегендей-aқ мыңқиып тұра бересің-ау! Онымен де коймай, қысқа күнгі күншығыстан ұзақ күнгі күнбатысқа қарай керегедей жайылған кең қолтығыңды ашып үңірейтіп: «Кел-кел! Тағы менің қолтығыма кіріп, біресе рахат, біресе бейнет көріп, аз күн арпалысып өтетінін, келіңдер!» — деп, үнсіз дауысыңмен шақырып тұратыныңды қайтемін!..
Әне, кешегі бір кезде (1910 жылы) амал жұлдызының орта шенінде қайтпас қара желінің дауылы соғып, қардың суын сай-сайдан сарқыратып, соққан жел, аққан суың жан-жануарға рахат болса да, бір жағынан ұшқан қаңбақ, аққан дөңбек сияқты тамырсыз көмексіздерді, есін шығарып, дегбір тапқызбай, сандалтып апарып, бірін құлағалы тұрған жарға тығып, бірін құры құдыққа салды. Онымен де коймай, кейбір жердің шымын аударып ағытып, жаңа өспірім жастардай жаңа ғана шыққан жасыл шөпті танымайтын. жат жерге апарып та тастады!!!
Әне! Сол амал жұлдызының аяқ шенінде жер кепті деп, қолтығындағы ел мал ащылатамыз деп, бауырға қарай көшті. Атты-жаяу айдаған қойдың жас төлі шаршаған соң, қойды тоқтатып жусатып, жаңа туғанын ауыздандырып, шаршағанын тынықтырып, қоймен бірге барған балалар жалма-жан қy топайды доп қылып, жерді шұқырлап орда қылып, доп ойнай бастады. Қыстаудан жаңа көшкен елдің жүгі орнықпай аударылып, бірі түйесін бақыртып қайта артып, бірі жүк артқан сиырын «ауһаулап» қуалап, ауған жүгін басып, ерлі-қатынды, бала-шағасымен шулап жүр. Отардан қайтқан жылқының алдынан шыққан жас жігіттер көшке қарсы айдап келіп, аты жоқтар жүгенін ала жүгіріп, әрқайсысы бір-бір жылқыға құрық салып, жылқыны алды-алдына бөліп қуалап жүр.
Жаңа туған жас құлынды тәлтіректетіп құрығымен түртпектеп, шидем киген күләпаралы жылқышы жылқының артында келе жатыр. Сонда сен, кәрі Шыңғыстау, көшкен елге қара құжыр қабағыңмен ашулана қарап: «Ала қыстай менің ығымды қорғалап, қыстан аман шығып, бүгін иесіз тастап кеткенін қарашы!.. Қап, бәлем, қайта бір келерсің», — дегендей үнсіз едің-ау! Жотадағы биіктерің: «Батыр-ау, мыналар қайда барады? Ана біреулер не қылып жатыр?» — дегендей алдыңдағы аласа төбелерден аса қapaп, кейбір биіктерден созылған жота қыр алдыңғы төбенің иығынан тапқан ана биіктің қолы сияқтанып: «Былай тұршы! Еңкейе берші!» — деген сияқтанып, бөктерге жақын, тіпті, аласа төбелер: «Аналар көрмей қалар», — дегендей-aқ еңкейіп құржия қарап, бәрінің көзі көшкен елде сияқты.
Әне! Осы көшкен ел сәуір жұлдызын бауырда өткізіп, малы ащыға, адамы аққа қанып, төрт түлік малдың төлі әбден аяқтанып, асыр салып, енді жайлауға шықпақ үшін қайта көшті.
Май-май! Әттең, май жұлдызы-ай! Сен жан-жануардың қайғысын ұмытқызып, бейіш ауасын жұтқызып, қабағын ашқызып, үмітін ілгері басқызып, тозбас өмір, таймас бақ бергендей алдайтының-ай! Жайқалған жасыл шөпті қуартатын, жалбыраған жапырақ пен жайнаған гүлдерді жанынан айрылтып ұшыратын күз болмайтындай-ақ, мұқым Шыңғыс даласыменен қap астында қалып, қайғылы аң бүркеуін жамылып, жорғалаған жыландай, жорға мінген жастардай жылмаңдап аққан мөлдір сулар мұнан былай рахат-қуаныштан үміт үзген мұңлы жүректей мұз болып қататын қыс болмайтындай-ақ, сен, май, әттең, май, жан-жануардың, адамзаттың, да артын ұмыттырып, алдын ойлатпайсың-ау!
Міне, бұл (ескі есеппен) майдың он бесі! Бұл кезде қайта қонған ел Орда, Доғалаңның тұсына қонып қалған. Міне, бұл қоныстар тағы Шыңғысқа көшпек.
Сонда сен, кәрі Шыңғыстау: «Батыр-ау, ел қарасы көріне ме? Ел қайта қонып қалған ба?» — дегендей бағанағыдан гөрі жылы жүзбен жымыңдап сағымданып, жайдары желің жаңа шыққан жасыл көдені бұлаңдатып, қайық мен теректің жапырағын сылдыратып жайқалтып, төскейдегі елге атой бергенде: «Мұнда-мұнда! Бергел-бергел!»-деп шақырғандай болдың-ау...
Әне, Бақтыбайдың екі баласы Асан, Үсен Шилі құдығына кеше қона сала ысын қазып, бүгін ысын көтеріп те қойды. Жақсыбайдың жалғыз баласы Әділ Милы құдығына бүгін қонып, биесін байлатып бола сала, үй тігілгенге қарамай-ақ далаға сырмақ салғызып, бір табақ піскен ет пен бір тегене қымызды ортаға алып, құрбы-құрдасымен мәз-мейрам болып отыр.
Бір кезде қасындағы бір жігітке қарап Әділ:
— Серікбай, сен кеше Зылиқа жеңгейге шын жолықтың, ба? Қарағым, құрдас-еке, шыныңды айтшы? Кейде мені алдап ұмсындырып қоятын едің ғой, сондай қалжың қылып жүрсін, бе?
Серікбай:
— Құдай ақыңа шын! Міне, бүгін кешке барамыз ғой, өтірік болса, менің, бетіме түкір!
Әділ:
— Зылиқа не деді дейсің?
Серікбай:
— Бағана айтқаным қане? «Еркем әзір тым жасырақ қой, үйтсе де көндірермін. Ел жатқан кезде ыс басынан табысайық, бірақ мына ысшы кісі ездеріңнің сырыңды шашпайтын сенімді кісі болса», — деді дегенім қане?
Әділ:
— Онда сен не дедің?
Серікбай:
— Мен: «Бұл ысшы сұраған соң, әдейі осыны жібергеміз, хабарласуға», — дедім Зылиқаға.
Әділ:
— Әй, құрдасым-ай, — деп Серікбайды арқаға қақты да, — Зылиқа жеңгей уәдесінде тұрса, Марияны бүгін түнде қолымызға береді десеңші!
Серікбай:
— Уәдесінде тұрмай, өз қалыңдығыңды өзіңнен аясын ба? Ана күні ғана жеңгетайға бір көйлектік шыт пен төрт көз барқыт бергеніміз қане?
Әділ:
— Ойбай-ау! Мен Зылиқа жеңгей бізден аянады дейім бе?
Ана бір Үсен деген кіші қайнағам мен қатыны Жәмила бізді жатша қорып, аңдып жүрген жоқ па?
Серікбай:
— Әй, Әділ-ай, өзің, тіпті, ғашықсың-ay! Зылиқа жеңгей олардың көзін алдауды біледі және Үсен бізді ұстап алса да, не қыла қояды? Жас адам өз қалыңдығымен жасырын қалыңдық ойнамаушы ма еді?
Әділ:
— Жә, Серікбай, кешке біздің қасымызға кім ереді?
Серікбай:
— Мына Мықтыбай ше?
Әділ:
— Жылқыны кім бағады?
Серікбай:
— Бұ түні ай жап-жарық болады. Несі бар? Өзге жылқышы бақпай ма?
Әділ:
— Жарайды, бірақ үшеуміз де жер қылаң ат мінбесек болмайды.
Серікбай:
— Ту, Әділ-ай! «Кеш болса, қойға соқпақ табылар», деп бір қойшы айтқандай, үшеумізге үш тай табылмай ма? Мен өзімнің сары-қызыл атымды мінем, сен көк бурылды мін. Мықтыбайға ана күнгі ұрыдан төлеуге алған тарлан атты мінгізіп, үш жас үш кәріге мінейік те барайық, ол үшеуі кісінемейді де, пысқырмайды да. Дәл сол күні Тасбұлақтағы бір ауылдың қараша үйлері бірбеткей қонған. Күнбатыс жақта оқшаулау боз үйдің сыртында бір-ақ қос бар. Боз үйдің оңтүстік жағындағы ұраңқайдан дабырлаған бозбалалардың даусы шығады. Үлкен боз үй мен қостың арасында арлы-берлі жүрген жаяулардың қолында бір-бір жапырақ қағаз: «Болысқа қол қойғызам, тілмашқа апарып мөр басқызам», - дегеніне қарағанда, Төребек болыстың ауылы екені мәлім. Анау ұраңқайда бір үстелді айнала отырған бозбалалар картаны ортаға алып: «Coқ, әйдә, мен бардым, міне, менікі жиырма бір! Ойбой, сыпырып кетті!» — деген дауыстар. Мына жақта бір-екеу дойбы ойнап, оның бірі бір дойбыны қайта қоймақ болғанда, біреуі: «Жоқ, жоқ, қайтармаймын», — деп, оның қолын ұстағанда, оларды мықтап отырған екеудің бірі: «Қайтсын, қайтсын! Әлгіде бұл екі алып биге шыққалы жатқанда, сені де қайтарғаны кәне?» — деп, ана біреуі: «Жоқ-жоқ, дойбыда қайтыс болмайды, бұл тоғызқұмалақ емес қой», — десіп шуылдасып, анда-санда сары тегенедегі қымыздан бір кесе қымызды жұта салып, қайтадан ойнап жатыр. Тор алдында бір-екеуі тоғызқұмалақ ойнап, оның бірі aқ сүйектен істеген бір уыс құмалақты қолына алып: «Бір, екі, үш, төрт», — деп, екі-екіден санап тырсылдатып ордасына салып жатып өзімен ойнап отырған жігітке: «Бол-бол! Ойна!» — деп дығырлатса да, анау: «Асықпа! Ойнармыз!» — деп, біресе бір байын санап, біресе ортадағы атын санап: «Ә, байды көшсем — не мынау жеті атын жеймін, не кек мойыннан тұздық береді!» — деп, тырсылдатып байын көше бастағанда: «Орта толсын!» — деп, бір жылмаңдаған жастау жігіт кіріп келді.
Болыстың баласы Еркімбек картаны қоя салып, әлгі келген жігітке:
— Шешенбай, амансың ба? Мынаған қымыз күй! Бәлемді әбден ыңқылдат!
Шешенбай:
— Ой, тәйірі-ай, мен қымыз көрмеппін бе? Карта ойнап, қымыз ішкеннен басқа түкке жарамайтын өңкей шірік! — деп қалжыңдап келіп, тегене басына отырған соң, ойынды қойып, бәрі қымызға жабылып, «Әйдә, көтер! Әйда, құй!» — деп отырғанда, Еркімбек Шешенбайға:
— Жә, Шешенбай, не есітіп, не білдің?
Шешенбай:
— Не білуші ем? Бірақ, сендердей шірікті тырнағына алмайтын бір сұлу көрдім.
Еркімбек:
— Жә, қоя ғой, Шешенбай! «Төбетке өлексенің, бәрі бір бос» деп Абай марқұм айтқандайын, сен қыз көрсең-aқ, «шіркіннің сұлуы-ай» деп таң қалатынсың!
Шешенбай:
— Мырза, мені өйтіп қорлама! Мен сендердей оны көрсе оны caқ, мұны көрсе мұны caқ болмаймын, мен көрген қызды көрсең, есіңнен адасар едің!
Еркімбек:
— Шешенбай, сен менің қалжыңыма ыза болмай, шыныңды айтшы? Шын маған лайық сұлу көрдің бе?
Шешенбай:
— Мен көруін көрдім-ау, бірақ сен оның маңына да бара алмайсың, ол кімнің қызы деп менен сұрамай-ақ қой! Құр ішқұса болып өлерсің. Егер мен Төребек болыстың баласы болсам, осы кешке-aқ сол қызбен жақын болудың бабын табар едім.
Еркімбек:
— Япырай, құp сарнай бермей, айтсаңшы, осы елде көрдің бе, бас^а жерде ме? Кім біледі, көрінгенмен тамыр болатын бір қаңсықты айтып отырсың ба?
Шешенбай:
— Пәле, мен ондайды қыз деймін бе? Айт деп болмасаң, айтайын:
— Осы елдегі Бақтыбай марқұмды білесің ғой. Соның бір қызы бар. Міне, осы жаз он бестен он алтыға жаңа ғана шықты, — дей бергенде, бозбалалардың бірі:
— Ол қыз сұлу екені рас, 6ipag жастау емес пе? — деді.
Шешенбай:
— 15-16-дан өткен соң қыздың не қызығы бар? Егер мен 19- 20 десем, пәле, бір сасық емшекті мақтан отыр деп мені қандай мазақ қылар едіңдер.
Еркімбек:
— Ол қыз айтқаныңдай болмаса қайтесің?
Шешенбай:
— Айтқанымдай сұлу болмаса, мына астымдағы бәйге ақтабан сенікі. Егер айтқанымдай болып, сол қызға өзің маңайлай алмасаң қайтесің?
Еркімбек:
— Атыңның бағасын берейін.
Шешенбай:
— Атымның бағасы бес құлынды бие! Маған екі-aқ құлынды бие беремісің? Өзгесін кештім.
Еркімбек:
— Болады, берейін. Әпкел қолыңды!
Шешенбай:
— Әпкесең, әпкел!
Екеуі қол алысты да, Еркімбек қолын жазбай тұрып бозбалаларға қapaп:
— Жігіттер, бұл шын серт! Бұған куә болыңдар!
Шешенбай:
— Болса болсын! Бірақ, сен болыстың баласысың ғой, зорлық қып бермей кетесің. Әйтсе де алдыңда Құдай бар. Құдайдан күшті емессің.
Еркімбек:
— Рас, рас, Құдай куә болсын! Әкем екі байталдан кедей болмас. Сол қызға не бара алмасам, не ала алмасам, айтқаным айтқан. Бipaқ айтқан қызыңның аға, жеңгесі бар ма?
Шешенбай:
— Бір түгіл екі аға, екі жеңгесі бар!
Еркімбек:
— Шешенбай, енді қалжыңды қойып, жон сөйлесейік сен ол ауылдың жайы-күйін әбден білетін сияқтысың ғой. Қай жағынан орайы келетінін өзің тап, ана сертіміз тұрыпты ғой, онан басқа екеуміз өмірлік дос болайың, осы жұмысты езің жөнде!
Шешенбай:
— Мен қолымнан келгенін аямайын, тіпті, орны келмесе, өзін, де өкпелемессің. Мен ол ауылмен оншалықты аралас емес едім. Сөйтсе де білгенімді айтайын. Ол қыздың екі ағасының еншісі бір болса да, үлкен ағасының бөлек отауы бар. Қыз кіші ағасының қолында. Біз сол кіші ағасының қатыны жағынан айналдырмасақ болмайды-ау деймін.
Еркімбек:
— Дұрыс! Енді өзің осы кешке сол кіші жеңгесінен хабар алып бере аласың ба?
Шешенбай:
— Сіз жұмсасаңыз, бармаймын дей алам ба, бірақ, кеш те болып қалды. Және түн ішінде нені сылтау қылып барам?
Еркімбек:
— Оның айласын өзің табасың-дағы.
Шешенбай аз ойланып:
— Олай болса, әжеңнен маған ысқа қоятын бір жылқы терісін алып бер. Ол ауыл бүгін ыс көтерді, болыстың бәйбішесі беріп жіберді деп, сол теріні сылтау қылып апарайын да, лажын тауып кіші жеңгесіне сөйлесейін.
Еркімбек:
— Ай, қарағым-ай! Шешенбай десе Шешенбайсың-ау, — деп, арқаға қақты.
Сол майдың он бесі күні күн еңкейе жылқы суға жабылып, қара құл қауғаны қайқая тартып, жылқыны қандырып шығарып жатыр. Жақсыбай марқұмның жалғызы Әділ байбатша құрбыларымен құдық қасындағы дөңде отырып: «Анау бәйге торы айғырдың торы төбелін биыл қысыраққа салдым. Анау торы төбелін ат қылып мінейін деп, былтыр құнан күнінде піштіріп едім», — деп, әрқайсысы бір жылқыны мақтап отыр. Кейде Серікбаймен екеуі күнге қарап: «Жарықтық, қашан батады?» — деп те қояды...
Қосақты қойды сауған қатындар қойды ағытып, арқанды шумақтап жатқанда, арты ағытылғанша кезеңнен қозылар да шулап қоя берді. Қозы баққан жалаң, аяқ балалар ат қосқан керешіше қозыларды жанай жүгіріп, жіңішке даусымен қиқулап келеді. Ауылдан шыққан жалаңаш балалар да құлағына қолын басып-басып алып, қозының, қойдың шулаған даусын біресе ашық, біресе күңгірт естіп, «у-у» дегізіп, санға өзін-өзі шапалақтап бір салып, қозының алдына қарай жөнелді. Шеткі қоңыр үйден шыққан қартаң адам таяғын алып, дөңге шығып, жамырап жайылған қойдың алдынан «шайт-шайт» деп тұр.
Міне, дәл сол кезде сен, кәрі Шыңғыстау, бауырыңа жапқан қapa шымылдық сияқты көлеңкеңді төстегі елге түсіріп, сенін, соныңды білгендей-ақ қымызға тойып алған тапалдау қара қойшы шидемнің бір жеңін белсеніп алып, үйден шыға келіп, қойдың алдына келіп, тымағын лақтырып, қойды кеген басына иіре бастады.
Қатын-бала малшының қолында бір-бір ағаш, қозы бөліп, жерді сабалап: «Ойбай, әне кетті, міне кетті! Бәлі, ана жағының бәрі кетіп қалды!» — деп шулап, кейбіреуі өте берген қозыны желкесінен ағашпен басып ұстап, кей балалар қашқан қозыны қуып жүріп құрықтап, көген арасындағылар абыр-сабыр қозы-лақтарды көгендеп те жатыр.
Осы дыбыс басыла бергенде, жылқы жақтан бір ат мініп, екі ат жетелеп Мықтыбай да келіп қалды. Атты үйдің жанына байлап жатып Мықтыбай: «Ерттейін бе?» — дегенде, үйден Серікбайдың: «Ертте!» — деген даусы шықты.
Әділ:
— Әже, қуырдақ дайын ба?
Әжесі:
— Дайын, қарағым, дайын!
Әділ, Серікбай, Мықтыбай үшеуі қуырдақ жеп, қымызға тойып алды да, атқа мініп жатып Әділ:
— Әже, бізге ет алып қоясың ба? Біз бүгін жылқыда боламыз!
Әжесі:
— Қоям, жалғызым, қоям! — деген соң, үшеуі жыл^ыға қарай өлеңдете жөнелді. Шу дегенде Әділдің аузына бұрынғы салдардың айтатын мына өлеңі түсті:
«Аулыңа мұнан бұрын барғаным жоқ,
Көзімді өзге қызға салғаным жоқ.
