Жәмила:
— «Мына бір ауылда қой жүр» деген соң «біздің қой шығар» деп кетіп еді, кеш болған соң қонып қалды, қазір келсе керек.
Шешенбай:
— Олай болса, мен күте тұрайын. Үсен келген соң ақылдас та, маған жауап бер!
— Жәмила:
— Болады! Болыстың баласы шын алам десе, әжем баласы көне ме деп ойлаймын. Себебі Еркемнің бұрынғы атасы өлгеннен бері: «Қарындасымды бір жетімге бергенше, онан гөрі орындырақ, біреуге берсем-ау», — дей беруші еді.
Сөйткенше болмай Үсен келіп, үй жанына ат байлап жатып:
— Анау арқандаулы ат кімдікі? — деді.
Шешенбай:
— Менікі, — деп шыға жүгіріп амандасып, екеуі үйге кіріп, әрі-бері отырған соң, Шешенбай Жәмилаға ым қақты да, шығып кетті. Аздан соң Үсен «Шешенбай!» деп шақырып алып, Шешенбай келіп отырған соң,
Үсен:
— Шешенбай, сенің келген жұмысыңды есіттім. Егер біржола аламын десе, оған өзімнің көзімді жеткізсін!
Шешенбай:
— Мырза, мен сөзді шала апармағаным жон ғой. Неменеге көзімді жеткізсін дейсіз? Соны ашып айтыңызшы?
Үсен:
— Бұл ойы шын болса, әуелі менімен әкесінің алдында уәделесіп, дос болсын! Екінші, бұрынғы жесірімді алмаймын деп, мені антымен нандырсын! Осы екеуі болмаса, мені әуре қылмасын!
Шешенбай:
— Міне, бұл рас сөз! Кісі рас пейілді таниды ғой! Жарайды, мырза! Еркімбек мұны қыла алмаса, кінә өзінде қалсын! — деді де, қоштасып жөнелді.
Міне, сол майдың 17, 18, 19, 20-ларында ел сыртқа шықпақ болып, асудан асып жатыр. Асудан шұрқыратып айдаған жылқы, шулатып айдаған қой, бұзауын іздеп ілгерінді-кейінді мөңіреп жүгірген сиыр, жүгі ауып, бақыртып басып жатқан түйе, ауған жүкті басқан қатындардың аты шылбырын шұбатып, қоқан ерін қоқақтатып, көпшігін жалпылдатып жылқыға қарай шауып бара жатыр. Арың түйесіне жүгін артып алған кедейлердің жас балалары шулап жылап, кейбір жалаңбас, жалаңаяқ балалар тайынан жығылып, тайы алдыңғы айдаған жылқыға қарай кісіней жөнелгенде, «Ағатай, ана тайымды ұстай алшы?» — деп көзі жасаурап, өкпесі күйіп ентіккен. Кей жерде қадірлі бәйбішелердің арбасын төрт-бес жігіт «әуп-әуп» деп көтеріп, тастан өткізіп жатқаны. Мына жақтағы таулар да, өзен-тоғайлар да таңдайы тақылдаған көкек саңқылдаған сарала қаз, тас пен тоғайдағы тамылжытып сайраған неше түрлі торғайлар, су жағасындағы көгалдан шыққан жіңішке дауыспен қақылдаған бақалар! Құрық, қазық қолағаш кескен балтаның тақылдаған даусы! Тағы-тағылар!
Міне, осы коп дыбыстың бәрі қосылғанда қандай болды? Бұл дабыс зор қаладағы әскер ойнатқан барабанға да, қосылып тартқан музыкаға да, сызылтып салған әнге де, мұңландырып салған жоқтауға да ұқсамайтын, анық табиғаттың өз әні! Сонда сен, кәрі Шыңғыстау, беліңнен асқан елдің ойын білдің бе? Сонда оның кейбіреуі масатыдай түрленген жайлаудың жасыл шалғынына бауырын төсеп, айнадай мөлдір бұлағынан су ішіп, дертке дауа болатын бейіш ауасын жұтып жүріп, ынтық болған жарымен қосылып, құмарын басқысы келеді.
Кейбірі байлық бақыттылықпен баса-көктеп, әлгі айтылған асықтардың жанына өлшеген мақсұты мен жалындап, жарқырап тұрған үмітін өшіріп, талқандағысы келеді.
Жарлы-жақыбайлар аз күн болса да аққа тойып, суыққа тоңбай, ыстыққа шөлдемей, табиғаттың төлеусіз берген бағының арқасында тыраңдап рахаттанғысы келеді.
Жарлыны жалдаған байлар айран, қымызын аямаған кісімсіп: «Бәлем, тұра тұр! Пішен мен егін уақыты келсін! Ащы теріңді алармын!» — деп, ішінен жымыңдап жүр!..
Бағанағы асқан ел қыстан бір құтылса, асу азабынан екі құтылып, күнгейге қонып, әр ауыл өз қонысында жүгін түсіріп, бірі туырлығын, бірі кереге-уығын сүйрелеп, үйлерін тігіп те жатыр. Сонда сен, кәрі Шыңғыстау, жазғытұрымдай қабағыңды түйіп кәрлене қарамай, шалқая сүйеніп: «Барыңдар, барыңдар! Анау көгеріп тұрған Көксеңгір, Шақпақ Ақшатаудан да асыңдар», — дегендей күн жақтағы жылы жүзіңмен жымия қарадың-ау!
Бұл кезде Төребек болыстың да аулы асып, Қосбұлаққа жүгін түсіріп, қыз-келіншек қатын-қалаш жапырлап үй тігісіп, Еркімбек пен жылқышылар асау құлындарды шыңғыртып, бірі қолмен, бірі құрықпен ұстап тырыстырып әкеп, желіге байлап та жатыр. Биені байлап болып, желінің басында отырғанда, түнеугі ысқа берген теріні қанжығасына байлаған Шешенбай желе жортып келе сала:
— Әне, Үсен досыңды шақырып келдім! — деген соң, Еркімбек тұра жүгіріп, атын ұстап, амандасып үйге кірісті. Жалма-жан қымызды сапырып, самауырды бұрқылдатып, бір жігітті «жылдам бір бағлан әкел» деп қойға да шаптырды. Сүйтіп отырғанда, болыс келіп Еркімбекке:
— Мына жігіт қай жігіт? — деді.
Еркімбек:
— Бұл — Бақтыбай марқұмның кенжесі Үсен деген ініңіз, мұнымен мен ақиреттік дос болдым. Мына жаңа қоныста екеумізге бата беріңіз, әке?
— Жарайды, қарағым! Бақты-өмірлі болыңдар, аллау-әкпар! Бірақ, менің кейбір достарым сайлау болғанда бұлданып кетуші еді, ондай бола көрмеңдер, шырақтарым!
Еркімбек:
— Әке, біз ондай алдамшы дос болмаймыз. Құдай қocca, түбімізді сүйек айыра ма деген үмітіміз бар!
Болыс:
— Жарайды, балам, жарайды, бірақ сен әлі қалыңдығыңды да алған жоқсың ғой, құдай жеткізсе, о да болмай қоймас!
Шай ішіп, ет те желініп болған соң, Еркімбек Үсенді оңаша алып шығып:
— Достым! Міне, торт түлік малым. Қалағаныңды ал! Және менен алмақ уағдаңның шет жағасын әкеме де сездірдім ғой, бірақ ол кісі бізді құда болмақшы екен деп ойламайды. Оны жүре ұғындырамыз ғой. Мен бұрынғы жесірімді алмайтыныма не деп нандыр дейсің? Соны алмайтыныма қыршын жаным қылсын! Енді нандың ба, досым?
Үсен:
— Нандым, нандым, бірақ алдап кетпесең, — дей бергенде, Еркімбек:
— Алдасам, әpyaқ, Құдай атсын! Бірақ бұл істі әзір жарыта салуға болмайды. Неге десеңіз, менің бұрынғы қайным партия үшін құда болған жуан жер ғой. Мына күз сайлау болғалы тұр. Сол өткенше мұны жанға білдірмелік соған шейін рұқсат қыл, жарай ма, досым?
Үсен:
— Жарайды.
Еркімбек:
— Енді қалағаныңды айт?
Үсен:
— Бұл жолы ештеңе алмайым.
Еркімбек:
— Жоқ! Алмағаныңа мен разы емеспін, тым болмаса бір семіз ат пен бір құлынды бие жетелеп кет, — деп, ат пен бір құлынды биені берді, «Жәмила жеңгейдің, сақинасы» деп, бір тайтұяқты қалтасына салды да: — Ал енді, мен Жәмила жеңгейге қашан кісі жіберейін? — дегенде, Үсен сасып қалып, аз ойланды да:
— Сайлау өткенше қоя тұрсаң қайтеді? — деді.
Еркімбек:
— Бұл не дегеніңіз? Мұны Жәмила жеңгей мен Шешенбайдан басқа ешкімге білдірмесек сайлауға шейін «бір күн ши, бір күн туырлық жасырады» деген сияқты болмаймыз ба? Сайлау өтісімен құдалықты да бастармыз.
Үсен аз ойланып тұрды да:
— Қайыр, жайлауға барып әбден орныққан соң, Шешенбайды жіберіп қатынастырарсыз. Қош-қош!
Майдың жиырма бесі күні Қарақойтастың кезеңінен аса көшкен көш тіпті көп еді. Кештің малдары да әбден былығып араласып, иттері таласып, «кет-кет! Кә, күшік кә! Ойбай, анау итті талап тастады! Ойбай, ана бір құлын адасып қалды!» деген шу, бір жағынан айдаған мал килігіп, мұрындығын үзген түйе бақырып, кешті жанап отырып салған жастардың жақсы әндерін де жөндеп есіттірмеді. Сонда бір кілем жапқан көштің қасында келе жатқан бір жастау қыз бен келіншектің қасынан шұрқыратып жылқы айдап бара жатқан Серікбай келіншекке жалт қарап:
— Жеңгей, бүгін аулыңыз қай жерге қонады?
Келіншек:
— Қойтастың бетіндегі Бүйрекбұлаққа!
Серікбай:
— Әне бір бұлаң басына жақын шошақ тастың түбі ме?
Келіншек:
— Иә, иә, дәл сол!
Серікбай:
— Біз шөлдеп қалдық, ауыл қонған соң кешке қымызға тойғызасың ба?
Келіншек:
— Жарайды, кел!
Міне, сол күні Қарақойтастың сала-саласы жаппа тіккен ауылға толды. Жайдақ атқа мінген а к дабы көйлек-дамбалшаң жылқышы құлынды биелерді құрықтың астына алып, желіге иіріп, ескі кір көйлекті, ақ дамбалды биеші құлынды мойнынан құшақтай алып, ноқтамен желіге байлап жатыр. Адырда бырт-бырт оттап, жүре жайылған қойлар. Жотада атының ауыздығын алып, оттата жүріп, анда-санда «шайт-шайт!» — деп айқайлап қоятын, тымағын түре киген қойшылар. Көгалезекте тарақты тілімен шалғынды орапалып, жалпаң аузымен жалмаңдап пыс-пыс еткен сиырлар. Сүйреңдеген жырық ернімен шалғынды олай бір, былай бір жайқап жұлып алып, «пу» деп басын изеп, салпылдақ ернін сілкіп, қарт-қарт күйсеп тұрған түйелер. Қойтастың бетіндегі балауса шөптің, басын тырсылдатып жүрген қозы мен тастан-тасқа секірген лақтардың қасындағы көгалда қолында бір-бір істік жер шұқып жеремшек қазған балалар. Міне, сол күні кешкі жылқыны бұлақтан суарып шығартқан Асан мен Үсен Бүйрекбұлақтың басындағы дөңде бір қатты керекті жұмыс туралы әңгімелесіп отырғанда, Үсенге Асан айтты:
— Шырағым, сен артын ойламай, балалық қылдың-ау! Маған ақылдаспай, болыстың баласымен тамыр болдым деп, екі қараға бола басымызды партияға байлап бердік қой. «Бүлінген елден бүлдіргі алма» деп, біздің партияда неміз бар еді? Әкеміздің жолымен ара ағайын болып қана жүргеніміз жон еді ғой! Үсен Асанның алдында бір тізерлеп жер шұқып отырып:
— Мен малға қызығып тамыр болғаным жоқ, өзі қайта-қайта кісі салып, шақыртып болмаған coң, «біреудің алтын басы еңкейсе...» деген мақалдай болмайын дедім. Және әркім басынбасын, қаймығып жүрсін дедім.
Асан:
— Ертең сайлау болған күні «Үсен досым келсін! Елге ат, ақша керек болды! Маған осындайда болыспағанда, қашан болысады» — дер-ақ.
Үсен:
— Аға, сен не десең о де, мен бұдан зиян қылам деп ойламайым. Азар болса Еркімбек қайда өлсе, сонда өлерміз, онымен бірге өлгеннің арманы не? Бұрын екі сайлауда болыс болған Төребек бұл жолы да болыс болады. Әзір оған қарсы шығатын ешкім жоқ.
Асан:
— Өтер іс өтті, 6ipag мұнан былай олардан сөз келсе, маған ақылдаспай іс қылма! Бұл заман — аяқты аңдып басатын заман.
Үсен:
— Мен де бала емеспін ғой, көрерміз.
Асан:
— Енді бейуақытта отырмалық, мен бүгін жылқыда боламын, құлынды қасқыр жазым қылар, — деп, үйге қарай аяңдады.
Міне, дәл осы ымыртта есік алдындағы шошақ тасқа қарай Зылиқа бара жатыр. Тастан аса беріп, жан-жағына қарап тұрғанда, қасындағы қалың аршадан Әділ мен Серікбай күліп тұра келді.
Зылиқа басында шошып қалып:
— Ойбай-ау, жаяу келгенсіңдер ме?
Серікбай:
— Жоқ атымызды кейін қойдық ана жерде атты Мықтыбай ұстап тұр. Бүгін де Әділ мен Марияны далаға жатқызасың ба?
Зылиқа:
Жоқ, бүгін ауыл жаппа ғой, үйген жүкке шаңырақ сүйеп, киіз жауып қойдым. Соған төсек салып берем.
Серікбай:
— Үлкен үйдегілерге Марияны білдірмей қайтіп алып шығасың?
Зылиқа:
— Ол оңай! Әжем баласы бүгін жылқыға кеткен. «Мен жалғыз жатуға қорқам» — деп, еркемді қасыма алам.
Серікбай:
— Біз үйген жүкке қашан барайық?
Зылиқа:
— Мен үлкен үйді әбден жатқызған соң, жерошақтан от алып барып, жүктің бер жағындағы итарқама от жағам. Сол оттың, жарығын көрген кезде, жүктің ар жағындағы жармен еңбектеп келе қойыңдар, түнеугідей ай жарық емес қой. Бірақ бүгін аттарыңа caқ болыңдар. Кенжем аңди ма деген қаупім бар.
Серікбай:
— Неге?
Зылиқа:
— Бағана сен көш-жөнекей менен ауылдарың қайда қонады деп сұрағанда, кенжемнің келіншегі көштің, тасасында келе жатыр еді. Сен кеткен соң ол маған: «Серікбай сізден көш-жөнекей сусын сұрағаны несі? Сіз оған кешке кел дегеніңіз не?» — деп сұрады.
Мен: «Әншейін құдамсып қалжыңдаған соң мен де қалжың қылдым», — десем де, ол сөзіме нанбағандай болды. Енді «көп тұрып қалдым» — деп, үйіне қарай жөнелді.
Серікбай Мықтыбайға барып:
— Бүгін түнеугіден де caқ бол. Егер жер шалған біреу кез болса, мына Қойтасқа кіріп адастырып кет те, ауылдың аяң жағындағы тұйық жардан бізді тос. Табыспақ жер сол болсын, — деп қайта келді де, Әділ екеуі шошаң тастан қарады да отырды.
Бұл таңның тіпті қысқа кезі болғандықтан, шапақтың ақ таңлағы жоғалмай, күнбатыстан Темірқазыққа қарай басын бағып айналып, бөдене ұратын кісіше Әділ мен Серікбайды шолып жүр.
Сонда Әділ Серікбайға:
— Япыр-ау, мына aқ таңлақ айналып арт жағымызға шығып алып, Марияға қосылмай тұрып жап-жарық таң болып, бізге дүрсе жол бере ме? — деп отырғанда, бір жұлдыз ағып қоя бергенде,
Серікбай қалжыңдап:
— Япыр-ай, құрдас, мына Мықтыбайды қуып кеткен Үсен бе? — дегенше, Зылиқаның итарқасының алдынан от жарқ ете түсті. «Өзелене түсу оттан қиын» деген арабтардың мақалындай-ақ өліп отырған екеуі Мария мен Зылиқаның нұрлы жүзіне сәуле беріп, жалыны бұлаңдап атой берген отты көрген соң, тастан түсіп, құс аңдыған мергендей жарды жағалай еңбектеп, шаңырақ күркеге жүрегі дүрсілдеп азар жетті. Келсе, Зылиқа мен Мария да төсекті жаңа салып болған екен. Жалма-жан Мария мен Әділді жатқызып, Зылиқа мен Серікбай Зылиқаның итарқасына сүйеніп әңгімелесіп отырды. Екі сағаттай болған кезде, үйден Үсен шыға келіп, күзетші балаға «мына жерде ат кісінейді» — деп, белдеудегі атына міне сала Қойтас жаққа шаба жөнелді. Оны көрген Зылиқа:
А, Құдай-ай, сақтай көр! Масқара болып, ұстап алып, бүлік шығармаса игі еді!
Серікбай:
— Қорықпа, жеңгей! Мықтыбай ұстатпайды. Жетсе де бір кісіге алғыза қоймас!
Зылиқа:
— Ойбай-ау, алты атары бар ғой, — дегенше, Қойтас жақтан мылтық даусы жүремете тарс-тарс етіп, жым-жырт болды.
Серікбай мен Зылиқа:
— А, Құдай, сақтай көр! Кісі жазым болмаса игі еді. Мылтық даусын есітіп, Әділ ұшып тұра келгенде, Мария қорқып кетіп:
Қалқам-ау, қайтеміз?
Әділ:
— Қорықпа, қорықпа! Мықтыбай аман қалса, бізге ештеме...
— десе де, сөзінің артын шала қалдырып:
— Серікбай, Серікбай!
Серікбай келіп:
Қорықпаңдар, қорықпаңдар! Құдай сақтар, — дегенше, дүрсілдеген аттың дүбірі келіп те қалды.
Күзетші бала:
— Бұл қайсың?
— Мен, Үсен!
— Не қылдың?
— Жеткізбей кетті, бірақ, екі жаяу қалса керек — деп, итарқаға таман келе жатқан coң, Әділ мен Серікбай жарды құлдилай жөнелді. Зылиқа күркедегі көрпе-жастықты алып, итарқасына шала-пұла жайып, Марияны құшақтап, ұйықтаған боп жата кетті. Жардың аяғына қарай ит шабалана жүгірген coң, Үсен солай қарай желе шауып кетті.
Тұйық жарға жaңa келген Мықтыбайға екі жаяу жүгіріп барған coң, Мықтыбай:
— Бол-бол, жылдам мін! Арттарыңда келіп қалды, — деп, жаяудан үріккен ат шыр айналып мінгізбей жат^анда, Үсен де келіп:
— Атамын, атты қоя бер!
Әділ Серікбайға:
— Осының атын атып кетейін бе?
Қой, қарағым, қой! — деп, аттарына мінген coң,
Серікбай:
— Үсен, сен бізді ата алмайсың, қайт! Біз ceнің жауың емеспіз! — десе де болмай, «не өлем, не өлтірем» деп ұмтылған coң, атты бұтқа салып жіберіп, жөнеп берді. Ұзамай бір жаппа тіккен ауылға килігіп қалған coң, жарың бере бергенде, Үсен келіп қалып:
— Атамын, ал! — деп мылтығын ұсына бергенде, қашқандар жақтан мылтықтың оты жарқ еткенде тарс етіп, Үсен ат-матымен құлады. Ауылдан жүгірген жаяулар Үсенді көріп:
«Ойбай, өлтіріп кетті ғой! Ойбай, бауырым-ай» деп, Yceннің қасында шуылдады да қалды.
«Уһ!» деп азар құтылған Серікбай, былай шыққан coң Әділге:
— Қарағым-ай! Қапы қалдың ғой, қайнағаңды өлтіріп алдың ғой?
Әділ:
— Жоқ Секе! Aтының омырауынан тигендей болды. Аты жығылған coң жығылды-ау дейім.
Серікбай:
— Әй, білмейім, «ой, бауырым» шығады ғой.
Әділ:
Қайтейін? Мылтығын тура маған оқтаған coң, атын атам деп аттым. Жазым боп өзіне тисе, тиген-дағы! Бірақ өзіне тисе, аты ойнап шыға берсе керек еді.
Итарқада жатқан Мария дауысты естіп ұшып түрегеліп:
— Жеңeшeтaй-aй, біреу «ой, бауырымдайды» ғой!
Зылиқа естіп:
— Әттеген-ай! Кім де болса біреуі жазым болды ғой, еркем! «А, Құдай ақсарбас!» — деп, екеуінің жүрегі аттай тулап, тысқа шығып тыңдап тұр.
«Бауырымдаған» тез басылып, жым-жырт. Біраздан соң төменгі жақтан дабырлаған дауыс ауылға таяна бергенде, бірі:
— Қайта Құдай сақтады ғой. Бағана жолдасын «екі атып тигізе алмадым» дейсің! Бұл жолы өзіңе тимей, атыңа тиіпті. Әйтеуір, кісі аман ғой, ат өзіңнен садаға, — дегенде, Үсеннің «мұнан-дағы өзімді атып кеткені жақсы еді, әжемнің жылы толмай жатып, қаралы аулымды басынып, қылжақ қылып жүрген Әділден Құдай қocca — кегімді алармын-ау!» — деген даусын Зылиқа есітіп:
— Бетім-ай, танып қалған екен ғой. Мен өз жауабымды өзім берермін. Кенжем, саған бірдеме десе, тіпті, жауап берме, еркем. Сол кезде таң да атып ^алды. Үсен келе сала:
— Зылиқа, Зылиқа! Зылиқа-ау!
Үсен:
— Ана Әділ күйеуіңнің атқан құланының етін алғыз! Әділ мен екеуің менің қанымды ішпей қоймайсың ғой!
Зылиқа:
— Онша біз не қалыппыз!
Үсен:
— Жап-жас баланы әуре қылып, бүгін атымды атқызып, өстіп жүріп сен бір күні өзімді де өлтіртпей қайтесің?
Зылиқа:
Кенжем! Мұнан бұрын алдыңнан шығып, бір ауыз сөз айттым ба? Түскеніме үш жыл болған екен, «еншімді бер, ас-суымды бөлек бер» дедім бе? Кызметіңді қылғаннан басқа не жазығым бар?
Үсен:
— Жарайды, жарайды! Қыларын қып қойып, оттап тұрғанын қарашы!
Зылиқа:
— Оттады деме, кенжем! Мен сенін, қатынын емеспін ғой! Мен еркемді жатпен жақын қылыппын ба? Кешегі атекем мен әжем марқұм атастырып кеткен күйеуі — Әділ.
Екі бала ойнады деп қыр соңынан қалмаған соң, атыңды атса атқан-дағы!
Үсен:
— Әне, қара жүзіқараның Әділдің дауын айтып, суылдап тұрғанын? Қамшының астына алар ма еді?
Зылиқа:
— Қой, кенжем, аузымды қышытпа! Арысы Құдай, берісі екі әкесі қосқан Әділ мен Еркемді ойнатып-күлдіргенге мен ешкімге жазалы емеспін! Мен сендей партияға сатып, еркемді күйеуінен айырғалы жүргем жоқ.
Үсен:
— Қап, бәлем, байың келсін!
Зылиқа:
Келсе, келсін!
Июнь жұлдызының оны күні Көксеңгір, Шақпақ, Ақшатаудың айнадай мөлдір, мұздай суық бұлақты өңірі аң үйлі ауылға толған. Табиғаттың әбден жетілген мол дәулетін тамақ та, төсек те қылам деп адам да, мал да, жан-жануардың бәрі бейішке кіргендей рахатта. Бағанағыдай жаппа күрке емес, Шақпақтың суық бұлағының көк орайында шаңқитып тіккен Асан, Үсеннің ақ үйлері есігі түрулі, түңлігі көлеңкелеп көтерулі. Асан жылқысын суартып, Үсен бие байлатып жатқанда Шешенбай келіп, үлкен үйдің жанына атын байлап, үйге кіріп бара жатқанын Зылиқа көрді де, жіті басып келіп, тыңдап тұра қалды. Шешенбай төрге отыра сала:
— Жәмила құдағи, амансыз ба?
Жәмила күліп:
— Құдайға шүкір, құдағиыңыз не?
Шешенбай:
— Оның жайын Үсен мырза сізге айтпап па еді?
— «Мына бір ауылда қой жүр» деген соң «біздің қой шығар» деп кетіп еді, кеш болған соң қонып қалды, қазір келсе керек.
Шешенбай:
— Олай болса, мен күте тұрайын. Үсен келген соң ақылдас та, маған жауап бер!
— Жәмила:
— Болады! Болыстың баласы шын алам десе, әжем баласы көне ме деп ойлаймын. Себебі Еркемнің бұрынғы атасы өлгеннен бері: «Қарындасымды бір жетімге бергенше, онан гөрі орындырақ, біреуге берсем-ау», — дей беруші еді.
Сөйткенше болмай Үсен келіп, үй жанына ат байлап жатып:
— Анау арқандаулы ат кімдікі? — деді.
Шешенбай:
— Менікі, — деп шыға жүгіріп амандасып, екеуі үйге кіріп, әрі-бері отырған соң, Шешенбай Жәмилаға ым қақты да, шығып кетті. Аздан соң Үсен «Шешенбай!» деп шақырып алып, Шешенбай келіп отырған соң,
Үсен:
— Шешенбай, сенің келген жұмысыңды есіттім. Егер біржола аламын десе, оған өзімнің көзімді жеткізсін!
Шешенбай:
— Мырза, мен сөзді шала апармағаным жон ғой. Неменеге көзімді жеткізсін дейсіз? Соны ашып айтыңызшы?
Үсен:
— Бұл ойы шын болса, әуелі менімен әкесінің алдында уәделесіп, дос болсын! Екінші, бұрынғы жесірімді алмаймын деп, мені антымен нандырсын! Осы екеуі болмаса, мені әуре қылмасын!
Шешенбай:
— Міне, бұл рас сөз! Кісі рас пейілді таниды ғой! Жарайды, мырза! Еркімбек мұны қыла алмаса, кінә өзінде қалсын! — деді де, қоштасып жөнелді.
Міне, сол майдың 17, 18, 19, 20-ларында ел сыртқа шықпақ болып, асудан асып жатыр. Асудан шұрқыратып айдаған жылқы, шулатып айдаған қой, бұзауын іздеп ілгерінді-кейінді мөңіреп жүгірген сиыр, жүгі ауып, бақыртып басып жатқан түйе, ауған жүкті басқан қатындардың аты шылбырын шұбатып, қоқан ерін қоқақтатып, көпшігін жалпылдатып жылқыға қарай шауып бара жатыр. Арың түйесіне жүгін артып алған кедейлердің жас балалары шулап жылап, кейбір жалаңбас, жалаңаяқ балалар тайынан жығылып, тайы алдыңғы айдаған жылқыға қарай кісіней жөнелгенде, «Ағатай, ана тайымды ұстай алшы?» — деп көзі жасаурап, өкпесі күйіп ентіккен. Кей жерде қадірлі бәйбішелердің арбасын төрт-бес жігіт «әуп-әуп» деп көтеріп, тастан өткізіп жатқаны. Мына жақтағы таулар да, өзен-тоғайлар да таңдайы тақылдаған көкек саңқылдаған сарала қаз, тас пен тоғайдағы тамылжытып сайраған неше түрлі торғайлар, су жағасындағы көгалдан шыққан жіңішке дауыспен қақылдаған бақалар! Құрық, қазық қолағаш кескен балтаның тақылдаған даусы! Тағы-тағылар!
Міне, осы коп дыбыстың бәрі қосылғанда қандай болды? Бұл дабыс зор қаладағы әскер ойнатқан барабанға да, қосылып тартқан музыкаға да, сызылтып салған әнге де, мұңландырып салған жоқтауға да ұқсамайтын, анық табиғаттың өз әні! Сонда сен, кәрі Шыңғыстау, беліңнен асқан елдің ойын білдің бе? Сонда оның кейбіреуі масатыдай түрленген жайлаудың жасыл шалғынына бауырын төсеп, айнадай мөлдір бұлағынан су ішіп, дертке дауа болатын бейіш ауасын жұтып жүріп, ынтық болған жарымен қосылып, құмарын басқысы келеді.
Кейбірі байлық бақыттылықпен баса-көктеп, әлгі айтылған асықтардың жанына өлшеген мақсұты мен жалындап, жарқырап тұрған үмітін өшіріп, талқандағысы келеді.
Жарлы-жақыбайлар аз күн болса да аққа тойып, суыққа тоңбай, ыстыққа шөлдемей, табиғаттың төлеусіз берген бағының арқасында тыраңдап рахаттанғысы келеді.
Жарлыны жалдаған байлар айран, қымызын аямаған кісімсіп: «Бәлем, тұра тұр! Пішен мен егін уақыты келсін! Ащы теріңді алармын!» — деп, ішінен жымыңдап жүр!..
Бағанағы асқан ел қыстан бір құтылса, асу азабынан екі құтылып, күнгейге қонып, әр ауыл өз қонысында жүгін түсіріп, бірі туырлығын, бірі кереге-уығын сүйрелеп, үйлерін тігіп те жатыр. Сонда сен, кәрі Шыңғыстау, жазғытұрымдай қабағыңды түйіп кәрлене қарамай, шалқая сүйеніп: «Барыңдар, барыңдар! Анау көгеріп тұрған Көксеңгір, Шақпақ Ақшатаудан да асыңдар», — дегендей күн жақтағы жылы жүзіңмен жымия қарадың-ау!
Бұл кезде Төребек болыстың да аулы асып, Қосбұлаққа жүгін түсіріп, қыз-келіншек қатын-қалаш жапырлап үй тігісіп, Еркімбек пен жылқышылар асау құлындарды шыңғыртып, бірі қолмен, бірі құрықпен ұстап тырыстырып әкеп, желіге байлап та жатыр. Биені байлап болып, желінің басында отырғанда, түнеугі ысқа берген теріні қанжығасына байлаған Шешенбай желе жортып келе сала:
— Әне, Үсен досыңды шақырып келдім! — деген соң, Еркімбек тұра жүгіріп, атын ұстап, амандасып үйге кірісті. Жалма-жан қымызды сапырып, самауырды бұрқылдатып, бір жігітті «жылдам бір бағлан әкел» деп қойға да шаптырды. Сүйтіп отырғанда, болыс келіп Еркімбекке:
— Мына жігіт қай жігіт? — деді.
Еркімбек:
— Бұл — Бақтыбай марқұмның кенжесі Үсен деген ініңіз, мұнымен мен ақиреттік дос болдым. Мына жаңа қоныста екеумізге бата беріңіз, әке?
— Жарайды, қарағым! Бақты-өмірлі болыңдар, аллау-әкпар! Бірақ, менің кейбір достарым сайлау болғанда бұлданып кетуші еді, ондай бола көрмеңдер, шырақтарым!
Еркімбек:
— Әке, біз ондай алдамшы дос болмаймыз. Құдай қocca, түбімізді сүйек айыра ма деген үмітіміз бар!
Болыс:
— Жарайды, балам, жарайды, бірақ сен әлі қалыңдығыңды да алған жоқсың ғой, құдай жеткізсе, о да болмай қоймас!
Шай ішіп, ет те желініп болған соң, Еркімбек Үсенді оңаша алып шығып:
— Достым! Міне, торт түлік малым. Қалағаныңды ал! Және менен алмақ уағдаңның шет жағасын әкеме де сездірдім ғой, бірақ ол кісі бізді құда болмақшы екен деп ойламайды. Оны жүре ұғындырамыз ғой. Мен бұрынғы жесірімді алмайтыныма не деп нандыр дейсің? Соны алмайтыныма қыршын жаным қылсын! Енді нандың ба, досым?
Үсен:
— Нандым, нандым, бірақ алдап кетпесең, — дей бергенде, Еркімбек:
— Алдасам, әpyaқ, Құдай атсын! Бірақ бұл істі әзір жарыта салуға болмайды. Неге десеңіз, менің бұрынғы қайным партия үшін құда болған жуан жер ғой. Мына күз сайлау болғалы тұр. Сол өткенше мұны жанға білдірмелік соған шейін рұқсат қыл, жарай ма, досым?
Үсен:
— Жарайды.
Еркімбек:
— Енді қалағаныңды айт?
Үсен:
— Бұл жолы ештеңе алмайым.
Еркімбек:
— Жоқ! Алмағаныңа мен разы емеспін, тым болмаса бір семіз ат пен бір құлынды бие жетелеп кет, — деп, ат пен бір құлынды биені берді, «Жәмила жеңгейдің, сақинасы» деп, бір тайтұяқты қалтасына салды да: — Ал енді, мен Жәмила жеңгейге қашан кісі жіберейін? — дегенде, Үсен сасып қалып, аз ойланды да:
— Сайлау өткенше қоя тұрсаң қайтеді? — деді.
Еркімбек:
— Бұл не дегеніңіз? Мұны Жәмила жеңгей мен Шешенбайдан басқа ешкімге білдірмесек сайлауға шейін «бір күн ши, бір күн туырлық жасырады» деген сияқты болмаймыз ба? Сайлау өтісімен құдалықты да бастармыз.
Үсен аз ойланып тұрды да:
— Қайыр, жайлауға барып әбден орныққан соң, Шешенбайды жіберіп қатынастырарсыз. Қош-қош!
Майдың жиырма бесі күні Қарақойтастың кезеңінен аса көшкен көш тіпті көп еді. Кештің малдары да әбден былығып араласып, иттері таласып, «кет-кет! Кә, күшік кә! Ойбай, анау итті талап тастады! Ойбай, ана бір құлын адасып қалды!» деген шу, бір жағынан айдаған мал килігіп, мұрындығын үзген түйе бақырып, кешті жанап отырып салған жастардың жақсы әндерін де жөндеп есіттірмеді. Сонда бір кілем жапқан көштің қасында келе жатқан бір жастау қыз бен келіншектің қасынан шұрқыратып жылқы айдап бара жатқан Серікбай келіншекке жалт қарап:
— Жеңгей, бүгін аулыңыз қай жерге қонады?
Келіншек:
— Қойтастың бетіндегі Бүйрекбұлаққа!
Серікбай:
— Әне бір бұлаң басына жақын шошақ тастың түбі ме?
Келіншек:
— Иә, иә, дәл сол!
Серікбай:
— Біз шөлдеп қалдық, ауыл қонған соң кешке қымызға тойғызасың ба?
Келіншек:
— Жарайды, кел!
Міне, сол күні Қарақойтастың сала-саласы жаппа тіккен ауылға толды. Жайдақ атқа мінген а к дабы көйлек-дамбалшаң жылқышы құлынды биелерді құрықтың астына алып, желіге иіріп, ескі кір көйлекті, ақ дамбалды биеші құлынды мойнынан құшақтай алып, ноқтамен желіге байлап жатыр. Адырда бырт-бырт оттап, жүре жайылған қойлар. Жотада атының ауыздығын алып, оттата жүріп, анда-санда «шайт-шайт!» — деп айқайлап қоятын, тымағын түре киген қойшылар. Көгалезекте тарақты тілімен шалғынды орапалып, жалпаң аузымен жалмаңдап пыс-пыс еткен сиырлар. Сүйреңдеген жырық ернімен шалғынды олай бір, былай бір жайқап жұлып алып, «пу» деп басын изеп, салпылдақ ернін сілкіп, қарт-қарт күйсеп тұрған түйелер. Қойтастың бетіндегі балауса шөптің, басын тырсылдатып жүрген қозы мен тастан-тасқа секірген лақтардың қасындағы көгалда қолында бір-бір істік жер шұқып жеремшек қазған балалар. Міне, сол күні кешкі жылқыны бұлақтан суарып шығартқан Асан мен Үсен Бүйрекбұлақтың басындағы дөңде бір қатты керекті жұмыс туралы әңгімелесіп отырғанда, Үсенге Асан айтты:
— Шырағым, сен артын ойламай, балалық қылдың-ау! Маған ақылдаспай, болыстың баласымен тамыр болдым деп, екі қараға бола басымызды партияға байлап бердік қой. «Бүлінген елден бүлдіргі алма» деп, біздің партияда неміз бар еді? Әкеміздің жолымен ара ағайын болып қана жүргеніміз жон еді ғой! Үсен Асанның алдында бір тізерлеп жер шұқып отырып:
— Мен малға қызығып тамыр болғаным жоқ, өзі қайта-қайта кісі салып, шақыртып болмаған coң, «біреудің алтын басы еңкейсе...» деген мақалдай болмайын дедім. Және әркім басынбасын, қаймығып жүрсін дедім.
Асан:
— Ертең сайлау болған күні «Үсен досым келсін! Елге ат, ақша керек болды! Маған осындайда болыспағанда, қашан болысады» — дер-ақ.
Үсен:
— Аға, сен не десең о де, мен бұдан зиян қылам деп ойламайым. Азар болса Еркімбек қайда өлсе, сонда өлерміз, онымен бірге өлгеннің арманы не? Бұрын екі сайлауда болыс болған Төребек бұл жолы да болыс болады. Әзір оған қарсы шығатын ешкім жоқ.
Асан:
— Өтер іс өтті, 6ipag мұнан былай олардан сөз келсе, маған ақылдаспай іс қылма! Бұл заман — аяқты аңдып басатын заман.
Үсен:
— Мен де бала емеспін ғой, көрерміз.
Асан:
— Енді бейуақытта отырмалық, мен бүгін жылқыда боламын, құлынды қасқыр жазым қылар, — деп, үйге қарай аяңдады.
Міне, дәл осы ымыртта есік алдындағы шошақ тасқа қарай Зылиқа бара жатыр. Тастан аса беріп, жан-жағына қарап тұрғанда, қасындағы қалың аршадан Әділ мен Серікбай күліп тұра келді.
Зылиқа басында шошып қалып:
— Ойбай-ау, жаяу келгенсіңдер ме?
Серікбай:
— Жоқ атымызды кейін қойдық ана жерде атты Мықтыбай ұстап тұр. Бүгін де Әділ мен Марияны далаға жатқызасың ба?
Зылиқа:
Жоқ, бүгін ауыл жаппа ғой, үйген жүкке шаңырақ сүйеп, киіз жауып қойдым. Соған төсек салып берем.
Серікбай:
— Үлкен үйдегілерге Марияны білдірмей қайтіп алып шығасың?
Зылиқа:
— Ол оңай! Әжем баласы бүгін жылқыға кеткен. «Мен жалғыз жатуға қорқам» — деп, еркемді қасыма алам.
Серікбай:
— Біз үйген жүкке қашан барайық?
Зылиқа:
— Мен үлкен үйді әбден жатқызған соң, жерошақтан от алып барып, жүктің бер жағындағы итарқама от жағам. Сол оттың, жарығын көрген кезде, жүктің ар жағындағы жармен еңбектеп келе қойыңдар, түнеугідей ай жарық емес қой. Бірақ бүгін аттарыңа caқ болыңдар. Кенжем аңди ма деген қаупім бар.
Серікбай:
— Неге?
Зылиқа:
— Бағана сен көш-жөнекей менен ауылдарың қайда қонады деп сұрағанда, кенжемнің келіншегі көштің, тасасында келе жатыр еді. Сен кеткен соң ол маған: «Серікбай сізден көш-жөнекей сусын сұрағаны несі? Сіз оған кешке кел дегеніңіз не?» — деп сұрады.
Мен: «Әншейін құдамсып қалжыңдаған соң мен де қалжың қылдым», — десем де, ол сөзіме нанбағандай болды. Енді «көп тұрып қалдым» — деп, үйіне қарай жөнелді.
Серікбай Мықтыбайға барып:
— Бүгін түнеугіден де caқ бол. Егер жер шалған біреу кез болса, мына Қойтасқа кіріп адастырып кет те, ауылдың аяң жағындағы тұйық жардан бізді тос. Табыспақ жер сол болсын, — деп қайта келді де, Әділ екеуі шошаң тастан қарады да отырды.
Бұл таңның тіпті қысқа кезі болғандықтан, шапақтың ақ таңлағы жоғалмай, күнбатыстан Темірқазыққа қарай басын бағып айналып, бөдене ұратын кісіше Әділ мен Серікбайды шолып жүр.
Сонда Әділ Серікбайға:
— Япыр-ау, мына aқ таңлақ айналып арт жағымызға шығып алып, Марияға қосылмай тұрып жап-жарық таң болып, бізге дүрсе жол бере ме? — деп отырғанда, бір жұлдыз ағып қоя бергенде,
Серікбай қалжыңдап:
— Япыр-ай, құрдас, мына Мықтыбайды қуып кеткен Үсен бе? — дегенше, Зылиқаның итарқасының алдынан от жарқ ете түсті. «Өзелене түсу оттан қиын» деген арабтардың мақалындай-ақ өліп отырған екеуі Мария мен Зылиқаның нұрлы жүзіне сәуле беріп, жалыны бұлаңдап атой берген отты көрген соң, тастан түсіп, құс аңдыған мергендей жарды жағалай еңбектеп, шаңырақ күркеге жүрегі дүрсілдеп азар жетті. Келсе, Зылиқа мен Мария да төсекті жаңа салып болған екен. Жалма-жан Мария мен Әділді жатқызып, Зылиқа мен Серікбай Зылиқаның итарқасына сүйеніп әңгімелесіп отырды. Екі сағаттай болған кезде, үйден Үсен шыға келіп, күзетші балаға «мына жерде ат кісінейді» — деп, белдеудегі атына міне сала Қойтас жаққа шаба жөнелді. Оны көрген Зылиқа:
А, Құдай-ай, сақтай көр! Масқара болып, ұстап алып, бүлік шығармаса игі еді!
Серікбай:
— Қорықпа, жеңгей! Мықтыбай ұстатпайды. Жетсе де бір кісіге алғыза қоймас!
Зылиқа:
— Ойбай-ау, алты атары бар ғой, — дегенше, Қойтас жақтан мылтық даусы жүремете тарс-тарс етіп, жым-жырт болды.
Серікбай мен Зылиқа:
— А, Құдай, сақтай көр! Кісі жазым болмаса игі еді. Мылтық даусын есітіп, Әділ ұшып тұра келгенде, Мария қорқып кетіп:
Қалқам-ау, қайтеміз?
Әділ:
— Қорықпа, қорықпа! Мықтыбай аман қалса, бізге ештеме...
— десе де, сөзінің артын шала қалдырып:
— Серікбай, Серікбай!
Серікбай келіп:
Қорықпаңдар, қорықпаңдар! Құдай сақтар, — дегенше, дүрсілдеген аттың дүбірі келіп те қалды.
Күзетші бала:
— Бұл қайсың?
— Мен, Үсен!
— Не қылдың?
— Жеткізбей кетті, бірақ, екі жаяу қалса керек — деп, итарқаға таман келе жатқан coң, Әділ мен Серікбай жарды құлдилай жөнелді. Зылиқа күркедегі көрпе-жастықты алып, итарқасына шала-пұла жайып, Марияны құшақтап, ұйықтаған боп жата кетті. Жардың аяғына қарай ит шабалана жүгірген coң, Үсен солай қарай желе шауып кетті.
Тұйық жарға жaңa келген Мықтыбайға екі жаяу жүгіріп барған coң, Мықтыбай:
— Бол-бол, жылдам мін! Арттарыңда келіп қалды, — деп, жаяудан үріккен ат шыр айналып мінгізбей жат^анда, Үсен де келіп:
— Атамын, атты қоя бер!
Әділ Серікбайға:
— Осының атын атып кетейін бе?
Қой, қарағым, қой! — деп, аттарына мінген coң,
Серікбай:
— Үсен, сен бізді ата алмайсың, қайт! Біз ceнің жауың емеспіз! — десе де болмай, «не өлем, не өлтірем» деп ұмтылған coң, атты бұтқа салып жіберіп, жөнеп берді. Ұзамай бір жаппа тіккен ауылға килігіп қалған coң, жарың бере бергенде, Үсен келіп қалып:
— Атамын, ал! — деп мылтығын ұсына бергенде, қашқандар жақтан мылтықтың оты жарқ еткенде тарс етіп, Үсен ат-матымен құлады. Ауылдан жүгірген жаяулар Үсенді көріп:
«Ойбай, өлтіріп кетті ғой! Ойбай, бауырым-ай» деп, Yceннің қасында шуылдады да қалды.
«Уһ!» деп азар құтылған Серікбай, былай шыққан coң Әділге:
— Қарағым-ай! Қапы қалдың ғой, қайнағаңды өлтіріп алдың ғой?
Әділ:
— Жоқ Секе! Aтының омырауынан тигендей болды. Аты жығылған coң жығылды-ау дейім.
Серікбай:
— Әй, білмейім, «ой, бауырым» шығады ғой.
Әділ:
Қайтейін? Мылтығын тура маған оқтаған coң, атын атам деп аттым. Жазым боп өзіне тисе, тиген-дағы! Бірақ өзіне тисе, аты ойнап шыға берсе керек еді.
Итарқада жатқан Мария дауысты естіп ұшып түрегеліп:
— Жеңeшeтaй-aй, біреу «ой, бауырымдайды» ғой!
Зылиқа естіп:
— Әттеген-ай! Кім де болса біреуі жазым болды ғой, еркем! «А, Құдай ақсарбас!» — деп, екеуінің жүрегі аттай тулап, тысқа шығып тыңдап тұр.
«Бауырымдаған» тез басылып, жым-жырт. Біраздан соң төменгі жақтан дабырлаған дауыс ауылға таяна бергенде, бірі:
— Қайта Құдай сақтады ғой. Бағана жолдасын «екі атып тигізе алмадым» дейсің! Бұл жолы өзіңе тимей, атыңа тиіпті. Әйтеуір, кісі аман ғой, ат өзіңнен садаға, — дегенде, Үсеннің «мұнан-дағы өзімді атып кеткені жақсы еді, әжемнің жылы толмай жатып, қаралы аулымды басынып, қылжақ қылып жүрген Әділден Құдай қocca — кегімді алармын-ау!» — деген даусын Зылиқа есітіп:
— Бетім-ай, танып қалған екен ғой. Мен өз жауабымды өзім берермін. Кенжем, саған бірдеме десе, тіпті, жауап берме, еркем. Сол кезде таң да атып ^алды. Үсен келе сала:
— Зылиқа, Зылиқа! Зылиқа-ау!
Үсен:
— Ана Әділ күйеуіңнің атқан құланының етін алғыз! Әділ мен екеуің менің қанымды ішпей қоймайсың ғой!
Зылиқа:
— Онша біз не қалыппыз!
Үсен:
— Жап-жас баланы әуре қылып, бүгін атымды атқызып, өстіп жүріп сен бір күні өзімді де өлтіртпей қайтесің?
Зылиқа:
Кенжем! Мұнан бұрын алдыңнан шығып, бір ауыз сөз айттым ба? Түскеніме үш жыл болған екен, «еншімді бер, ас-суымды бөлек бер» дедім бе? Кызметіңді қылғаннан басқа не жазығым бар?
Үсен:
— Жарайды, жарайды! Қыларын қып қойып, оттап тұрғанын қарашы!
Зылиқа:
— Оттады деме, кенжем! Мен сенін, қатынын емеспін ғой! Мен еркемді жатпен жақын қылыппын ба? Кешегі атекем мен әжем марқұм атастырып кеткен күйеуі — Әділ.
Екі бала ойнады деп қыр соңынан қалмаған соң, атыңды атса атқан-дағы!
Үсен:
— Әне, қара жүзіқараның Әділдің дауын айтып, суылдап тұрғанын? Қамшының астына алар ма еді?
Зылиқа:
— Қой, кенжем, аузымды қышытпа! Арысы Құдай, берісі екі әкесі қосқан Әділ мен Еркемді ойнатып-күлдіргенге мен ешкімге жазалы емеспін! Мен сендей партияға сатып, еркемді күйеуінен айырғалы жүргем жоқ.
Үсен:
— Қап, бәлем, байың келсін!
Зылиқа:
Келсе, келсін!
Июнь жұлдызының оны күні Көксеңгір, Шақпақ, Ақшатаудың айнадай мөлдір, мұздай суық бұлақты өңірі аң үйлі ауылға толған. Табиғаттың әбден жетілген мол дәулетін тамақ та, төсек те қылам деп адам да, мал да, жан-жануардың бәрі бейішке кіргендей рахатта. Бағанағыдай жаппа күрке емес, Шақпақтың суық бұлағының көк орайында шаңқитып тіккен Асан, Үсеннің ақ үйлері есігі түрулі, түңлігі көлеңкелеп көтерулі. Асан жылқысын суартып, Үсен бие байлатып жатқанда Шешенбай келіп, үлкен үйдің жанына атын байлап, үйге кіріп бара жатқанын Зылиқа көрді де, жіті басып келіп, тыңдап тұра қалды. Шешенбай төрге отыра сала:
— Жәмила құдағи, амансыз ба?
Жәмила күліп:
— Құдайға шүкір, құдағиыңыз не?
Шешенбай:
— Оның жайын Үсен мырза сізге айтпап па еді?
