Оглавление

1. Дуние жарты
2. Мазмұны
   1. Повесттер
   2. Әңгімелер
3. Оттан да ыстық өмір
4. Ақ қарға
   1. 2
   2. 3
   3. 4
5. Рәбиғаның махаббаты
   1. 1
   2. 2
   3. 3
   4. 4
   5. Кішкентай оқиға
   6. 5
   7. 6
   8. 7
   9. 8
   10. 9
   11. 10
   12. 11
   13. 12
   14. 13
   15. 14
   16. 15
   17. 16
   18. 17
6. Бөтеннің тойы
7. ӘҢГІМЕЛЕР Қоңыртаудың басында бір топ жусан
8. Сағыныш
9. Қысқы каникул
10. Мектеп бітіру кеші
11. Алжош — Алданыш — Алдекең
12. Сарықыз
13. Есекең
14. Кездесу
15. Мұғалімдер күні
16. Ата жұртта
17. Қарашадағы үйлену тойы
18. Мейман
19. Түнгі қаланың әні
20. «Эх, Россия!..»
21. Әке
22. Шер тарқату
23. Дуние жарты

Дуние жарты

Повесттер және таңдамалы әңгімелер

Мазмұны

Повесттер

Оттан да ыстық өмір

Ақ қарға

Рәбиғаның махаббаты

Дүние жарты

Әңгімелер

Қоңыртаудың басында бір топ жусан

Сағыныш

Қысқы каникул

Мектеп бітіру кеші

Алдош-Алданыш-Алдекең

Сарықыз

Есекең

Кездесу

Мұғалімдер күні

Ата жұртта

Қарашадағы үйлену тойы

Мейман

Түнгі қаланың әні

«Эх, Россия!..»

Әке

Шер тарқату

Дүние жарты

Оттан да ыстық өмір

— Сен екеуің Қалқаштың қарамағында боласың, — деді жасы елу мен алпыстар аралығындағы мосқал еркек пішеншілердің бригадирі Тілепбай бізге қаталдау шегір көздерімен сынай қарап. — Енді бет алды лағып кетпей, сол ағаларың келгенше, қостың маңайында ойнай тұрыңдар.

Ол осыны айтты да, бүлдірген сапты әдемі қамшысын керзі етігінің қонышынан суырып алып, анадай жерге тұсауымен жайылып жүрген кең құрсақ торы айғырға қарай беттеді.

— Осы бізге неменесін міндет қылады, — деді манадан бері үнсіз тұнжырап отырған Еркін бізден әудем жерге ұзай берген бастығымыздың артынан жақтырмай қадалып.

— Кім білсін… — Мен менсінбеген кісіше мұрнымды шүйірдім. Бұл арқылы өзіміздің үлкендер алдындағы дәрменсіздігімізді жасырғым келіп еді.

Шындығында, бригадирдің бізге сезіктенетіндей де жөні жоқ. Бәріміз де мұнда өз еркімізбен, шешелеріміздің тілімен айтқанда, ала жаздай текке тоздырған көйлек-көншегімізді бүтіндеуге, яғни, адам болып, табыс табуға келгенбіз. Және бұл тұрғанда «ойынымыз осылып» бара жатқаны шамалы. Алыста қалған ауылдың думанды тіршілігінен, асыр салған қызу каникул базарынан қапелімде жұрдай боп шыға келгенімізге, Арыстанбайға ұқсап: «Шөбіңмен қоса өзің де құры», — деп, байбалам салып жатып алмай, бригадирдің алдауына бұйдалаған тайлақша еріп жүре бергенімізге қынжылып отырмыз.

Ферма орталығында іске жарарлық біз қатарлы он-он бес бала бар, солардың ішінде қармаққа түскені — Еркін, мен, Қазантай және Таубай — төртеуміз екен. Қалғандары шөпке барасыңдар дегенді естіп, қалаға, жақын маңдағы туған-туыстарына қашып кетіпті, ал бірсыпырасы беттің арын белбеуге түйіп, Арыстанбай құсап жер тепкілеп жатып алған.

— Бекер келген екенбіз, — деді Еркін менің ойымды бөліп. — Көңілсіз болатын түрі бар…

Мен оны қоштарымды да, қоштамасымды да білмедім. Мұндай кәсіпке бірінші шығуым еді, сондықтан дала қосы қайткенде көңілді, қайткенде көңілсіз болатыны миыма кіріп шығатын емес. Бұл тұрғыдан ішіміздегі тіс қаққанымыз — Еркін. Ол былтыр да келіпті. Әрі бізден бір класс жоғары оқиды. Ендеше, соның пікірі шешуші, дұрыс пікір болады да.

Біз пішеншілер бригадасына мана түс қайта келгенбіз. Сонан бері қыбыр етпей Қалқашты тосудамыз. Айтпақшы, бригада деп дабырайтқанға «бұл бір айналасы ат шаптырым ата қоныс екен» деп ойлап қалып жүрмеңіздер. Әр жерде жел соққан қарақшыдай қисайып тұрған көне-көксі екі киіз үй және аузы үңірейген абажадай темір ошақ — міне, бригаданың бар сән-салтанаты осы. Әлгі киіз үйдің бірі — асхана, екіншісі жатақхана саналады. Маңдайшаларға осылай деп жазылған. Жатақхананың үстінде шүберегі ескіріп, күнқақты бола бастаған қызыл матада «Құрметті пішеншілер! Жем-шөптің берік қорын жасауға ат салысайық!» деген ұран тұр.

Асхана екі бірдей міндетті қоса атқарады. Тамақ пісіріледі және ас пісіруші Кенжегүл дейтін келіншек емізулі баласымен жатып-тұрып жүреді. Жатақхана — Қалқаш және біз төртеуміздің мекеніміз.

Бригадада екі трактор бар. Біреуінің қожайыны — Қалқаш, екіншісінікі — Амангелді дейтін жас жігіт. Бірақ Амангелді қосқа түнемейді, осы арадан екі-үш шақырым шамасындағы жүгері егістігінің қарауылы Берден ақсақалдың үйінен өреді. Қорықшы шал оған нағашы болып келеді. Әне, Амангелдінің жатақханадан қашқақтап, ортақ өгізден оңаша бұзауды артық санайтын себебі — осы. Мұның бәрін біз мана жолда келе жатып-ақ бригадир мен біз мінген машинаның шоферінің арасындағы әңгімеден ұғып алғанбыз.

Бастығымыз атына мініп әлдеқашан кетіп қалған. Ал біз болсақ мола баққан байғыздарша жатақхананың іргесіне төселген құрым киіздің үстінде шоқиып әлі отырмыз.

Күн көкжиекке еңкейіп барады. Айнала тым-тырыс. Тек ауық-ауық әлдеқайдан ызыңдаған беймаза жел еседі. Іргеден әудем жерде ағып жатқан үлкен салманың бойындағы сыңсығын қалың қамыстың салбыраған жалқау сабақтары осыны аңдып тұрғандай-ақ қуана сыбдырласып қоя береді. Көз ұшында бір топ қарға ұшып жүр. Шамасы, сол маңда қорықшының бақшасы, не жүгері егістігі бар секілді.

— Енді Қалқаш келмейтін шығар, — дедім мен қозғалақтап. Тіпті тым-тырыс отыра беруге төзімім жететін емес.

— Еркін естімеді ме, естісе де сөйлеп жатуға ерінді ме, әйтеуір күншуақта қалғып кеткен кәрі төбетше маужырап, қабағын салбыратып отыра берді. Мұнысы менің жаныма тие бастады.

— Келмейді, — дедім мен тағы да әлгіден гөрі нығыздаңқырап. Ішімнен: « Сен оны қайдан білдің?» деп таласа кетсе екен деп тілеп отырмын.

Бірақ Еркін таласқан жоқ, бар болғаны самарқау күңгір ете қалды.

— Әй, сол Қалқашың кім өзі? Біздің ауылда ондай тракторшы жоқ секілді еді ғой.

— Әлгі өткен көктемде «Қайраттан» көшіп келетін жынды кемпірдің баласы ше?.. Сол ғой.

Еркін Тілепбай бригадирге ұқсап, иегін маңғаздана сипап қойды.

— Ол қайсы жынды кемпір?

— Немене біздің ауылда жынды нешеу еді сондай-ақ? — дедім мен оның ұғымының нашарлығына ренжіңкіреп.

— Апамдар әлгі Елсарының әжесін, сосын ана қаладан келген саудагер кемпірді де жынды дейді ғой.

— Өй, ол ойнап айтқандары емес пе? Мынау шын жынды.

— Е-е, ана Жарықбастың көне тамына кіретін кемпір екен ғой. Ол соны айтты да, бірауық үнсіз қалды. Сосын басын шайқап:

— Әй, сен оның жынды екенін қайдан білдің, — деп күлді.

— Оны жұрттың бәрі айтып жүр ғой.

— Не деп?

— Есігінің алдындағы отынды ит сарып кеткен деп жуып жағады деп… Сосын кей-кейде қараңғылық түсіп, ел аяғы әбден басылған терезесін іштен қымтап алып, зікір салатын көрінеді. Арыстанбайлар есігінің жабығынан сығалап, әдейі аңдыпты. Шын дейді.- Еркін мырс ете қалды.

— Соқ, бәлем!.. Осы сендер өтірікті қалай қиыстырасыңдар, ей?

— Рас айтам. Нанбасаң, жұмыстан келгесін Қазантайдан сұрап көрші.

Ол енді шын ойланып, кәдімгідей-ақ тосылып қалды.

— Онда әлгі Қалқашы да сау емес шығар.

— Қайдам… — дедім мен иығымды қиқаң еткізіп.

— Сен оны білуші ме едің өзі?

— Бір рет сыртынан көргем. Сырықтай ұзын біреу.

Енді екеуміз қосыла ойландық.

— Мана Амангелдінің тіркемесіне-ақ мініп кете беруіміз керек еді, — дедім мен кінәны оған арта сөйлеп. Расында, біз келгенде жұмысқа шыққалы жатқан Амангелдіге бригадир мені қоспақ болғанда: «Аға, бұл Қуаныш (бұл менің ныспым) екеуміз кейінірек… Қалқашпен барармыз», — деп қыстырыла кеткен сол еді. Бұл кезде Қалқаш қоста жоқ болатын.

— Амангелдіге барсақ, Берденнің үйінен жаяу қатынайсың, — деді Еркін ақталып.

— Мейлі. Мынау тұрған жер емес пе? Әйтпесе Қалқаштың «Белорусіне» жармасып келуге де болады. Екеуі шөпті бір жерден шабатын көрінеді ғой.

Ол үндеген жоқ. Бұдан әрі таласқысы келмеген сияқты.

***

Қараңғылық қоюлана бастады. Көп ұзамай қабағы салбырап ымырт түсті. Күнұзақ қамыс көлеңкесіндегі дымқыл сазға бауырын төсеп жан сақтаған құрбақалар шіліңгір аптаптың солығы басылысымен жағаға шығып, үйреншікті әніне басқан. Әр жерден дәу бас көк шегірткенің шырылы естіледі. Сірә, олар әлі толық жинала алмай жатқан сияқты.

Ірге жақтан баяу самал желпіп берді. Жібектей қыр түні бабына келіп, бірте-бірте домбыраның сазындай бір қоңыр күйге ауысты. Мұрынға кешкі самалмен бірге жалбыздың, піскен жоңышқаның иісі келді. Айнала құлаққа ұрған танадай тым-тырыс. Үнсіз ғана мүлгиді. Жым-жырт кештің барша тіршілігіне иелік етудің еншісі құрбақалар мен сауыққой шегірткелердің ғана еншісіне тиген секілді.

Асхананың алдында от жанып жатыр. Оның жалынаған жарығы ымырт қараңғылығына жармасып сәл көтеріледі де, жалп етіп қайта сөнеді. Анда-санда сорпаның дәмін татуға, не қазан астындағы бықси бастаған отты көсеуге келіп кетіп жүрген Кенжегүлдің — біздің аспазымыздың — тұлғасы қараңдайды. Кенжегүл қазанның қақпағын ашып қалған кезде аспанға бір будақ аппақ бу көтеріледі, бумен бірге жас қуырдақтың тәтті иісі қоса шығады. Ал бұл мезетте қараша үйдің іргесіндегі киіз қомшаның үстінен әлі мызғи қоймаған біздің түстен бері олқы қалған қарнымыз шұрылдап қоя береді. Көздеріміз аш бөлтіріктің қомағай қос жұлдызындай жылтырай түседі.

— Қуаныш, түрегел, шам жағайық, — деді Еркін бір кезде мағынасыз мелшиюден жалыққандай.

Үйге кіріп бір-бірінің үстіне міңгестіріле қойылған ағаш жәшіктің үстіндегі май шамды тұтаттық. Мұржасы әбден кір басып, күйелештенген екен, бір ескі матаның қиқымымен сүрткен болдық. Алакөлеңке үй ішіне ондық пілтенің қалтылдаған жарығы түсті.

— Мынау өзі «соқыртеке» ойнағанмен бірдей ғой, — деді Еркін шамның жануына көңілі толмай. Мен үндегенім жоқ. Тұқшыңдап төрдің алдында қалай болса солай ретсіз шашылып жатқан көрпе-төсектерді жиыстырған болдым. Шынында, көңілсіз-ақ тірлік. Біраздан соң сырттан «Белорусьтің» дырылы және онымен жарыса сөйлескен бірнеше адамның даурыққан үні естілді. Кешкі ауада әлгілердің үні репродуктордан сөйлегендей самбырлап қатты шығады.

Біз:

— Ойбай, келе жатыр! — деп, әкеміз базардан оралғандай тысқа жарыса жүгірдік.

***

Кабинадан әуелі екі бала томп-томп, олардың артынан жыландай иретіліп бір ұзын тұра ырғалып келеді.

— Қалқаш! — дедім мен тани кетіп.

Бірдеңеден құр қалып қоятындай танауымыз желпілдесіп елеңдеп алдарынан шықтық. Жалма-жан жанындағы Қазантай мен Таубайды ысырып тастап, жаңа бастығымыздың қолына жармасып жатырмыз.

— Ассалаумағалайкүм!..

Жалпы руль ұстағандардың қолы солай бола ма, әлде бұл жөнінен Қалқаштың ерекшелігі бар ма, әйтеуір оның алақаны бізге тым қолапайсыздау сезілді. Күректей болмағанымен, қалақтай бар екен. Біздің шайтанның шапатындай қолсымағымыз оған жұғын да болар емес. Тіпті Еркін екеуміздің қос жұдырығымызды жиып-теріп тастай салғанда да оның бір уысына аздық еткендей екен.

Қалқаш біздің қолымызды қысқаны болмаса, сәлемімізді жөндеп алған жоқ. Көзінің астымен алартып бір қарады да қойды, сосын байпаңдап қосқа қарай беттеді. Біз, балалар, жаңа бастығымызға ізетпен жол беріп, кейіндеу ығысып қалдық.

Қазантай мен Таубай көңілді. Жыртың-жыртың күле береді. Онысымен тұрмай:

— Сендер неғып жұмысқа шықпадыңдар, ә? Косилка деген жанның рақаты екен ғой. Армансыз «кәтайтсыны» соқтық, — деп, онсыз да көңілдің хошы келмей тұрған бізді тергей бастады. Тура біздің бригадиріміз сықылды.

— Онда сендердің шаруаларың қанша? — деп мен шекем тырысып, айтыса кетуге оқталып едім, Еркін жар ортадан бөліп жіберді.

— Мынау бізбен неғып амандаспайды, әй?..

Оның отты көздері манағы Тілепбайдың ту сыртынан қадалғандай, екі бүктеліп қосқа еніп бара жатқан Қалқашты тесіп барады екен.

— Шаршаған шығар, — деді балалардың бірі.

— Шаршаса ше? Жұмыс істегені бізге міндет пе? Әркім құлқынының қамы үшін істейді.

Еркіннің алғашқы екі сөйлемі өзінікі болғанмен, соңғысы үлкендерден қымқырған ұрламалы екені белгілі боп тұр. Алайда, пікірі бізге дәлелді көрінді. Шындығында, біреуді біреу асырамайды ғой, әркім өзі үшін тіршілік етеді. Басқаны былай қойғанда, мына біздің өзімізді әке-шешеміз жас, қолымыздан іс келмеген соң амалсыздан асырап жүр, әйтпесе «Кәникөлінде демала қойсыншы. Ақшаның бір жөні болар» десе, іштен шыққан балаларын осындай қиянға тентіретіп қоймас еді ғой.

Бірақ ешқайсымыз ләм деп үндей қоймадық. Бұл кезде Қалқаш сүлгісін алып, сыртқа қайтып шыққан еді. Ізінен біз де жуынуға кеттік.

Енді біраздан соң:

— Балалар, тамаққа келіңдер, — деген Кенжегүлдің көңілді даусы шықты. Біз бұл кезде масаға таланып сыртта отырғанбыз. Өйткені іште үсті май сасып Қалқаш қисайып жатқан.

— Құрметті оқушым, мен сіздерді Кенжегүлмен таныстыра кетейін. Бұл — жасы жиырмаға енді шыққан, көрікті жас келіншек. Осыдан екі жыл бұрын тағдырдың жазуы бойынша, біздің ауылдағы Торша деген сиыршы жігітке ұзатылып келді. Өткен қыста тағы да сол тағдырдың басқа бір жазуы бойынша, емшектегі баласымен күйеуінен айырылысты. Бірақ бұл жолы ешқайда қайтып бармай, ферма орталығында қалып қойды. Қыстай жұмыссыз үйінде отырды. Ал көктемгі егістен бері дала қосындағы жұмысшылардың тамағын пісіріп беріп жүр. — Мінез ерекшелігі дейсіз бе? Ол жағын біле алмадым, тек бір байқағаным — бұл кісі кейбір отағасысымен жараса алмай еліне қайтқан қыздардай көлденең кісі көрсе, бетін басып көшенің ортасынан жалт бұрылып жөнеле бермейді, әрқашан бірқалыпты, көбіне тоқпақтай әдемі бұрымдарын арқасына серпіп тастап, күлімсіреп жүргені. Міне, ол жөнінде әзірше менің бар білерім осы.

Кенжегүлдің даусы естілісімен, ішегіміз шұрқырап, ләппайға зар болып отырған біз төртеуміз әлекедей жаланып, ас үйге кіріп болдық.

— Кәне, төрлетіңдер! — деді Кенжегүл, кіруін кіріп барсақ та, бейтаныс босағаны баса-көктеп, төрге қарай оза кетуге батылымыз бармай, есік алдында іркіліп қалған бізге.

Біз аяқкиімімізді шеше бастадық.

Үй іші жап-жарық, жинақы. Жұпынылау жиналған төрдегі екі төсектен өзге шашау тұрған зат көрінбейді. Терме алашаның үстіне төселген текемет жылан жалағандай тап-таза. Қысқасы, үйдегі әрбір мүліктің орналасуы мен сақталуында іскер қолдың ізі сайрап тұр.

Ортаға кең кленка дастарқан жайылған. Дастарқанның бір шетінде итбалықтың күшігі секілденген балпанақтай бір бала шоқиып отыр. Бізге қарап ыржың-ыржың етеді. Аузы жаялықтай жайылып кеткен, сонысының өзі өзгеше сүйкімді көрінеді екен.

— Мына жігіттің әйәйін-ай! — деп, Еркін жалма-жан көтеріп алды.

— Байқа, балама көздерің өтіп кетпесін, — деді кастрөлдегі сорпаны суыту үшін табаққа аударып жатқан шешесі оны қағытып. — Үлкендер жас пен кәрінің сұғы жаман болады дейтін.

— Ничего, түк етпейді, — дейді Еркін қапелімде ештеңе тауып айта алмай қызарақтап. Сонысын білдіргісі келмегендей баланы әуелетіп қақпақыл жасай бастады. Бала соған мәз, онан сайын ыржаңдай түседі.

— Күн ұзаққа үйге бас сұқпай қойдыңдар ғой. — Кенжегүл Еркін екеумізге алма-кезек қарап қойды. — Жаман қыздар секілді ұялшақ болмасаңдер нетті. Әйтпесе бұл да бір үйлерің емес пе?

Біз қысылып төмен қарадық. Келіншектің орынды кінәсі жанды жерге тигенмен, ашық әзіл-қалжыңы, кісіні билеп-төстеп сөйлейтін еркелеу мінезі ұнап барады.

— Жә, қысылмай-ақ қойыңдар, — деді ол біздің мықшиыңқырап кеткен түрімізге күле қарап. — Ойнап айтам…

Бәріміз де кешкі асты ішуге кірістік. Алғашында: « Осы қайтер екен» дегендей, бір-бірімізді көзіміздің астымен ұрлана қарауылдап, алдымыздағы тәрелкемізге қасығымыздың ұшын ғана батырып, сызылып отырған біз майлы сорпаның тәтті дәмін алғаннан кейін иесімен бірге алыс жортуылдан оралған Құтжолша ашқарақтана сылпылдатуға қалай көшкенімізді аңғармай да қалыппыз.

— Ішіңдер, ішіңдер!.. — деп қойды біздің «қызу» қимылымызды аңғарып қалған Кенжегүл шын ықыласты пейілмен. — Мына жақта тағы бар.

Кенжегүлдің таза көңілімен айтып отырғанын сезсек те, тым жалмаңдап кеткенімізді аңдап қалған түйсіктілеу екі-үшеуміз қасық пен тәрелкенің жанасуын бұрынғыдан гөрі сәл саябырсыта бастадық. Ал Таубай дәнеңені сезетін емес, екі танауы ескі киноларда кездесетін паравоздарша пышылдап кетіпті. Бәріміз де көзімізді алартып, жақтырмаған «сигнал» беріп едік, анау шынымен-ақ қызып кеткен бе, байқайтын болмады. Жанында отырған Еркін шыдамай, дәл құлағының түбінен сыбыр ете қалды.

— Әй… Өліп бара жатсың ба? Байқап ішсейші.

Таубай әуелі кіржің ете қалды да, артынша қалғанымыздың да оқтай қадалған суық назарымызды көріп, қызарып қоя берді.

Көжеден кейін ызылдап самаурын келді. Бәріміз терлеп-тепшіп шай ішуге кірістік. Кенжегүл осы кезде есіне әлдене орала кеткендей шай құйған кесесін аузына апара беріп: — Әлгі қайда кеткен? — деді бізге сұрақты пішінмен қарап. — Сорлы-ай, жұртпен бірге келіп, адам секілді тамағын ішсе қайтеді. Күндегісі осы. Сәтір болғандай-ақ, бет-моншағы үзіледі де тұрады, әйтеуір. Біреуің шақырып келіңдерші.

Есікке таяу отырған мен едім, сондықтан қалған үшеуі: «Жарқыным, асылы, тұрсаң қайтеді» — дегендей маған қарасты.

Созалаңдап түрегеле бастадым.

Жасымыз қатар болғанмен, бой жағынан бұлардың қай-қайсысы да менен сойлылау. Сондықтан бірдеңеге жүгіріп келу болғанда, үлкенде сұғын бірінші маған қадайды. Бұлар да соған жаман үйреніп кеткен, тура мені ақы беріп, шабармандыққа жалдап алған кісіше, шалқиысып отырғандары.

Не керек, ақыры Қалқашты шақыруға мен кеттім. Барсам, Қалқашым төрдің алдындағы жалғыз жайма төсекте аяғын тұс-тұсына шалжитып жіберіп, алаңсыз қорылдап жатыр. Әрі-бері дауыстап едім, оған түгі қисаятын емес. Сосын жұлқылауға кірістім. Қолым қаттырақ батып кетсе керек, жалма-жан атып тұрды.

— Аһ-һ!..

— «Тамақ жесін» деп жатыр.

— Кім? — деді ол қабаған итше гүж ете қалып. Мен сасқанымнан кейін шегіне беріппін.

— Апай… жо… оқ, жеңгей.

— Міңгірлемей дұрыстап айтсайшы, әй!..

— Кенжегүл…

Қалқаш сала құлаш аяғын төсектен түсіріп, тіктеліп отырды. Көздері мас кісінікіндей қызарып кетіпті.

— Беріп жіберсін! — деді ол қабағын түйіп. — Екі-үш кісіге нан көмгеннен басқа жұмысы жоқ. Сол қатындікі не өзі!.. Осында әкеліп берсе, шатқаяғы айырылып кететін шығар.

Бұл — Қалқаш екеуміздің тұңғы тілдесуіміз еді. Мен атарға оғым болмай, іштен тынып, оның сыбағасын әкелуге кеттім.

***

Ертеңіне біз Еркін екеуміз Қалқаштың көк «Белорусінің» жетегіндегі шөп шабатын агрегаттың бір-екі машинасына қожайын болып шыға келдік Маған қарағанда тәжірибесі молырақ Еркін оны «косилка» деп түсіндірді.

Косилканың құрылысы өте қарапайым екен. Мен оны айналасы екі-үш күннің ішінде игеріп алдым. Ұзындығы — екі жарым метрлік болат шалғы, шалғыны беріліс бірлігіне жалғайтын ағаш сапты шатун, бүкіл механизмді қозғалысқа келтіретін қорап (оның ішінде темір тісті үш-төрт доңғалақ бар), сосын шалғыны көтеріп-түсіріп тұратын темір тұтқа — міне, косилканың қысқаша сипаттамасы осындай.

Жұмыс үстіндегі біздің негізгі қызметіміз — әлгі рычагты игеру: агрегат қопалы қалың қорысқа енгенде, шалғыны жер ыңғайына қарай жоғары-төмен қозғап отыруға тиіспіз, ал егер шабындық тегіс, шабатын шөбіміз майда құрақ болып келсе, шалғыны бір деңгейде ұстап отырсаң да жеткілікті. Мұндайда басқарушы кісіге көп қиындық түспейді.

Шөп шабу аса көңілсіз ермек емес. Алғашқы кезде тіпті қызық. Қалаң нуды машинаның болат тістері ілуі-ақ мұң, нар қамыс топалаң тигендей жапырылып құлай береді. Мұндайда өзіңді ертегінің батырларындай сезініп кетесің: бейне жапырлаған көк шалғын жау әскері тәрізді, ал сен сол сан мың қолды жалғыз өзің жайратып өте шығатын қаһарлы Қобыланды, не арыстан жүректі Алпамыс секілдісің, сондықтан болар, «жау әскерін» жапырлатып жайрата бергің келеді.

Бірінші күннен бастап біз Қалқаштың жұмысқа өте қайраттылығын байқадық. Іске осынша берік ол тәртіпте де сондай қатал. Тракторға таң алагеуімнен мінгеннен ұлы сәскедк бір-ақ түседі. Бұл — сағат он жарым, он бірлердің кезі.

Қайтпас қара темірден жасалған көк «Беолрусь» пен Қалқаштың арасында бір ұқсастық бар. Екеуі де жуық арада шаршап болмайды. Әдепкі кезде біз мұндай ұлы шабысқа әзер шыдап жүрдік. Кешкілік төсекті сүзе құлайтынбыз. Таңертең тұрғанда тырылдақ көк тракторды да, сол трактордың ішінде шой желкесін күжірейтіп, рульмен бірге қатып қалғандай жабысып қалатын Қалқашты де көргіміз келмейтін. Бірақ күннен-күнге ширығып, кейін әбден көндігіп кеттік.

Сағат он бірде кабинадан түскеннен кейін ол 20—30 минуттай трактордың о жер, бұ жерін шұқылап, бірақ жүреді. Қасаңсып кеткен жері болса майлайды, босаған болттарды енді қозғалмастай етіп, шегелеп тұрып бұрайды. Өлшеуішпен жағар майдың деңгейін көреді. Сосын барлық бөлшектердің дұрыс-бұрыстығына әбден көзі жетіп болған соң, аяқ астындағы бітедей ұйысып жатқан көк шалғынға аунай кетеді. Анадай жерде шүңкілдесіп тұрған біз дәл осы кезде бірдеңенің иісін сезгендей жанына жетіп барамыз.

— Әй, Таскене, Үрпекбас, кел, арқамды күтірлетіп жіберіңдер, — дейді ол біздің ыңғайлана бастағанымызды сезіп. Сөйтеді де өзі етпетінен аударылып түседі.

«Үрпекбас», Таскене» дегендер — біздің атымыз. Анығырақ айтқанда, Қалқаштың бізге таққан үкілі айдары. Бұған әбден құлағымыз үйренген, тіпті кейде ойда жоқта Қалқаштың аузынан әкеміздің азан шақырып қойған ныспысы абайсыз шығып кетсе, кәдімгідей абыржып қалатынымыз бар.

Қысқасы, біз кезектесіп оның арқасын күтірлетуге кірісеміз. Үстіне айғыңды салсаң болды, дәл осыны күтіп тұрғандай, Қалқаштың арқасы күтірлей жөнеледі. Тура жазғытұры сеңдердің бір-біріне соққаны секілді. Күтір-күтір, бытыр-бытыр… Бір таңғаларлығы, Қалқаштың арқасы күтірге тоймайды. Қырық күн шілдеде кенезесі кезіп қалған сахараның шөл даласы секілді. Күнде сол бырт-бырт, сырт-сырт… Кейде өзіміз оңаша қалғанда Еркін:

— Әй, осының арқасының бәлесі бар ма? Күтірі таусылмайды ғой тіпті, — деп дал болады.

Қалқаштың арқасының күтірі таусылмайтыны рас. Кейде тіпті екеумізді қосарлап мінгізеді. Және астында жатып алып:

— Мыналар қауақ боп кеткен бе? Салмақтарың қайда, түге! — деп зіркілдейтінін қайтерсің.

Бұл — оның құшырының қанбағанының белгісі. Мұнан кейін бізде жан қалмайды: арқаға жасайтын кезекті шабуылды бұрынғыдан кемінде екі еседей күшейте түсеміз, бойдағы бар салмақты жиып ап, жаныштаймыз кеп. Тағы да сол: бырт-бырт, сырт-сырт…

Арқаны күтірлетуден өзге біздің бастықтың алдында мықтап сыналатын бір кезіміз бар: ол — Берден қорықшының бақшасына түсу… Бір жақсысы, әйтеуір, ол қауын ұрлауға бізді арқа күтірлеткендей күнде емес, күнара жұмсайды. Онда да адам аяғы басылған соң, кешкілік. Бастықты күнара екі қап қауын-қарбызбен қамтамасыз ету — біз үшін бұлжымас заң.

Әрине, бақшаға, бақша болғанда да Берен секілді қорықшының бақшасына түсу — Қалқаштың көлдей жауырынына мініп алып, алаңсыз арқа күтірлету емес, бұған асқан еп, оған қоса сақтық керек. Міне, біздің жүрексінуіміздің мәнісі — осы.

Ол кешкілік, жұмыстан соң екеумізге үлкендігі анау-мынау жүн салатын қанардай екі қапты ұстата салады да, өзі қалың қамыс өскен арықтың бір дөңестеу, оңтайлы тұсына келіп жатып алады. Бұл — оның бақылау пункті. Егер кімде-кім бақшаның ішіне тереңдеп ене алмай, жеме-жемге келгенде батылсыздық танытса, Қалқашқа бәрі осы арадан-ақ қанық боп тұрады.

Бақша бас салманың арғы бетінде. Сондықтан біз суды сызып отырып, қарсы жағалауға шығамыз. Осы жерге су тимесін деп басымызға орап алған артық киімдерімізді шешіп кетеміз. Сосын сып етіп, атыз-атыздың арасымен атжалман тышқанша жорғалай жөнелейік. Қап атыздың бергі басында қалады, әрқайсысымыз тапқан-таянғанымызды соған біртіндеп таси береміз.

Қауындықтанекі жүз метрдей жерде шошиып қорықшының жаппасы тұрады. Сондықтан қолыңа түскен қауын-қарбызды жалғыз түйірлеп, еңбектеп тасуың керек. Басыңды атыздан сәл қылтитсаң, құрығаның. Бұл — өзіңді ерікті түрде тұтқынға ұстап бергенмен бірдей. Ал ана жақта сыртыңнан қарауылдап Қалқаш жатады.

Міне, ақыры қияметтің қыл көпіріне мінгендей қылтылдап жүріп соңғы қабымызды толтырамыз. Амалдап арғы жағаға да алып шығамыз. Бірақ мұның бәрі әлі ештеңені түпкілікті шешіп бере алмайтын, емтиханның көкесі енді басталады.

Қалқаш екі қаптың ішіндегіні түгел төктіреді. Сосын қарбыз болса балғадай саусақтарымен шертіп, қауын болса шетінен иіскеп көреді. Бұл біздің тілімізде «сорттау процесі» деп аталады. Сорттау процесінен жүз процент аман өту — сирек құбылыс. Көбіне Еркін екеуміздің «шикілігіміз» ашылып қалады. Бәле көбіне қарбыз жағынан келеді, өйткені қауынның піскенін ажырату оп-оңай, тек иіс сезу органың бабында тұрса болғаны. Ал қарбыз!.. Қалқаштан көретін көресімізді ылғи да сол көрсетуші еді.

Бастығымыз да біздің осы осалдау жағымызды біліп алған. Бәле іздесе, қарбызға шұқшияды. Шертеді, тізесіне салып қысып көреді (піскен қарбыз мұндайда шытырлауы қажет), тіпті бұған да көңілі толмаса, бас салып пышақпен шақпақ салады, Әрине, енді піспеген болса беп-белгілі.

Егер сонша қауын-қарбыздың ішінен осындай екі-үш түйір кәмек табылса, зығырыңның егілгені.

— Балапан басқан күрке тауықша бүкшеңдей бересіңдер. Қауынның піскені ана шеткі қарықта дегенім қайда, әй! — деп, зіркілдейді.

— Мұндайда оның көтеріңкі көңіл-күйіне тап келсең, ештеме емес, ауызша сөгіспен құтылып кете бересің.

— Жарайды, келесі жолы ескерерсіңдер, — деп босата салады.

Ал тырысқан кезінде кездессең (мұндай көңіл-күйі онда жиі болып тұрады), діңкеңнің құрығаны; амалсыздан жаныңды шүберекке буып, тағы кетесің. Алайда, бір жағынан қауын ұрлау біз үшін де тиімсіз емес. Өйткені бұйырған несібенің «қызығы» бәрімізге ортақ.

Сағат он екі мен бестің аралығы — түскі үзіліс. Бұл кезде Қалқаш көбіне Кенжегүлдің көжесіне тойып алып, алаңсыз ұйқыға басады. Біз, балалар, үйдің іргесіндегі үлкен арыққа барып шомыламыз, ауылдан алып келген жалғыз допты қуалап, футбол, волейбол ойнаймыз. Бәріміздің әсіресе, құмарта кірісетін ойынымыз — ортаға түспек. Бұл аралықта ыдыс-аяғын жуып тастап, қызыққа Кенжегүл де қосылады. Әрбір спорт түрі секілді ортаға түспектің де өз ережесі болады: кімде-кім допты жіберіп алса, айнала қоршаған доптың ортасына түседі. Қалғандарының міндеті — әлгі ойын ережесін сақтай алмаған баланың сазайын тарттыру, басқаша айтқанда, айыптыны ортадан шығармай, томпылдатып доппен ұрғылау. Бұдан құтылудың жалғыз-ақ жолы бар: ол — әуелеп ұшқан допты ойыншыларға жеткізбей қағып алу. Бұған кез келген баланың ептілігі жете бермейді, өйткені біздің қай-қайсымыз да доп қағудың айласына бір адамдай-ақ жаттығып алған жырындымыз. Ортаға көбірек түсетін — Таубай, сирек түсетін — Еркін, анда-санда Кенжегүл де түсіп қалады.

Бұл кезде біз оған әбден үйренісіп кеткенбіз. Үйреніскендігіміз сондай: бізден кемінде бес-алты жас үлкен онымен қатар құрбыларша алысып-жұлысып ойнай береміз. Көпшіл, ақжарқын келіншек мұндайды кектемейді, қайта бізді өткір әзіл-қалжыңмен қайрай түседі.

Кенжегүл ортаға түсті дегенше Еркіннің құдайы береді.

— Таубай, Қазантай… Қуаныш! Маған көтеріңдерші… Тү-у, сәл әуелетіңкіресеңдер іштерің ауыра ма? — деп бәрімізге тиісіп болады.

Кенжегүл бұған ашуланбайды, қайта допты қағып алса:

— Өй, сендерді де жігіт деп… Допты тура семсерше қиып түспейсіңдер ме? — деп, өзімізді әжуа қылады.

Кенжегүлге тегін мазақ болғанымызға Еркін күйіп піседі. Байқаймыз, Еркіннің күйп-пісуі тегін емес сияқты, дөңестеу кавказ мұрын, қарақат көз жас келіншектің тартымды күлкісі, марқа қозыдай балғын, сұлу келбеті біздің атаманға (біз Еркінді солай атайтынбыз) ұнап қалған тәрізді. Шынында, Кенжегүлдің мінезінде өзгеше бір тартымдылық бар. Күлкісі де, қалжыңы да сондай сылқым, кейбір күлегеш қыздардай бет алды жырқылдай бермейді. Жасыратыны жоқ, жалғыз Еркін емес, Кенжегүл бәрімізге де ұнап қалған. Ұнатпайтын — Қалқаш қана. Сыртынан:

— Осы қатынға доп не керек? Емшегі салпылдап… О, несі-ей?! — деп, жақтырмай отырады. Алайда, көзінше ол да Кенжегүлге пәлен деп көрген емес.

— Біз ішімізден Қалқаштың орынсыз жазғыруына қарсы бола тұрсақ та, үндей алмаймыз. Қалқашқа үндеу деген өте қиын. Әйтеуір, барлығымызды қыжыртып, бір жерімізден болмаса, бір жерімізден мін тауып отырады. Біздің ісіміздің ол үшін оғаш, артық жерлері көп-ақ.

Мәселен, кейде ойыннан кейін қостың келеңкесінде бір-бірімізбен шүйіркелесіп, ақырын әңгіме құрамыз. Сонда да бізге жақсы атақ бермейді-ау.

— Әй, не күбір-сыбыр!.. Жүгірмектер, осылар күнде қыз айттырат та жата ма? — деп кейиді.

Амал жоқ, енді әңгімені доғарып, бір мезгі басқа бірдеңемен айналысуға тура келеді. Бірсыпырамыз бригадирдің әкеп беріп кеткен газет, журналдарын қараймыз. Ал менің ауылдан әдейі алып келген бес-алты кітабым бар. Көпшілігі — Конан Дойль, Сервантес, Соқпақбаев секілді мықтылардың қызықты хикаялары. Кітап десе ішкен асымды жерге қоятын мен енді күбір-сыбырдан маза жоғын сезіп, ала қағаздың бетіне алаңсыз жабысам да қалам.

Қалқашқа бұл да жақпайды.

— Әй, Таскене, көп шұқшия берме, бойың өспей қалады. Онсыз да өзі бір тұтам ғой, — деп, жайына қарап жатқан кісіні мысқылдайды.

Әрқайсысымыздың Қалқашқа жақпайтын осындай бір меншікті міндеріміз бар. Мәселен, оған менің кітапты көп оқитындығым, Еркіннің айнаға қарағыштай беретіні, Қазантайдың күлегештігі, ал Таубай байғұстың қалқиған құлағы ұнамайды.

Әрине, тірі жан болғаннан кейін біздің де намысымыз бар: жосықсыз бастығымыздың алдында іштен тынып, үндей алмасақ та, былайырақ шығып алып, Қалқаштың тиесілі сыбағасын біз де береміз.

— Кісіге кінә таққыш, ей! Өзінің түрі оңып тұрғандай-ақ, — дейді Еркін тісін қайрап.

— Бәсе-ау, беті безеу-безеу болып соған не жоқ? — дейді ләппайға зар болып тұрған Қазантай қоштай кетіп.

— Мұндай қызу таласқа мен де өз үлесімді қоспай қала алмаймын.

— Үсті-басы сасиды да жүреді ғой.

— Рас-ей! Бүгін сол жаққа жатып едім… туһ, кәпір, тура тұншығып қала жаздадым, — дейді Еркін менің пікірімді орнықтыра түсіп.

Қазантай тырқ-тырқ күліп, манадан бері маңқиып тұрған Таубайға әжуалай қарайды.

— Сен қалай шыдап жүрсің, әй?.. (Таубай Қалқашқа іргелес жататын).

— Өй, осының мұрні иіс сезеді деймісің — Баланың осы тақілеттес кәдімгі таусылмайтын мылжыңы біразға дейін созыла береді. «Ит жоқта шошқа үреді» дегендей, Қалқаш жоқта біз «үреміз». Мұндайда оның біз сөкпеген жері қалмайды. Ең берісі — азан шақырып қойған атына дейін әжуалап күлеміз.

— Соқталдай бәлеге қыздың атын қойғаны несі, ей? — Ішіміздегі орнықтымыз да, әділіміз де — Таубай.

Сондықтан артықтау кетіп бара жатсақ, оның Қалқаш жағына шығып кететіні бар.

— Оның несіне мәз боласыңдар? Біздің нағашымыздың Ауылында Райгүл деген жігіт бар. Баласы тұрмаған соң, шешесі ырым етіп қойған ғой, — деп жақтап шыға келеді.

Бірбеткей Еркіннің Таубайдың «жарамсақтығына» жыны келе қалады.

— Кетші, ей, қалқан құлақ. Сенің нағашыңның ауылында тіпті бұзаулаған өгіз бар шығар. Біз оны қайдан білейік.

Мұнымен де қалмай ол Таубайға күн көрсетпеудің басқа айлаларын да қарастыра бастайды. Ойнаған болып басынан түйе тоқай алады, байқамағансып теуіп кетеді, болмаса тіпті әдейі ашықтан-ашық тиіседі. Сондықтан кейде Таубай да шектен шығып бара жатпасақ, біздің ығымызға жығыла салады.

***

Түс қайта, жұмысқа шығар алдында, арыққа барып шомылу — біздің бұлжымас әдетіміз. Көбіне-көп жалақ ойнаймыз. Бірақ салманың ені тар, бес-алты метрдей-ақ. Сондықтан дарияға түскендей көсіліп кете алмайсың. «Жалақ» болған біздер көбіне арықты жиектеп, жағалап қашамыз, қуушы да солай.

Арықтағы су шілдеде тартылып, лайланып кетеді. Баяу, сызылып қана ағады. Ал беті кілегейленіп, әр түрлі ақ кемер құрттарға, шыбын-шіркейге толып кетеді. Сондықтан ауыз суды қостан бір шақырымдай жердегі бұлақтан шелектеп тасимыз. Трактормен әкелейік десек, Қалқаш оны бізге сеніп бере бермейді, ал өзінің ұйқыдан қолы босаған емес. Босаса да: «Қағындысы бар ма, иінағашпен өзі тасысын. Сол үшін айлық алып отырған жоқ па» деп, Кенжегүлге ерегісіп бармайды.

Доп ойнауға бізбен бірге араласып кете беретін Кенжегүл «жалаққа» келгенде айнып қалады. Қабырғаларымыз сай-сай боп, бір-бірімізді зыр жүгіре қуалап жүрген біздерді сырттай тамашалапқана отырады. Сосын:

— Ойбай-ау, сендерге еріп, менікі не? Шайдың мезгілі болып қалыпты ғой, — деп, екі шелек суды иінағашқа іліп алып, шайқала басып қосқа беттейді.

— Басқаны қайдам, мен үшін сол сәтте дүниеде су көтеріп бара жатқан жас әйелден сұлу нәрсе жоқтай көрінетін. Ол жұқа шыт көйлекті түртіп тұратын балғын мүсін тал шыбықтай майысып, самал сипаған селеудің алтын жапырақтарындай сәл ғана ырғала басып кетіп бара жатады. Бұл кезде ол жерден екі елідей көтеріліп кеткендей көрінеді. Жүріп емес, баяуқалқып бара жатқандай. Мен кейін де талай су көтерген небір көрікті қыз-келіншектерді көрдім, бірақ солардың ешқайсысы маған сол пішеншілер қосындағы келіншектің ырғала басқан қайталанбас сымбатты шағындай әсер етіп көрген жоқ. Кенжегүлдің қимылында ерекше әсемдік бар еді. Оны бейнелеу тек ғана сол әйелге шын тәнті болған талантты суретшінің қолынан келуі мүмкін болатын. Егер тағдыр бізге суретшілікті жазғандай болса, бұл сезімді бояуға түсіру тек біздердің — арық бойын жағалап, дамбалшаң асыр салған төрт сойқанның ғана жасайтын ісі еді.

Мен мұның бәрін қазір, ақыл-ойы тоқтасып қалған кісінің өткенге байыппен көз жіберген тұсында ғана айтып отырмын, ал ол уақытта біз базбір сурет туралы, суретші туралы мүлде ойланып көрген емеспіз. Біз ол кездерде тек қана «жалақты» бір сәтке доғара сала, су көтеріп бара жатқан Кенжегүлдің артынан таңсық бірдеңені сезгендей аңқиып қарап қалуды білетінбіз.

Еркін мұндайда: «Қалай әдемі, ей!».. — деп таңдайын қағатын. Оның таңданысында қол жетпес нәрсеге деген сырттай құмарту секілді бірдеңе бар еді. Қалғандарымыз бұл көріністің ғажайып әсемдігін сезе тұрсақ та Еркінге ұқсап: «Қалай әдемі, ей».. — деп, ашық айта алмайтынбыз. Әлде бұған біздің батылымыз жетпейтін, немесе әлдебіреудің пікірін қайталағымыз келмейтін. Өйткені біздің әрқайсысымыз су көтеріп бара жатқан Кенжегүлді өзімізше ғана жақсы көретінбіз. Жоқ, бұл махаббат емес-ті., өйткені біз ол кезде сүйіспеншілік сезімін таразыламақ түгіл, шешеміздің тілімен айтқанда «жыламай тамағымызды ішпейтін» алдымыз он үш-он төрт жастағы қара борбайлар едік, бұл ертедегі адамдардың отқа, суға табынғаны секілді шынайы сәбилікке, тазалыққа толы қасиетті бірдеңе еді.

***

Біздің, балалардың, қай-қайсымыз да онымен қалағанымызша етене жақын болып кеткенімізбен, Кенжегүлмен батылырақ қалжыңдасатын Еркін ғана. Алайда, әдеттегідей бір түскі жалақ кезіндегі ойда жоқта кезіккен бір тосын оқиғадан кейін «атаманның» еңсесі түсіп кетті…

Нағыз тал түстің өзі болатын. Күн тас төбеге шығып алып, әлемді тегіс шыжғырып тұрған. Сондықтан доп ойынының мәнісі кетіп, біздер күні бойы судан шықпай, «жалақтың» қызығына әбден берілгенбіз. Әдеттегідей анадай жердегі дөңнің басына біздің ойынымызды сырттай қызықтап, Кенжегүл отырған. Еркін сол күні тым көңілді еді. Бізден шапшаң жүгіруден де, жалақ алудың айла-тәсілін меңгеру жөнінен де әлдеқайда басым ол — ақыр аяғында жайына тұрмай, әр түрлі қарақ ойлап таба бастады. Мәселен, қуушы баланы аңдаусызда артынан келіп итеріп қалады, дем алып отырғанды орынсыз тынығу алаңынан қуып шығады, не аяқтан шалып құлатып кетеді.

Осының бәрін аңғарып отырған Кенжегүл ойынға тікелей қатысы болмаса да:

— Еркін сенікі дұрыс емес!..

— Қуаныштың кішкене тынығуға хақысы бар ғой, ол манадан бері жалақ болып жүр.

— Таубайды неге шаласың? Бұл не, әлімжеттік пе? — деп, ауық-ауық наразылық білдіріп отырды. Бірақ мұны тыңдаған Еркін болмады, шатақты үлкейте түсті. Онысымен тұрмай:

— Сенің жұмысың болмасын. Әйтпесе өзің келіп неге ойнамайсың, — деп, Кенжегүлдің өзін мазақ ете бастады.

Ол орнынан ұшып түрегелді.

Сосын:

— Балалар, бері келіңдер. Біз мұның сазайын берейік, әбден құтырған екен! — деп, көңілдене дауыстады.

Манадан бері ызасы өткен Еркіннен қалай өш алудың ретін таба алмай жүрген біз келісе кеттік. Дереу жабыла қуып жүріп, ұстап алдық. Ол ту-талақай тулап жүр, шамасы, бізден оп-оңай құтылып кетпекші. Алайда қалған төртеуміздің қаруымыз бір кісіге жеткендей екен: күні бұрын ойласып алғандай оны екі қол, екі аяғынан қозғалтпай ұстап алдық та, арықтың тереңдеу тұсына ырғап-ырғап тастап кеп жібердік.

Еркін бұлай болар деп мүлде ойламаса керек, қол-аяғы ербеңдеп, етпетінен аунап түсуге де шамасы келмей, лай суға шалқасынан күмп ете түсті.

Біз бір сойқанның боларын біліп, қаша жөнелдік. Тек қана екі иығы дірілдеп, рақаттана күліп тұрған Кенжегүл қозғалар емес.

— Ә, бәлем! Әлімжеттік жасаған қандай екен… Әй, сендердің зыта жөнелгендерің не? Келіңдер, мұны тағы да бір малып алайық, екінші мүлде қоқаңдамайтын болсын, — дейді бізге қолын бұлғап.

Бірақ біздің жақындауға дәтіміз баратын емес. Арықты жиектете соғылған биік көтерменің басында «ап» десе қаша жөнелуге дайын тұратын үркек киіктерше секиіп-секиіп тұрмыз.

Еркін сүйретіліп жағаға шықты. Түріне қарасаң, күлкің келеді. Бет-аузы батпақ-батпақ.

Бәріміз де қыбымыз қанып, танаудың астынан мырс-мырс етеміз. Осыны сезген Еркіннің ашушаң көздері мүлде құтырып кетті. Танауы делдиіп, дір-дір етеді.

— Енді қарақ істемейсің бе? — деді басқамыздан гөрі Еркінге әлдеқайда таяу тұрған Кенжегүл күлкісін тыйып. Еркіннің аянышты кескіні оны жұмсартып жіберсе керек, даусы тым сезімталдау шықты.

— Жарайды, енді біз де саған тиіспейміз.

— Істеймін!.. — Еркін ысылдап, Кенжегүлдің жанына жетіп барды. Сөйтті де, бейқам тұрған келіншекті бар пәрменімен су итеріп кеп жіберді.

Бәріміз де өз көзімізге өзіміз сенбей бақырайдық та қалдық. Оқиғаның мұндай беталысын ешкім күтпеп еді. «Еркін көп болғанда — бізді қуа жөнелер, көп болғанда — бір-бір тоқайдан сыбағамызды алармыз», — деп жобалағанбыз.

Кенжегүл суға күмп ете қалды. Салманың бұл тұсы тереңдеу болатын, су оның кеудесінен асып кетті.

— Оңбаған!.. — Бізден бұрынырақ есін жиған Таубай Еркінге жұдырығын ала жүгірді. Біз де ниетіміз бұзылып, жабыла кетуге дайындала бастадық. Әлде өзінің қылығының әбестігін енді сезді ме, әлде өзіне қарай шын ашумен төніп келе жатқан бізден сескенді ме, әйтеуір атаманымыз қалқан құлақ үндемес Таубайға тура беттей алмай, шегіншектей берді.

— Тимеңдер! — деді бұл кезде жағаға шыққан Кенжегүл еркінен тыс күлімсіреген болып. Үсті-басы малмандай су.

Ол ұяттан қып-қызыл боп төмен қарай берді. Біз оның қатты қысылып тұрғанын түсіндік. Мұны көріп Таубай да басылып қалды. Ысырылып, бір шетке шығып тұрды.

Еркін көзі жасаурап, теріс айналды. Сосын жалт бұрылып, қосқа қарай жүгіре жөнелді. Қалғанымыз қылмысты кісіше көзімізбен жер шұқылап, мойнымызды салбыратып жібердік. Өйткені оның мейірбан жүрегінің алдында бәріміз де кінәлі едік.

***

Сол бір қолайсыз оқиғадан кейін Еркіннің мүлде ұнжырғасы түсіп кетті. Ойынға бұрынғыдай қызықпайтын болды. Жұмыстан келсе, Қалқашпен бірге қоста жатып алады. Ашылып айтпаса да, біз оның Кенжегүлмен жолығысудан қашқақтап жүретінін сездік. Кенжегүл де бізбен ойнауын сирексітті. Бұрынғыдай ойынымызға қатыспайды. Бұл екеуі араласпаған соң, біздің де мәнісіміз қаша бастады. Үш адамға «Ортаға түспек» те, «Жалақ» та қызықсыз секілді. Бірақ амал қанша, бас тартқан кісіні зорлай алмайсың. Ақыры, «тағдырдың салғанына» көнуге тура келді. Сөйтіп, ырың-жырың боп жүргенде, біздің бәрімізді қайта табыстырған күтпеген бір оқиға килікті. Ол былай болған еді…

Әдеттегідей жұмыс күнінің бірі еді. (Совхоз жұмысшыларына науқан кезінде демалыс күні берілмейтін). Жұмыстан күндегіден гөрі кешірек қайтқанбыз. Сол күні қопалы жердің шабындығына түсіп, шалғымыз дайым сынумен болған. Сондықтан іс те мандымай, іс мандымаған соң көңіл-күй де болыңқырамай, еңсеміз түсіңкіреп келе жатқан. Ауылға жақындай бергенде шаң-шұң айқай шықты. Мұндай құбылыс пішеншілердің айдаладағы оңаша қосында жиі кездесе бермейді, сондықтан әлгінде ғана қапырық кабинада бей-жай маужырасып келе жатқан біз еңсемізді тіктеп, елеңдесе қалдық.

Бірінші аңғарғанымыз — қос басындағы кісі қарасы әдеттегіден молырақ сияқты. Кешкі алагеуімде екі-үш адамның тұлғасы қараңдайды. Және қостан әудем жердегі машина жолдың жиегінде бір үш аяқты мотоцикл тұр. Не бәле келсе де, осы мотоциклдің иелерінен келген тәрізді.

Трактор тоқтасымен бәріміз де кабинадан атып-атып түстік. Алдымыздан шошайып Таубай шықты. (Сол күні ол басым ауырды деп, жұмысқа шықпай қалған). Түрі бұзылып кетіпті. Біздің қарамызды көріп, сәл өңі кірейін деді.

— Өй, мынау не қиқу? — деді Қалқаш бірінші тіл қатып. Шамасы, ол да мұның тегін айқай емес екенін аңғарса керек. Әйтпесе әншейінде анау-мынауды елең қылмай, қолын сілтеп жүре беретін.

— Торша удай мас. Кенжегүлге: «Дабай, мына мотоциклге мін, мінбейді екенсің, табанда жарып кетемін» деп пышағын жалаңдатып жүр, — деді Таубай жылдам-жылдам сөйлеп. Сөйлеп тұрып ауық-ауық асхана жаққа көзінің астымен қарап қояды.

— Торшасы кім? — деді Қалқаш түсінбей.

— Әлгі «Ақиіндегі» сиыршы ше. Кенжегүлдің күйеуі…

— Е-е күйеуі болса бара бермей ме?

— Қайдам, барғысы келмейтін шығар.

Кенет кешкі әуені жаңғырықтырып жас баланың даусы шар ете қалды. Шамасы үлкендердің біреуінің қолы оған қаттырақ батып кетсе керек. Қалқаш та, біз де бір сәтке аңтарылып қалдық. Соның арасынша бала екінші рет шар ете түсті. Бұл жолы жанына қаттырақ батқан секілді. Үні әлгіден де ащырақ шықты.

— Мыналар қайтеді, ей?.. — Қалқаш қабағын түйіп, айқай шыққан жаққа қарай адымдай жөнелді. Артынан ентелей біз де ілестік. Үміт пен күдік алмасып, тұла бойымыз шымырлап барады. Алғашқы әуестіктің орнын қорқынышты үрей, Кенжегүлдің өміріне деген аяныш сезім басқан.

Қосқа жақындай бергенде:

— Бала менікі, сандалма! — деген мас еркектің қарлығыңқы даусы гүж-гүж етті. — Өзім туғызғам, білдің бе!..

— Арсыз!.. — Жыларман халдегі Кенжегүлдің ызаға булыққан үні ап-айқын естілді. Дәл осы кезде жас нәрестені шырылдатып қойнына қысып алған Торша анадай жерде топырлап келе жатқан бізді көріп, кілт тоқтай қалды.

— Біз жалтақтап Қалқашқа қарадық. Бұрынғы оған деген өшпенділігіміздің бәрі көзден бір-бір ұшып, сол минөтте-ақ ғайып болды. Бұл тұрған мүлде басқа Қалқаш еді. Әйтеуір бізге солай көрінді.

Қалқаштың түрі жауатын күндей түнеріп кеткен екен.

— Бер баланы! — деді ол әмірлі үнмен бір сәтке бізге аң-таң боп қарап қалған Торшаға оқты көздерін қадалтып.

Біз де кірпік қақпай тесіліп тұрмыз. Жаңағы әмірлі үннің оған қалай әсер еткендігін білгіміз келеді. Бірақ анау айылын жияр емес. Тіпті бұл тұрғанда бізді адам санатынан шығарып тастаған сияқты.

— Кімге?

— Шешесіне!.. — деді Қалқаш нығырлап.

— Әй мынауың бір дөй ғой.

Бірақ бұл шыққан мүлде бөтен дауыс еді. Бәріміз де дауыс иесіне жалт қарастық. Мотоциклден бес-алты қадамдай жерде аяғын талтайтып тағы біреу тұр екен. Біз оны қараңғыда байқамаппыз.

— Мынау Ермақан ғой, — деді Еркін сыбыр етіп. — Бұл қайдан жүр?

— Сол… Мана екеуі бірге келген, — деді Таубай.

Ермақан — орталықтағы азық-түлік дүкенінің қарауылы. Қалқаштар қатарлы жас жігіт. Үнемі ішіп жүреді, мінезі де шатақ. Сондықтан ауыл адамдарының көпшілігі одан именіп тұрады. Өзі бір кісідей қарулы да. Бір-екі рет кісі сабағаны үшін он бес сөткіге» де түсті, бірақ Ермақан ол жақта бір аптадан артық жатып көрген емес. Бір қарасаң, жағасы жайлауға кетіп, көшеде ән салып жүргенін тағы көресің. Не сиқырының барын қайдам, әйтеуір таяқ жеушілердің Ермақанды соттатпақ болған әрекеттерінің бәрі өз-өзінен желге ұшып жүре береді. Сондықтан қазір ауылдағылардың көпшілігі оған оңайлықпен әлі келмесін білген соң, ерке жігіттің анау-мынау сотқарлығын елемегенсіп, бас бағудың оңайлау жағын таңдап алысқан. Ферма меңгерушісінің өзі Ермақанмен байқап-байқап сөйлеседі. Міне, мынау алпамсадай боп, кесірлене талтайып тұрған дәу — сол. Байқауымызша, ауылға биыл ғана көшіп келген, әрі жұмыс бабымен үнемі сыртта жүретін Қалқаш бұлардың қай-қайсысын да жөнді танымайтын тәрізді.

Бірақ Қалқаш сасқан жоқ. «Мыналар көп екен» деп қорқа қоятын емес.

— Баланы шырылдатпай шешесіне бер, — деді ол тағы Торшаға қайталап. Ал Ермақанды мүлде адам санатынан шығарып тастаған сияқты.

— Біз ішімізден: «Я, Құдай» деп, алақанға түкіріп тұрмыз.

Бұрын қалқашты бос көкірек, құр айқай көретін едік. Енді сол мешеу түсініктің күлі көкке ұшуға таяу. Оның ер тұлғасы көз алдымызда сәттен сәтке биіктеп бара жатты. Ал өзіміз жан-тәнімізбен Қалқаштың жақтастары болып шыға келдік.

Кенжегүл бір орнынан қозғалмастан тас мүсінше қатып қалған. Бір сойқанның боларын анық біліп, дір-дір етеді. Сөйлейін десе, үні шықпай қалған тәрізді.

Торшаның есі енді кірейін деді. Баланы үн-түнсіз шешесіне ұстатты да, үстіндегі костюмін шешіп алып, анадай жерге лақтырып жіберді. Бұл — төбелеске шақырудың белгісі еді. Бәріміз де демімізді ішке тартып, бірер минөттей тына қалдық.

Екеуі де тышқан аулаған мысықтай аңдысып, бір-біріне жақындай берді. Білектерін сыбанған. Ештеңеден тайынар түрлері жоқ.

Әдіс-айладан гөрі қара күшке, қайратқа көбірек сенетін біз, балалар, екеуін ойша салыстыра бастадық. Бойға келсе, Қалқаш қиналмай жеңе салатын тәрізді, өйткені қарсыласына қарағанда, ол анағұрлым биік. Ал көлденеңі жағынан Торша мығымдау көрінеді.

Міне, екеуі бетпе-бет келіп-ақ қалды.

— Бұралқы ит!.. — деді Торша қырылдап.

Осыны күткендей-ақ екеуі алыса кетті де, ұмар-жұмар құлап түсті. Қапелімде қайсысының жыққанын аңғара алмай қалдық.

— Қалқаш! — деді менің дәл жанымда тұрған Қазантай қуана сыбырлап. Шынында, Қалқаш ай-шайға келтірмей Торшаның үстіне мініп алып, кеңірдектің түбінен езгілеп жатыр екен.

— Қап, қапы қалдым-ау. Ит-ай, ит-ай!.. — дейді анау тілін шайнап. Бірақ Қалқаш әбден ашуға мінсе керек, дәлелді тыңдайтын емес, тоятына төнген қыран бүркітше шүйіліп алыпты. Шүйілген сайын ананың үні инесі тозған күйтабақтай қырылдап, өше береді.

Кенет қалқаштың оңбай ұшып түскені! Біз алас-қапаста есіміз шығып байқамаппыз, анадай жерде қаннен-қаперсіз кісіше шіреніп тұрған Ермақан жолдасының шаруасы бітуге таяу екенін аңғарғаннан кейін, жалма-жан жүгіріп келіп, қатты теуіп өткен екен.

— Қатын екенсің!.. — деді Еркін ышқынып. Сөйтті де, бес-алты метрдей жерге сұлап түскен қалқашқа қарай тұра ұмтылды. Ол жетем дегенше Қалқаш а түрегеліп үлгерді. Оң жағына қисайып, бүйірін ұстай береді. Шамасы соққы іштен тиген сияқты.

— Былай тұр! — деді ол сүйемелдемек болған Еркіннің қолын қағып. Сосын бір қолымен оң бүйірін басқан күйі анадай жерде «келсең кел» деген сыңаймен миығынан күліп тұрған Ермақанға жақындай берді. Бұл кезде Торша да тіктелген. Бір бүйірде состиып ол тұр. Жан-жағына алақ-жұлақ көз салып қояды, шамасы, жабыла кетудің қолайын іздейтін тәрізді.

— Кенет Қалқаш оқыс бұлт ете қалды. Қимылының көз ілеспес шапшаңдығы сондай, Біз Ермақанның қалай ұшып түскенін аңғармай да қалдық. Әйткенмен анау да іккі екен: соның арасынша атып тұрып, аңсыз қалған Қалқашқа тарпа бас салғаны. Ол мұндай әбжілдікті күтпесе керек, сасқанынан кейін шегіне бергенде, даланып Торша да ұмтылды. Қолында оңбағандай кіндік темір.

— Қалқаш!.. — дедік біз қосарлана ышқынып. Осыны ғана айтып үлгердік анау темір кіндікті жіберіп қалды. Темір бізге қарай жалт бұрылған Қалқаштың оң қырына дөп тиді. Ол ауыр соққыдан кирелең етіп, әзер тіктелді.

— Қаш! Өлтіреді енді! — дедік біз тағы да жамырасып. Өзіміз де кейін шегіне бердік. Өйткені осы сәтте отынның жанында жатқан балтаны ыңғайлап, Ермақан да ентелеп жетіп-ақ қалған еді.

Қалқаш өзіне қарай жауыға төніп келе жатқан екеуге қас қағым сәттей аңтарыла қарап қалды да, жалт бұрылып, жатаққа қарай қаша жөнелді. Ізінен біз де зымырадық. Ана екеуі не істерін білмей, аңқиды да қалды.

Қалқаш сол жүгірген күйі анадай жерде қаннен-қаперсіз өңкиіп тұрған көк «Белорустің» кабинасына қойып кетті.

Сөйтті де:

— Тарт пускачты! — деді балалардың арасынан бірінші боп жеткен Еркінге шнурды лақтырып жіберіп.

— Бол, жылдам!..

Кешкі тымықты қақ айырып, әлі ентігін де басып үлгермеген қызу мотор зіркілдей жөнелді. Трактор орнынан ытқып кетті. Қалқаш «Белорусьтің» маңдайын қостың жанында қалқиып тұрған екеуге бұрып, тіке салды.

Бәріміз де істің мәнісіне түсіне қойдық.

— Енді аямайды! — деді қазантай демін ішіне алып. Бәріміз де Қалқаштың соңына аңтарылып, қаттық та қалдық. Денеміз бір ысып, бір суып барады.

Манадан бері бір орыннан тапжылмай, біздің артымыздан аң-таң қарасып қалған Торша мен Ермақан трактордың шамы өздеріне тура тіктелгенде, ышқына жөнелді. Екеуі де сол зымыраған күйлері жолдың жиегіндегі мотоциклберіне қатар жетті. Жалма-жан от алдырғыш тұтқаны басып жатыр. Бірақ мотоцикл ескі ме, әлде өздері табан астынан сасып қалды ма, онысы жуық арада от ала қоймады.

Бұл аралықта қалқаштың көк «Белорусі» аналарға емпілдеп жетіп-ақ қалған еді. Әлгі екеуі де енді мотоциклді тастай сала, жан-жаққа бытырай қашты.

— Кеттік!.. — деді Еркін Қалқаштың артынан тұра жүгіріп. — Мынау құртпай тынбайды.

Онсыз да үрейіміз ұшып тұрған біз Еркіннің нені меңзегенін түсінбеген күйі дүрмекке ілесіп, тасырлай жөнелдік. Өмірінде мұндай сұмдықпен бетпе-бет келмек түгіл, естіп те көрмеген біз неменеге жанымыз мұрнымыздың ұшына шығып, жанталаса шауып келе жатқанымызды білмеген күйі ышқынып келеміз.

— Қалқаш, қайт!.. Қайт! — деген Еркіннің жан ұшырған үні естіледі.

Жүрегім қанасына сыймай лүпілдеп қоя берді. Басым айналып, көзім қарауытты. Құлағымның түбі балғамен темір төсті ұрғандай шың-шың етеді. Бір мезетте ұшып түстім. Көз алдыма Торша мен Ермақанның қан жуған қорқынышты бейнелері елестеп өтті. Біреу заңғар биіктен құлдырата тастап жібергендей өкпе-бауырым аузыма тығылды. Құсқым келді. Лоқсып-лоқсып жібердім…

Арада қанша уақыт өткені есімде жоқ, бір мезетте тәлтіректей басып, орнымнан тұрдым. Басымның айналғаны басылайын деген сияқты. Бірте-бірте төңіректің алагеуім бейнесі айқындала берді. Ызы-қуыт шу естіледі.

Қосты айнала қашқан екеуді Қалқаш әлі қуып жүр. Ой-шұқырға қарайтын емес, анда-санда дәу трактор шойқалақтап, секіріп-секіріп түседі.

Кабинадан қалқаштың тұлғасы анық көрінбейді. Бірақ мен оның өзіме таныс күдірейген желкесін, от шашқан аяусыз кекті көздерін ап-айқын елестетіп өттім. Жүрегім мұздап қоя берді…

Кенет әлгі екеудің бірі қостың арқа бетіндегі айдалаға үрке біткен бір шоқ шиге қарай бөліне қашты. Екіншісі әрі-бері қоянбұлтаққа салып еді, құтылатын түрі болмады. Сосын ол да ауылды жанай өтетін үлкен арықты туралап, мидай жазықпен ышқына зулады. Қалқаш тракторды соның ізіне туралады.

Еркін, Қазантай, Таубай — үшеуі кабинаны қапталдай жігіріп барады. Бірдеңе-бірдеңе деп шуылдаса айқайлайды. Бірақ Қалқаш оларды естімей ме, естісе де жауыздыққа шын бет қойған ба, ештеңені елең қылатын емес. Жан алғыш секілденген темір аждаһаны тоңқаңдатып, аянбай басып барады.

Бірте-бірте жаяу мен трактордың арасы жақындай түсті. Осы кезде қос жақтан біреу жанұшыра жүгіріп шықты. Бұл — Кенжегүл болатын. Манадан бері оның не істеп, не қойып жүргенін ешкім білмейтін, тіпті бұл кеште біз оны мүлде ұмытқан екенбіз. Шашы екі жаққа жайылып кеткен, құстай ұшып келеді.

Кенет әлгі жаяу қашқын (Бұл — Ермақан еді) трактордың үлкен арыққа дейін жеткізбесіне күмәні қалмағаннан кейін жалт бұрылып, қайтадан кері — қосқа қарай салды. Қалқаш қапелімде рульді жалт бұрам деп, аударылып қала жаздады. «Белорусьтің» қыртыс-қыртыс дәу доңғалақтары қисайып барып, жолға қайта тірелді. Жалма-жан бұрылып, ол да қайтадан өкшелей қуды.

Жанұшыра жүгіріп келе жатқан Кенжегүл енді тракторға тура салды. Екі ара бірте-бірте жуықтай берді, жуықтай берді…

Екі аралық жиырма-отыз қадамдай жерге қысқарған кездн ол дәл жолдың үстіне құлап түсті. Қалқаш жанұшыра тормозды басты. Трактор қара жерді тері сүйреткендей сызып барып, жолдың қақ ортасында сұлап жатқан Кенжегүлге сәл ғана жетпей, солқ етіп сөнді.

Біз жалма-жан жетіп барып, ес-түссіз қалған Кенжегүлді сүйемелдеп тұрғыздық. Кабинадан Қалқаш та түсті. Енді олар бетпе-бет келіп-ақ қалып еді.

— Ақымық!.. — деді Кенжегүл бет-аузы өрт сөндіргендей түтігіп кеткен Қалқашқа адам айтқысыз ашу-ызамен түйіліп. Даусы жел соққан үйдей шайқалып кетті. Сосын өксіп-өксіп еңіреп қоя берді. Тұла бойы безгек қысқандай қалшылдап, тоқтамай ұзақ жылады…

***

Кенжегүл төрт-бес күндей төсек тартып қалды. Біз бұрынғыша жұмысқа шығып жүрдік. Тамақ істеуге күніге бір баладан қоста қалатын болды. Бір күні кезек маған да жетті. Өмірімнің ішінде қолыма қазан ұстамақ түгіл, қайнап тұрған дайын самаурынға шоқ салып көрмеген батырыңның бірі мен едім. Амал жоқ, алға алжапқыш байлауға тура келді.

Пішеншілердің оралуына екі сағаттай уақыт қалған. Мен аяңдай басып асханаға келдім. Кенжегүл әлі төсегінен тұра қоймаға екен. Аяғымның ұшымен басып, түннен жуусыз қалған аяқ-табақты сылдырлатпай тысқа алып шықтым. Әуелі тамақ ақлдықтарын жуындыға құйып, қазанды тазалауға кірістім. Қазанның іші әбден баттасыпты. Семіз еттің бетіне шыққан бар жылтырағы ернеуіне бір елідей боп жабысып қалған. Анау-мынау сипағанға кетер емес.

Мен ерегіскеннен екі түп жусанды түбірімен жұлып алдым да, енді сонымен аямай ысқылауға кірістім. Әрине, бұдан кейін от жағып, ет қуыруға қамдана бастаған жөн. Мана Еркіннен біраз консультация алып қалғам. Оның айтуынша, етті қазанда он шақты минуттың шамасында ғана шыжғыру керек. Бұдан көп ұстасың, сорпаң күйік татып, етің ағашқа ұқсап қатып қалады. Әбден шыжғырып болған соң жарты шелекткй су құйып, жақсылап қайнатқан жөн. Мен осылайша өткен сабақты еске түсірген ұғымсыз шәкіртше өзіме-өзім күбірлеп жүргенде, ту сыртымнан бірдеңе күбір ете қалғандай болды. Жалт бұрылсам, арт жағымда болмашы ғана езу тартып Кенжегүл тұр. Қапелімде ұрлық үстінде ұсталған қылмыстыдай қысылып қалдым. Сасқанымнан әрі қуанғаннан ыржыңдай беріппін.

— Мынау қай бәлекей десем, сен екенсің ғой, — деді ол күліп. Өзі кәдімгідей жүдеп қалыпты. Көзі шүңірейіп, бет жүзі оңған шүберектей қуқыл тартқан. Дөңестеу сұлу мұрны бұрынғыдан да қырлана түскен. Қаймақтай жұқа еріндері боп-боз.

— Кәне, енді мұны иесіне бер, — деді ол менің қолымдағы қуырдақты аударыстырып тұрған шолпыны алып. — Одан да ерінбесең, арықтан екі шелек су әкеле ғой.

Мен иінағашты алып, суға кеттім. Қайтып келсем, Кенжегүл отты лаулатып, іске ынты-шынтымен кірісіп кеткен екен. Манағыдай емес, қозғалған соң бетіне аздап қан жүгірейін депті.

— Қуаныш мына отынды кім әкелген? — деді ол есіктің алдында тау болып үйіліп жатқан қу талдың үйіншегіне сұрақты пішінмен қарап. Мен екі шелекті енді ғана иығымнан түсіре бастағам.

— Қалқаш қой… — дедім мен бейне бұл іске біздің мүлде қатынасымыз жоқтай. Шындығында: «Кенжегүлдің отыны таусылыпты. Мынаны сындырып сала кетейік», — деп, ескі тоғанның аузында шашылып жатқан талдарды тележкіге тиеткен Қалқаш еді.

Кенжегүл қапелімде қызарып қоя берді.

— Ә, солай ма? — деді сосын екі ұштылау езу тартып. — Шамасы, өзін бір шаруақорлық қысып кеткен ғой.

Түскі тамақты бәріміз де Кенжегүлдің қосынан іштік. Кенжегүлдің алаңсыз жатып қалмай, тәуір болғанына бәрі қуанышты секілді. Әншейінде қитығып жатып қалатын Қалқаш та бұл жолы шақырусыз өзі келді. Екі-үш күннен бері бәрі құрсақ боп, бәйге атындай жараңқырап жүрген біз түскі ыстыққа қомағайлана кірістік.

— Тәтті екен! — деді Қазантай өмірінде ет тураған үзбен ішіп көрмегендей таңдайын тақылдатып. Алайда бірақ қарбытыңқырап алғаннан кейін бұл ойынан айниын деді.

— Немене, жусанның дәмі шыға ма?

— Әй, шын-ай!.. — деді ианадан бері судан жеріген сиырша кегежектеп селқос отырған Таубай да оны қоштап. Бұл кезде Кенжегүл шайдың қамымен сыртта жүрген, сондықтан мыналардың ескертпелерін ол есіткен жоқ. «Жусан көженің» авторы өзім болғандықтан мен түк білмегенсіп:

— Жоғ-ә, жылқы етінің дәмі ғой, — деп, тәбетім шаппаса да майлы сорпаны сылпытып соға бердім.

***

Сол бір қорқынышты кештен кейін біздің арамыздағы қарым-қатынас аясы бірте-бірте ешкім күтпеген, «солай бола қалар» деп сенбеген бір тосын күйге ауыса берді. Ең алдымен біздің, балалардың, Қалқашқа деген көзқарасымыз түпкілікті өзгеріске бет бұрып еді. Біздің алдымызда тракторшы жігіт жан дүниесінің жаңа бір қырлары ашылып келе жатқан. Бұрын томырық, топас көрінетін, тұла бойынан жанармайдың жағымсыз иісі көңірсіген осы бір доғалдау, ебедейсіз жігіт бізге күн өткен сайын ыстық көріне бастаған. Әсіресе, сол бір қорқынышты түннен кейін ол қайта түлегендей еді.

Бұл секілді тосын өзгеріс тек біз ғана емес, Қалқаш пен Кенжегүлдің арасында да байқалатын. Әсіресе, Қалқаш. Бұрын көбіне қабағы жауар күндей тұнжырап жүретін, оның сырт көзге топастау көрінетін қабарыңқы жүзі көктемгі жіпсілеңнен кейінгі маң даладай жұмсара түскен еді. Көзінде мейірімді жарқыл пайда болған. Әншейінде рулін жан баласына ұстатпайтын көк «Беолрусь» бұл күндері біздің еншілі велосипедіміз секілді. Сондықтан әудем жердегі бұлақтан суды шелектеп тасу машақатынан әлдеқашан құтылғанбыз. Қаласақ, Қалқаштың рұқсатымен бір мезгіл қоста қалып, кір-қоңымызды жууға, дем алуға болады.

Кенжегүл әуелі тентек жігіттің түнеугүнгі оспадарсыз қылығына біраз бұртиып жүрген. Бірақ арадағы болымсыз кикілжіңді көп ұзамай ол да ұмыта бастады. Тіпті біз бала болсақ та әншейінде сөз алыспақ түгіл бір-біріне қарап ауыз ашпайтын олардың енді оқта-текте әзілдесіп қалатындарын, анда-санда бізге байқатпай отты жанарларымен бірін-бірі ұрлана шарпып өтетіндерін аңғармай қала алмайтын едік. Көп ұзамай біздің бұл жорамалымыз расқа шықты. Күн сенбі болатын. Айлы кеш еді. Кәдімгі жібек самалы желбіреген шілденің жанға шипа қоғыр кеші.

— Балалар, бүгін дем алсаңдар қайтеді, — деді Қалқаш түскі тамақтан соң қостың көлеңкесінде тыныстап отырған біздің жанымызға келіп. Табан астынан мұндай «сыйды» күте қоймаған біз уралап, шу ете қалдық.

— Жә, сабыр етіңдер, — деді ол күлімсіреп. — Бригадир келіп қалса, не дейсіңдер?

— Біз мәселенің бұл жағын әлі ойластырған жоқ екенбіз. Бәріміз де желкемізді қасып, төмен қарадық.

— «Трактор бұзылып қалды» десек қайтеді? — деді Қазантай дүдәмалдау үнмен.

Еркін сылтаудың оп-оңай табыла кеткеніне қуанғандай, іле қоштай кетті.

— Дұп-дұрыс. Шынында, трактордың бұзылып жүргені өтірік пе? Егер Қалқаш ағам болмаса, далада қалатын нәрсе ғой, — деп, күндегі орнында қаңтарулы тұрған көк тракторға менсінбеген пішінмен қарады.

— Жоқ, Үрпек бас, — деді Қалқаш енді өзінің кәдуілгі қалпына көшіп. — Кенжегүлдің шай-шекері таусылыпты. Соны Ақсайға… дүкенге апарып қайту керек. Тілепбай келсе де соны айтарсыңдар.

Түс қайта «Белорусьтің» кабинасында бастары шошайысып екеуі кетіп бара жатты.

***

Күн батқалы қашан. Қабағы салбырап ымырт та түсті. Міне, жарты күлше секілденіп ай туды. Ал Қалқаштардан әлі хабар жоқ.

— Әй, бұлары несі? — дейміз бір-бірімізге қарасып. Ақсай — екінші ферманың орталығы. Бұл арадан мықтағанда он-он бес шақырым. Ал олар кеткелі Ақсайға екі-үш барып қайтатын уақыт өтті. Таубай көңіліне келген күмәнін айтты.

— Тракторы бұзылып қалған шығар?

— Бұзылып қалса, Кенжнгүл жаяу келе бермей ме?

Әрі-бері күткеннен кейін кейбіреулеріміздің маужырап ұйқымыз келе бастады. Қалғып-мүлгіп отырып Таубайдың суып кеткен қара шайын сораптауға кірістік. Қазантай қарап отырмай, тырқылдап күле бастады.

— Әй, сол екеуі тегін емес. Араларында бір пәле бар. Ық-ық-қ… — деді ол дастарқанды айнала шөпке шанышқан құмалақша қылқиысып отырған біздерге көзін қысып.

Еркін қабағын түйіп жақтырмай қалды.

— Жыртыңдай бермей, алыңдағы шайыңды ішсеңші.

Неге екенін кім білсін, әшейінде не болса соған шырт етіп, ілінісе қалатын ол бұл жолы Еркінмен әдеттегідей керісе кеткен жоқ. Мұрнының астынан түсініксіздеу етіп міңгір етті де, алдындағы кесесін көңілсіздеу төңкеріп тастап, іргеге қарай шегініп отырды.

Шай көңілсіз ішілді. Оның үстіне Кенжегүлдің бізге қалдырып кеткен емізулі ұлын кезек-кезек қолдан түсірмей өбектесек те, шешесі кешіккен сайын шырқырып, мазамызды ала бастады.

Ақыры күте-күте екі көзіміз төртеу болып, шыдымымыз сарқылғаннан кейін төсегімізге қисая-қисая кеттік. Бәріміз де ұйықтап қалыппыз.

Түн ортасында мені біреу жұлқылып оятқандай болады. Басымды көтеріп алсам — Таубай. Жанымда қылқиып отыр.

— Келді, келді!.. — дейді.

— Кім?

— Кім болушы еді, Қалқаштарды айтам.

— Жаяу келді ме?

— Жоқ, трактормен. Жаңа ғана сөндірді. — біз неғып байқамағанбыз? — деймін мен таңданып.

— Өй, сендер мыңқ ететін емессіңдер…

Аяқ астында жатып әбден қурап қалған шалғынды сырт-сырт басып, есік алдына біреулер келгендй болды. Артынша екі адамның күбірлескен үні естілді. Біз аузымызды жаба қойып, түк білмегендей жата-жата қалыстық. Киіз есікті серпіп тастап, ішке еңгезердей біреу кіріп келді. Көрпенің астынан сығалап жатқан біз Қалқаштың таныс тұлғасын тани қойдық.

— Бала қайда? — деді ол әуелі жайырақ сыбырлап. Жуық арада ешкім жауап бере қоймады. Қалқаш шыдамай гүр ете қалды.

— Бала қайда деймін, ей?

Шырпы тұтатып іздей бастады. Таубай екеуміз түк білмегендей пыс-пыс етеміз. Бір кезде оң жақ бұрыштағы Еркіннің қойнында жатқан баланы еппен көтеріп алды. Көтеріп алды да, ұрлық жасап жатқандай жан-жағына алақ-жұлақ қарап алып, алаңсыз ұйқы құшағындағы титімдей нәрестені иіскеп, кеудесіне басты… Сәлден соң киіз есіктің тырс етіп қайта жабылғаны естілді. Іле-шала:

— Балалар оянып кеткен жоқ па? — деген Кенжегүлдің сұрақты үні шықты.

— Өй, олар біреу үптеп кетсе де білетін емес.

— Мынау жыламап па?

— Жыламапты… — деді Қалқаш әлденеге көңілі толған пішінмен.

Олардың бұдан арғы сөздері бізге естілмей қалды. Өйткені аяқ тықырлары қостан алыстай берген еді.

— Далаға шығып келейікші, — деді Таубай қараңғыда әлденеге желігіп. Мен де даоаға шыққым келіп қыстап тұрмаса да, келісе кеттім. Есіктің жабығын еппен көтеріп, ұры иттерше сумаңдап, сыртқа шықтық. Шығцуын шықсақ та, әрірек ұзауға бата алмай табалдырықтың алдында секіиіп-секіиіп тұрмыз. Сол бір суретті әлі күнге дейін ұмытпаймын. Төңірек сүттей жарық еді. Толықсыған алтын ай бір шекеге шығыа ап, күлімсіреп тұрды. Оның бозғылт, жібек нұрына шомылған айнала, арықты жағалай сыңсыған ит тұмсығы батпайтын қарағайдай-қарағайдай ну қамыстар, бір деңеден үріккендей әр жерге шашырай біткен жиде, жыңғыл ағаштарының шоғыры, жел соққан қарақшыдай бір жағына әнтек қисайып қалған асхана қосы — бәрі… бәрі үнсіз ғана мүлгиді. Ызың еткен дыбыс жоқ.

Әншейінде тыным таппайтын дәубас шегірткелер мен көлбақалардың да жағы қарысып қалған тәрізді. Бейне бүкіл әлем бір сәтке қалғып кетіп, дүниені мәңгілік тыныштық басқандай. Төңіректе қыбыр еткен тіршілік белгісі білінбейді. Тек сол тым-тырыс дүниенің күміс нұрын екіге жарып, Қалқа пен Кенжегүл бара жатыр.

Қалқаштың қолында — бала. Жігіттің ебедейсіздеу кең жауырыны сәл еңкейе түскен. Жанындағы аузы дамыл таппай, әлденені қызу түсіндіріп бара жатқан Кенжегүл оның алпамсадай денесіне еркелей асылып, енді болмаса біреу тартып әкетердей қолтығынан мықтап ұстап алған. Ол ауық-ауық басын шайқап, шалқалай береді, ауық-ауық сыңғырлап күледі…

Біз мынау тосын жағдайға аузымызды ашып, аңқидық та қалдық.

Аздан соң олар Кенжегүлдің қосына барып енді.

— Енді жарар… — дедім емн әлі өз-өзіне келе алмай аңтарылып қалған тайбайдың жеңінен тартып.

Үйге ене бергеніміз сол еді:

— Не ғып жүрсіңдер? — деді біреу қараңғыда жақтырмаған үнмен.

Біз аяқ астынан шыққан дауыстан қапелімде шошып кеттік. Сөйтсек Еркін екен.

Дауыстың өзіміздің үйреншікті «жауымыздікі» екенін білгеннен кейін, ештеңе болмағандай сазарып:

— Жай. Далаға шығып келдік, — дедік біз.

Атаман да бізді бұдан әрі тергеген жоқ. Үлкен кісіге ұқсап:

— Енді жатыңдар… — деді әлгіден гөрі жұмсақтау үнмен. Сөйтті де, жеңіл ғана күрсініп қойып, көрпесін тас бүркенген күйі іргеге қарай аударылып жатты. Қалқаш көпке дейін оралған жоқ.

***

Сүмбіле туды. Енді қыркүйек таяу. Біздің қайтатын күніміз таянып келеді. Бәріміз сол бір мерекелі кезді балаға тән асығыстықпен шыдамсыздана аңсап жүрдік. Қолымыз босаса, әңгімеміз — ауыл, мектеп, оқу жайы. Жаздай тапқан еңбек ақымызды ойша есептеп, оған сатып алатын дүниеліктерді рет-ретімен бөліп қоямыз. Кейде әлі алынбаған дүкендегі заттардың бағасына таласып қалатынымыз бар.

Бұл кезде Қалқаш пен Кенжегүлдің арасы мүлде жақындап кеткен. Қалқаштың түні бойы жоғалып кетуі жиілеген. Кенжегүл екеуінің бір киімді жамылып, үйдің жанындағы салманың жиегінде таң атқанша отырғанын талай көргенбіз. Олар көп кеңесетінеді. Жасырын кеңестің мәнісіне анық түсінбесек те, олардың бір қиын жұмбақты шеше алмай жүргенін сезетінбіз. Олардың кеш гүлдеген махаббаты біздің сәби көңілімізді бір құпия сезімге бөлеп, еріксіз таңырқататаын-ды. Ер мен әйелдің арасындағы сүйіспеншіліктің нәзік жібі біз үшін әлі тарихқа мәлім бола қоймаған ғажайып материктей аса таңсық еді. Алай да, сол нәзік жіптің күш түссе үзілетіні, сосын қайтып жалғанбасы үш ұйықтасақ түсімізге кірмейтін. Біз үшін ол мына көл-көсір әлемнің өзіндей шексіз, мәңгілік көрінетін.

***

Сол күні ауа райы жіпсілең болып, біз түске дейін жұмысқа шыға алмай, алаңсыз демалып жаттық. Түні бойы толассыз төккен нөсердің арты көтерілмей, ауық-ауық қорғасындай зілденген көш-көш бұлттар керуені қайта соғып, ұзақты күн жаңбыр сіркіреумен тұрды. Бұлыңғыр аспанда еріне жүзген қаз бауыр бұлт көшкіндері пішеншілер қосын қиып кете алмағандай, төңіректей берген. Таң атқанша үзіктен тамған жаңбыр тамшыларынан мазамыз кеткен біз ертеңгі шайға да бармастан, төсектен тұрмаған күйімізде бұйығып жатқанбыз. Осы кезде сырттан гүр ете қалған жүк машинасының даусы естілді. Машина асхананың маңайына барып тоқтады. Артынша сарт-сұрт ашылған кабина есігінің тарсылы, бір-біріне баяу күңкілдескен екі-үш еркек және бір әйелдің даусы естілді.

Қазантай екеуміз сыртқа жүгіре шықтық. Біз шыққанда олар үйге кіріп кеткен екен. Аздан соң әйелді іште қалдырып, еркектер жағы тысқа қайта шықты. Анадай жердегі ЗИЛ-дің қасына барып, кабинаға кіріп отырды. Екеу екен..

Үйде қалған әйелдің даусы қатты-қатты шыға бастады. Шелек, әлде легенге ұқсаған қуыс ыдыстың қаңғыр етіп құлап түскен дыбысы естілді. Бейтаныс әйелдің даусы қызу, әрі өктем шығады. Шамасы, ол Кенжегүлге бірдеңені дәлелдемек тәрізді де, анау оған көнбейтін секілді.

— Немене, дабырласып кетті ғой, сен барып біліп келші, — деді Қалқаш маған қадалып. Бұл кезде ол да тысқа шыққан еді.

Мен солай қарай кеттім. Асханаға жақындаған сайын іштегі айтыстың төркіні анықтала түсті. Бейтаныс әйел табанды түрде түсіндіріп жатыр. Соған сәйкес даусы да өктем-өктем шығады. Кенжегүл оған қарсы дәлел айтады, бірақ өзі соған аса сенімді емес, күмілжи береді. Тізгінді ананың алып кеткені көрініп тұр.

— Ойбай-ау, көшпейміні несі?! Елден безгенің бе бұл? Сен бүйтіп шалқия берсең, ағаң екеуміз елдің бетіне қалай қараймыз? Тіпті бара-бара жүзіқара болдық қой. Күйеуімнен бір шапалақ жеген екенмін деп өзінің құттыхана мешітінен, жақын-жуықтан безе ме екен? Баяғыда ағаң көк ала торғайдай қылып сойып салғанда да, «алтын босағам» деп табалдырықтан ұстап, айырылмай отырып алушы едік… Содан бір жеріміз кеміп қалды ма? Ойбай-ау, оның несін айта берем, шет-жағасын өзің де көрдің ғой, — дейді ол сымпылдап.

— Іштен Кенжегүлдің азарлана жылағаны естілді.

— Жеңеше, сүймеймін мен оны!.. Түсінбейтіндерің не, қинай беретіндерің не?.. Қойыңыздаршы, өтінем сізден.

— Жеңешесі ернін сылп еткізгендей болды.

— Күйдім-сүйдімі бар екен осылардың. Ана ізіңе ерген күшікті қайтесің? Ішіңде тағы біреуі жатыр ғой, байғұс-ау, — Осы жерге келгенде ол даусын күрт төмендетіп, сыбырға көшті. — Бетім-ау, сен әлгі осындағы жынды кемпірдің баласымен жақын дейді ғой. О, не масқараң? Содан не ұшпақ табам деп жүргенің, жаным-ау? Жақсы бол, жаман бол, есік көрген атың бар. Ертең тастап жөніне кетеді. Кемді күгі қызыққа алданба, Еркежан. Әне, әлгі күей де келіп тұр. Қанша айтқанмен некелі жарың ғой, оған да оңай тиген көрінбейді. Үнжырғасы түсіп кетіпті бейшараның.

Мен бұдан әрі тыңдауға шыдамадым. «Үһ» деп, өп-өтірік жөтеліп жібердім.

Сымпылдап жатқан бейтаныс әйел: «көтек» деп шоршып түсті де, артынша үгітін сап тыйып, жым бола қалды.

— Үһ! Үһ!.. — дедім мен жөтелді үдете түсіп. Кебісін сыртылдатып әлгі әйел шықты.

— Не ғып жүрген баласың? — деді ол қатқылдау үнмен. Аса ұнатып тұрмағаны көрінді.

— Шәугімді ала кетуге келіп едім, — дедім мен бетім былш етпестен.

— Онысы қайда екен? — Жеңгей көзін алартып жан-жағына қарады. — Е, жатыр ғой ана ошақтың жанында. Ала бермейсің бе көктігілгірді.

Мен шәугімді көтеріп қосқа қайттым.

— Не білдің? Мына қолыңдағы шәйнегің не? — деді Қалқаш жатаққа жақындай бергенде.

— Жеңгесі келіпті. Кенжегүлді көшіріп әкеткелі жатыр.

Қалқаштың көздері тұнжырап кетті. Қолы дір-дір етіп, жалма-жан қалтасындағы мыж-мыж боп қалған «Беломордың» май-май қорабын суырды. Көзінің астымен маған қарап қояды.

— Өзінің сыңайы қалай, кететін бе?

— Қайдам?..

Мен иығымды қиқаң еткіздім. Балалардың бәрі менің аузымды бағып, аңтарылып қалыпты.

— Жә, состимай ішке кіріңдер, — деді Қалқаш оларды жақтырмай. Өзі де аузындағы жаңа ғана тұтатқан шылымын керзі етіктің абанымен мыжғылап жіберіп, қосқа енді.

Біз үрпиісіп-үрпиісіп, жұмыртқа басқан күрке тауықтарша шоқиысып отырмыз. Қалқаш жайма төсекте теріс қарап, қисайып жатыр.

Бір мезетте ауыр ЗИЛ-дің ыңырана күжілдегені естілді. Шофер жігіт машинасын асхананың есігінің тап көзіне әкеп, көлденеңдете қойды. Аздан кейін борттың сарт етіп ашылғаны байқалды да, ізінше осының арты әрі-бері жүгіріскен қарбалас қимылға ұласып кетті.

Түрулі іргенің қыр көзінде жатқан Қазантай дереу сығалап, сыртқа үңілді де, әлденеге қамығыңқы үнмен бізге қарап сыбыр ете қалды.

— Көшіп жатыр…

Бәріміз де өре түрегеліп, Қазантайдың сыртқы дүниемен байланыстыратын жалғыз жарығының аузына үймелесе қалдық.

— Рас, ей… — деді Таубай.

Жүк тиеу ұзаққа созылған жоқ. Айналасы жарты сағаттың ішінде көш жабдығы түгелге жуық дайындалып болды. Киіз үй тігулі қалпында қала берді, ферманың әкімдері өздері иелік етіп алар деп ойлаған сияқты. Асхананың қазан-ошағы да орнында. Бұл біздің өлмес қамымыз үшін істелген шара болса керек.

— Далаға шығайықшы, — деді Еркін Қалқаш жаққа абайлап көз салып. — Тура пысынап кеттім.

Пысынап бара жатпағанмен қалғанымыз да жылыстап Еркіннің соңына ердік. Бұл жолы Қалқаш үндеген жоқ. Біраздан соң сүйретіліп өзі де шықты. Алғаш рет Қалқаштың мығым жауырынының алға қарай едәуір еңкіш екенін мен осы арада аңғардым.

Оның жүзі пәлендей өзгермеген сияқты. Бірақ аңдап үңілген кісіге Қалқаштың сығырлау кішкене көздерінде қатып қалған бір ауыр мұңды аңғармай қалуы мүмкін болмайтын. Есік алдында елсізге үрке біткен бір шоғыр сексеуілдей секиіп қалған төрт бала — үлкендер жиі айтатындай — қаншалықты ессіз болсақ та, қалқаштың сол минөттердегі Айвазовскийдің атақты «Тоғызыншы толқынындағы» теңіз толқындарындай тулап жатқан ғашық жанын қапысыз түсііп едік. Біз де Қалқашпен, біздің пішеншілер қосының ең басты адамымен бірге егілуде едік. Кенжегүл бәрімізге де қымбат болатын. Алайда, Қалқаштың орны басқа еді ғой… Сондықтан да біздің өзіміз үшін қайғыруымыздан гөрі өзге үшін өзегіміз өртенуі күшті еді.

Осы кезде қостан құндақтаулы баланы көтеріп, манағы әйел шықты. Жүк тиеушілер (оның бірі Кенжегүлдің күйеуі — маскүнем Торша еді) машинаға ең соңғы теңді апарып атып ұрды. Сосын борт жақтауларын жабуға кірісті. Біреуі анадай жерден барып бір созым сым әкелді. Екіншісі сыммен борттың артқы қапталындағы темір тиектерді байыпты қимылмен нықтап орай бастады.

Бортты жауып, қалған үшеуі өздеріне тиесілі міндетін әбден атқарып біткен кезде киіз үйдің есігін желп еткізіп, Кенжегүл көрінді. Бұдан кейін өзгелері машинаға беттеді. Торша лып етіп, жүктің үстіне шығып кетті де, шофер мен әлгі бала көтерген әйел кабинаға барып жайғасты.

Кенжегүл әуелі ешқайда бұрылмастан басын төмен салып, үйден он-он бес қадамдай ұзады. Сосын кенет батыл түрде басын жұлып алып, жатақ жаққа қарады да, қостың алдында самсап тұрған бізді көріп, бір аяғын алға ұмсындырған күйі мелшиіп қатты да қалды. Шамасы, оның бізге, Қалқаш тұратын пішеншілердің қосына, соңғы рет көз салғысы келген сияқты, бірақ мынадай суретті мүлде күтпеген болуы керек.

Дәл осы мезеттегі Кенжнгүлдің басындағы қарар көздің өзіне соншалықты ауыр, жан төзгісіз қобалжуды мен осы кезге дейін неменеге теңерімді білмеймін. Ботасынан айрылған аруанаға ма, әлде қарашаның қытымыр күндері қысқанда оңтүстіктің мамыражай өлксіне бет түзеген тырналар тізбегінің өскен жерін қия алмай, ұябасқан баурайын ақырғы рет айнала ұшқан сәтіндегі тыраулаған сағынышты сазына ма… Салыстырудың қай-қайсы да шындықтың өзіндей болмайтын көрінеді ғой. Сондықтан да болар менің өрекпіген бала қиялым осылардың қай-қайсысын да місе тұтқан емес.

Осы кезде кабинадағы әйелдің:

— Қыз-ау, болсаңшы! — деген шыдамсыз үні естілді.

Кенжегүл біз жаққа соңғы рет көз салды да, теңселе басып, жүріп кетті. Оның қолында қара түсті кішкене жол шабаданы бар еді…

***

Кенжегүл көшіп кеткеннен кейін екі-үш күндей біз Қалқаштың қабағын аңдумен жүрдік. Бірақ жағдай біз күткеннен басқаша қалыптасты. Рас, Қалқаш жауар күндей тұнжырап көңілсіздеу жүрді. Бірақ тұйыққа тірелгендей айрықша қамығудың нышанын байқатпады. Көңілсіз сәттерінде болатындай бізге орынсыз тиісіп, ақырып-жекірген де жоқ. Тіпті берер рет бізбен әзілдескендей болды. Кейін ойлап отырсақ, мұның бәрі оның сыртқы қалпы екен. «Бөрі арығын білдірмес, сыртқа жүнін қампайтардың» кебі екен.

Арада бір жетідей мезгіл өтті. Ақыры көптен күткен күнге де жеттік. Біз қайтатын болдық.

Шофер асығыс екен. Сондықтан бригадир жұмыстан шаршап келген бізді дайын асқа да қаратпай (Біз Берденнің үйінен күн көріп жүргенбіз), екі үйді де тездетіп жықтырып, шапшаңдатып тиете бастады. Әншейінде де үлкендердің жұмсағанына лыпып тұратын біз ауылға қайтудың хабары құлаққа тигеннен кейін тіпті есіріп кеттік. Айналасы он-жиырма минуттың ішінде машина жол жүруге жүз процент дайын боп шыға келді. Төртеуміз де ай-шайға қарамай елсіздегі жалғыз шоқатқа қонған қарақұсша жарбиысып, жүк буған теңдердің үстіне қатарласа жайғасып алдық.

Жүк тиеуге Қалқаш та қатысқан. Бірақ ол біз күткендей жұртпен бірге орталыққа қайтпайтын болып шықты. Біз:

— Аға, бәріміз бірге қайтайық та, — деп, бригадирге өтініш қылып көріп едік, бастығымыздың екі көзі шақшиып шыға келді.

— Өй, өңшең шуылдақтар! Сендерге не мәміле керек? Тыныш отырыңдар, әйтпесе қазір өздеріңді де түсіріп тастармын, — деді ол.

Оның айтуынша, Қалқаш осы арада қоңыр күзге дейін бөгелуге тиіс. Жуық маңда сиыр қыстайтын екі жабық қора бар. Сол қораларға ала жаздай сынық үйір сабан түспеген. Ферма меңгерушісі күні ертеңнен қалдырмай сол жұмысты қолға алмақ. Қолға алу үшін трактор керек, сол тракторды жүргізетін қалқаш керек. Сондықтан Қалқаш әзір берер ай қорықшының үйінде жатып, сиыр қораларға шөп таси тұрады.

Алғашында Қалқаштың да мұндай үкімге көнгісі келмеп еді, совхоз шаруашылығының қыр-сырына әбден әккі болып қалған тілепбай сан қилы сылтаумен тракторшы жігітті тұйыққа тіреп тастады.

— Бұл, шырағым, мемлекет жұмысы. Ешкімнің жеке шаруасы емес, сондықтан бәріміз де қоғамдық мал үшін тиесілі орынның алдында баспен жауап береміз, — деді. — «Сезон бітпей, бір күн бос тұрыс болмасын» деген райкомның ерекше нұсқауы бар, — деді. — Сендерді азамат деп жүрміз ғой, — деді. Аманшылық болса, күзге салым фермаға екі-үш жаңа трактор келгелі тұр, — деді. — Соның біреуін саған берейік деп, бастықтың құлағының құрыш етін жеумен жүрмін, — деді. Не керек, Қалқашты көндіріп тынды.

Тіпті ақыр соңында бригадирге Қалқаштың өзі жалынышты боп қалды.

— Тәке, кемпірдің шай-шекері үзіліп қалмасын. Әлгі бухгалтерге айтып, елу-алпыс сом аванс жаздыртып беріңізші, — деді ол дәл жүрер алдында Тілепбайға қызына құда түскелі тұрғандай қиылып. — Нәлет, әлгі бухгалтерді айтам… өзі бір тырыш па деймін. Түнеугүні өлгенше жалынғанда бермей кетті: «Әлі бұл айдың табелі түскен жоқ», — деп.

— Саспа, ол жағын өзім реттеймін ғой.

Бригадир — Қалқаштың бұл ұсынысына тез келісті. Түс ауа жүріп кеттік. Бір-екі көрпе мен аяқ-табақ салған қоржынын арқалап, көк «Белорусьтің» жанында жалғыз өзі қалып бара жатқан Қалқашты көргенде, бәріміздің көңіліміз босап қоя берді. Біз оған әбден бауыр басып қалыппыз. Оның ұзын тұра ер пішіні, еңкіштеу мығым жауырыны, тіпті лақсасы шыққан ескі көкжөтел «Беолрусіне» дейін бізге айрықша ыстық еді… Қоштасарда ол біздің әрқайсысымыздың қолымыздан жеке-жеке алып шыққан. Сосын өзінің кәдімгі іске жомарт, сөзге сараң қалпымен:

— Ал, енді, жақсы оқыңдар, — деген болатын… Бәлкім, бар айтпағы осы жалғыз ауыз тілек болмас. Алайда, көкейдегі көріктісін жайдақ суша жайып тастамай, шымырлаған терең де ұстау, көп созбаққа салып, бұлтылдатпай, нақты қылып қысқа айту, жаманшылықты жатсынбау, жақсылықты азсынбау оның қанына сіңген әдеті еді ғой.

Біз Қалқашқа не деп жауап қатарымызды білмей, қызарып төмен қарай бердік. Бұл да, бәлкім, біздің жақсы оқудан қашқақтағанымыздан емес, оның ойының түкпірінде жатқан бұдан әлдеқайда салмақты мағынаның жауапкершілігін балаға тән сезімталдықпен еміс-еміс түйсінгендігімізден шығар.

Төртеуміз де жол бойы көбіне өзді-өзімізбен болып, үнсіз отырдық.

— Әй, Қалқаш-ай!.. — деді Еркін соны күтіп отырғандай терең күрсініп қойып. — Бәрі өзінен болды ғой. Егер Кенжегүлге қосылмақ боп, айнымас серт бергенде, ол кетпейтін еді.

— Рас-ау. Неге сөйтпеді екен? — деді Таубай оны қоштап.

Төртеуміз де ойланып қалдық. Біз мінген үш тонналық шағын газик бел асып ұзай берді. Қалқаштың қарасы бірте-бірте кішірейіп, болымсыз ғана ноқатқа айналды да, біраздан соң мүлде көрінбей кетті.

Ақ қарға

Төңірек тым-тырыстық күйін кешіп, үнсіз мүлгиді. Лүп еткен жел жоқ. Тамыздың шақырайған еріншек сары алтын күні білдірмей жылжып, бірте-бірте екіндіге ауып барады. Атақты Сырдың кісі аяғы жете бермейтін елсіз жағалауы бұлтсыз шайдай ашық аспанның астында балбырап, талықсып жатыр. Кенет әлгі жым-жыртықты дар-дар айырып, мотоцикл үні естілді. Осыны күтіп тұрғандай-ақ жақын маңнан сауысқан шықылықтап, өзен жағалауындағы аттылы адам әзер бойлайтын нар қамыстардың үпелек бастары бұлғаңдап, сыбдырлап қоя берді. Қалың нудың арасындағы үй орнындай ғана алаңқайда бұтыңдағы лыпасынан өзгенің бәрін шешіп тастап, денесін күнге рақаттана қақтап, алаңсыз қыздырынып жатқан Жаңабек мына оқыс үнге еріксіз селт етіп, басын жерден жұлып алды.

Анадайдан жолындағыны апырып-жапырып, құйрығын көкке оқтай қадаған бір құйып өтіп барады екен, соны көріп, алғашқыда көңілі сәл-пәл сабасына түскен тәрізденді. Бірақ санасында: «Апыр-ау, бұл қай жақтан қаңғырып жрген «матасекіл?» деген бір сұрау шаншылып тұрып алды да қойды. Неге екенін кім білсін, әдепкідей емес жүрегі біршама сабасына түссе де, себепсізден себепсіз жүйкесі құрып, тұла бойымен бір әлсіз діріл жүгіріп өткендей болды. Жас жігіт орнынан тұрып, жағадағы былқылдақ сазға қадай салынған қармақсапты суырып алды да, солай етудің неменеге қажеттігін өзі де жете түсінбестен, оны жалма-жан жинай бастады.

Шынында да, орталық атаулының қай-қайсысынан да тым бұру жатқан бұл маңайға айналдырған отыз-қырық үйлі совхоз бөлімшесі — «Ақиіннің» бірлі-жарым тракторы мен жалғыз «Водовозынан» басқа көлік ат ізін салмайтын және анда-санда ат ізін салған күннің өзінде де олар дарияға анау «Жалғызталдың» түбіндегі төте жолмен ғана құласа керек-ті. Малдың суаты да, ферманың азын-аулақ бақшасы да сол тұста. «Ә, бұл дәу де болса, жабайы шошқа іздеп жүрген орыстар шығар!.. — деген ой келді аяқ астынан Жаңабектің басына. — Бірақ қазір қайдағы жабайы шошқа. Осыдан төрт-бес жыл бұрын олар түкпірдегі топ-топ шағын қума тоғайлардан бірлі-жарым болса да ұшырайтын. Қазір қайда — бәрі құрыды ғой…»

Ақиіннен сексен-тоқсан шақырымдай жерде аты-жөні географиялық карталарға түспеген, жабық әскери қала бар еді, әйгілі Сырдарияның әлі берекесі кете қоймаған ана бір жылдары сол қаланың қызыққұмар офицерлері нөкерлерін шұбыртып демалыс күндері машинамен, мотоциклмен үйір-үйір болып, өзеннің осы теңізге таяу төменгі сағасына дейін келіп-кетіп жүретін, алайда олар да соңғы үш-төрт жылдықта басынан дәурені өте бастаған бұл аймаққа баяғыдай әдейілеп бұрылуды мүлде қойған-ды.

Елсіздегі тым-тырыс өзен жағалауын аяқ астынан дүрліктірген мотоцикл үні кенет дария жиекке келіп тірелетін сайдың табанына түсе бере сап тыйылды да, төңірек бір сәтке қайтадан тым-тырыс бола қалды. Тек сәлден соң барып абыр-дабыр сөйлескен кісі даусы естілді. Балықшылық құралдарын ретке келтіріп, жайғастырып болған Жаңабек енді әр жерде қалай болса солай шашылып жатқан киімдерін жинастыра жүріп, сайдағылардың үніне құлақ түрді. Адам саны екеу сықылды, бірақ соған төңіректі бірте-бірте бастарына көтеріп барады.

— Әй, мына тура «кәмунизм» ғой!.. — дейді біреуі тура мегафоннан сөйлегендей саңқылдап. — Айтпақшы, әлгі бас жазарларыңды алып па едің? Ұмытып кеткен жоқсың ба әйтеуір?

— Оны ұмытып, мені құдай ұрды деп пе ең. — Бұл — екінші дауыс. Бірінші дауысқа қарағанда балаңдау. — Шал, жалпы, мен жүрген жерде қам жемесеңші.

— Маладес. Жалпы немене ет әлгі… Ұстаздан шәкірт озат дей ме? Сен түбінде менен озасың. Ха-ха-ха!.. Ойпырмай, мына жер бір рахатизм ғой. Енді осы ауылға тағы да келгендей болсақ, мына араға соқпай кетпейміз. Жалпы, жұмағың да осындай-ақ болар.

— Шал, ол проблема емес қой. Қазіргі басты мәселе әлгі балықшыны табуымыз керек, қатынының айтуына қарағанда, осы сайдың о жақ, бұ жағында. Бізді көріп бір жерге тығылып қалмаса…

Мынаны естігенде Жаңабек өз-өзінен еріксіз селк етті, тіпті жайпақ табан, бұзау тұмсық топылиының бір сыңарының қолынан қалай еріксіз сусып түсіп кеткенін де байқамай қалды. Манадан бері дауыс иелерін шырамыта алмай тұрса, қазір соңғысын аяқ астынан жазбай тани қойды: иә, мынау сол — дүкеншінің аудан орталығында тұратын үлкен ұлы Тоқтар! Мотоцикл де соныкі. «Ақиінде» солардан басқа ешкімде «Урал» жоқ. Жаңағы «Уралдың» даусы болатын.

Бұл кезде әлгі екеу сол абыр-дабырмен төңіректі бастарына көтерген күйлері сайды кесіп өтіп, дарияның жиегінен — Жаңабектен тура елу-алпыс адымдай жерден келіп шыққан еді. Міне, дәл осы сәтте олардың көздері әлгі үй орнындай ашық алаңқайда не істерін білмей, өз-өзінен қуыстанып, сипақтап тұрған бұған түсе кетті. Жалғыз Жаңабек қана емес, мына тосын кездесуге олар да ерекше таң-тамаша қалған секілді: бұттарына сыптиған джинси, кеуделеріне еттерімен ет боп жабысқан футболка киген соқталдай-соқталдай екі жас жігіт әп дегенде анадай жерде ескі жұртта ұмыт қалған қарақшы секілді ербиіп тұрған бұған қарап, кәдімгі өздері секілді, қос аяқты пендені емес, адам баласы бұрын-соңды кездестірмеген бір белгісіз мақұлықты көргендей аңтарылып тұрып қалды.

— Ал саған керек болса — кездесу деп осыны айт! — алдымен ес жиып, тілге келген жиырма екі- жиырма үштер шамасындағы еңгезердей, безеу бет, ақ құба жігіт Тоқтар болды. — Шал, сен, әрине, танымайсың, біз іздеп жүрген балықшы — осы: ана тұрған шикіл сарының нақ өзі, — деді ол сонан соң қасындағы өзінен сынық сүйемдей ғана аласалау, қиық көздері кісінің тура ішек-қарындарына дейін ақтарып, тесіле қарайтын, тығыршықтай қара сұр серігіне бұрылып. — Ну скажи, вот это встреча, а-а?!.

— Қойшы, шын айтып тұрсың ба?

— Өллә-біллә!..

— Ендеше бұл неге бізге сәлем бермейді? — Тығыршық қара онсыз да қысық көздерін одан әрмен сығырайтып, тура атасының алусыз кеткен өші бардай Жаңабекке қадалды да қалды.

Сол-ақ екен Тоқтар аяғының астындағы қалың қорысты апырып-жапырып, бұған қараай тұра ұмтылды.

— Бермесе, қазір бергіземіз ғой. Шал, сен қылп етпе, тек менің қызығыма қара да тұр!..

Жаңабектің иманы ұшып кетті. Оқиға салғаннан дәл осыншалықты ұшынып жүре берер деп ойламаған ол бұрын төбелесіп әдеттенбеген тәжірибесіз кісінің мүсәпір кейпімен аяғына киіп үлгермеген қолындағы топлиының бір сыңарын біреу тартып алатындай жалма-жан бауырына қысып ала қойған күйі көздері алақтап, артымен кейін қарай шегіне берді. Шегініп келе жатып бәріне кінәлі өзі, жоқ-жоқ, дәлірек айтқанда, аудандық «Коммунизм шұғыласы» газетінде жарық көрген қарғыс атқыр сол фельетон екенін, онда алыстағы «Ақиін» бөлімшесіндегі дүкенде советтік сауда тәртібінің бұзылғандығы тәптіштелгендігін және ең сорақысы сол сын материалдың авторы осы қорыққаннан көздері алақандай болып, зәресі ұшып келе жатқан сол басылымның штаттан тыс тілшісі, бөлімше моторисі Жаңабек Сибаділлаев екенін есіне түсіріп үлгерді. Дегенмен