Бір жайтты талассыз мойындауға тиіспіз. Өмір – күрес мектебі. Оған көрген түстей жеңіл қарауға болмас. Өмір жайлы ойлағанда түске енетін «ертегіні» қоспа. Тіршіліктен бақыт пен шаттық қана күту дұрыс емес. Келешек бір ғана «қара түн» деп те түңілме. Өмірді қарапайым қалпында қабылдау шарт: Айталық, жарқын болашақ үшін күрес деп ұғын. Бұл жолда «өрлеу» мен «құлдилау» да қат-қабат кез-деседі.
Өзіңе мынадай сұрау қой: «Өмір ұсынар түрлі қиындық пен шырғалаңды бірге кешуге әзірмін бе?
Өскемен қаласына сән беріп тұрған «Үлбе» мәдениет үйі, «Пионерлер үйі», музыкалық мектеп, спорт сарайы, «Ертіс» қонақүйі, «Стрелка» шағын ауданы Ертіс жағасының әдемі бөлігі Славскийдің арқасында гүл-денген
Бірақ бұл ғылымнан үлес алу үшін қазақтар Ресей қаласына барып оқуға мәжбүр еді. Бұл ассимиляция қаупін туғызатын. Көбі тұйыққа тіреліп, амалсыз орыстан қатын алатын. Одан туған балалар Ұлы даланың «дертіне» аса қайғырмайтын.
Мәскеулік ғалымдар тонға да, матаға да, атқа да мұқтаж емес. Атақ-даңқтан да кенде емес. Оларды сый-сияпатпен таңғалдыра алмайсың. Бірақ Қаныш нәзік тұстан ұрды. «Ол – кісі көңілін табу» деп аталады.
Көңіл білдіру қымбат сыйлықпен жүзеге аспайды, әдемі салт-дәстүрмен көрініс береді. Қаныш шапан жабу арқылы ғалымдардың семіп кеткен көңілін бір сәтте толқытып жіберді. Ұлттық нақыштағы мазмұнды салт болмыстың өзегін-дегі трансцендентті қабатқа оп-оңай өтіп кетті. Шапан алған ғалымдар қазақ ғылымына болысты. Олар Қанышқа ғана емес, қазақстандық кез келген жас ғалымға көмек көрсетті. Мұны қазақша «жекжат мінгізген жүйріктің жеті жыл көзі жүрсе, жетпіс жыл даңқы жүреді» дейді.
Қаныштың трибунада ресейлік академиктерге қарап: «Біз ежелден келе жатқан өркениет ошағымыз» деп мәлім-деуі үлкен амбицияны білдіреді. Ол шақта «Қазақта қала болмаған, мал баққан надан халық. Өркениетке қосқан үлесі жоқ. Ресейге еркімен қосылып қана санатқа іліккен жұрт. Бұлар Ұлы Орыс халқы мен Ұлы орыс тіліне мәңгі бақи қарыздар» деген советтік пропаганда қайнап жатқан. Бір қызығы Қаныш Томда оқып, Усов атты орыс профессорынан тәлім алып, ресейлік ғалымдармен араласып, осындай деңгейге жетсе де, «ұлы орыс халқына қарыздар-мыз» деген жарамсақ ой айтпады. Ол ғылым деп аталатын нығметтің метафизикалық, онтологиялық, тәңірлік табиғатын жақсы білетін. Нақты ғылым руханият пен мәдениеттің тұқымы себілген құнарлы топырақтан өніп шығады. Қажым Жұмалиевтің естелігін оқысаңыз, бұл ойдың шындығына көзіңіз жете түседі.
Қазақта «сыйға сый, сыраға бал» деген сөз бар. Орысша, «долг платежом красен» дейді. Айран сұрай келген адам шелегін жасырмайды. Маған жаңа Академияның көрнекті сызбасы керек. Соны жасасаңыз, қарыздың өтеуі деп қа-былдар едім, – деді. Щусев сөзден ұсталды. Ол сасып қалды.
Діни түсінік бойынша, Жаратушы Иесі адамды бір-бірін танысын деп ұлт пен ұлысқа бөлген деседі. «Жаратушы ал-уандықты сүйсе, біз де ол өзгешелікті сақтауға міндеттіміз» деп түйген данышпандар. Осыған орай ғылымның бағыты ұлттық реңді сақтауға қарай ойысты. Әр ұлт өзінің тілін, тегін, дәстүрін зерттей бастады. Оның Орта Азиядағы мысалы –Махмұд Қашқарилар. Ол түрік тілінің үндестігін, лексикасын сақтау үшін «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегін жазды.
Қазақ Ғылым академиясының тарихына келсек, бұл нығметке Ресей империясының ғылым ошақтары арқылы қол жеткіздік. Ал Ресей өзінің ғылыми қуатын негізінен Франциядан көшірді. Қазақ жұрты Ресей патшалығының отары болғасын, амал жоқ, ғылым түрін сол жақтан тасуға мәжбүр болды.
Бірақ Қаныш олардың үлгісін айна қатесіз көшіруді мақсат тұтпады. Қалыбын алып, оған ұлттық ерекшелікті дарытып, қазақ болмысын сақтауға тырысты. «Ғылым қазақ тілінде сөйлейді» деген амбициясынан бас тартпады.
