— Жәмила:
— Айтқанмен, ол жұмыстарыңыздың ыңғайы келетін емес!
Шешенбай:
— Неге?
Жәмила:
— Ағам мен жеңешем көнетін де емес, Еркемді көндіретін де емес. Бұрынғы атастырған күйеуін жасырын қалыңдық ойнатып жүр.
Шешенбай:
— Қойыңызшы! Қалжыңдап отырған шығарсыз!
Жәмила:
— Жоқ қалжыңдағам жоқ. Сол үшін жаңада әжем баласы жеңгесімен ұрсысып қалып, ағаммен де сөзге келісіп қалды.
Шешенбай:
— Ойпыр-ай, енді қайттік? Еркімбек «бүгін кешке келем» — деп, мені сізге хабарға жіберіп еді.
Жәмила:
— Қайдан білейін, солай болып қалды. Енді келе алмайды ғой!
Шешенбай ойланып отырып:
— Қой, бұған бір айла қылмасақ болмас!
Жәмила:
— Не айла қыламыз, — дегенде, желі басынан Үсеннің үйге қарай жүргенін көріп, Зылиқа үйдің тасасымен отауына қарай жөнелді.
Шешенбай Жәмилаға:
— Менің ойлаған айлам мынау: бүгін кешке Үсенді бір жаққа жібер де, Марияны өз қасыңа ал. Ымыртта дәретке шыққанда қасыңа ертіп шық, та, мына ауылдың артындағы дөңнің астына алып кел. Сонда біз Еркімбек екеуміз сол жерде жолығайың. Бізді көріп Мария «бұл кім?» десе, «Әділ күйеуді шақырып едім, сол» — деп алдап, біздің қолымызға бір бер. Онан соң қызды өзіне қаратып ала алмаса, кінә Еркімбектің өз мойнында қалсын.
Жәмила:
— Ойбай-ау! Мұнымыз бола ма?
Шешенбай:
— Болмай қайтеді? Іңірден-ақ Марияны алдап, «Әділ келеді» деп қойсаң да болады.
Жәмила:
— Мұны әжем баласымен ақылдасайың, — дегенше, Үсен де кіріп келіп, Шешенбайға амандасқан соң, Шешенбай Жәмиламен сөйлескен сөзін түгел Үсенге айтты да: — Оның үстіне солай қылмасақ, мұның түбі шатақ болады. Еркімбек «құлақ сүйіншісін беріп қойған жесірім» — деп әкесіне айтса, ол сендерге әңгіртаяқ ойнатпай ма? — деді.
Үсен ойланып отырды да:
— Болса, болсын! Егер Мария бұған көнбесе, «құда түсем» деп кісі салыңдар. Оған Асан көнбесе, еншісін берем де, болыс аулымен сыбайлас қонып отырып-ақ құда түсірем. Онан соң Мария еріксіз көлең, — деген соң, Шешенбай қуанып үйіне қайтты. Сол күні кешке таман Үсен Тай өзеніндегі ауылға қарай жүрді. Асан жылқысын суартып, жылқышылар мен жылқының алдындағы дөң басында отырып:
— Жайлауды найман, керей ұрысы торитынын білесіңдер ғой, таң қысқа ғой, caқ болыңдар, — деп отыр. Ымырт жабылып, қac қарая бергенде, ауылдың сыртындағы дөңнің түбіне үш атты келіп, аттан түсіп отырғанда, ауыл жақтан екі әйел күбірлеп сөйлесіп келеді.
Жақындаған соң біреуі атты ұстап алып, екі еркек әйелдерге қарай жүріп, дәл қоян-қолтық келгенде әйелдің бірі:
— Ойбай-ау, жат кісі ғой! — деп шегіне бергенде, бірі жүгіріп барып, шап беріп ұстап алып:
— Қарағым, Мария, қайда барасың? Мен саған шын асықпын. Мен болыстың баласы, атым — Еркімбек.
Мария:
— Болыстың баласы болсаң қайтейін, қоя бер! Қой, әрі!
Еркімбек:
— Жоқ, жоқ жібермейім! Мен сені айттырып қойғам! Үсен ағаңа құлақ сүйіншіні беріп те қойғам! Сен менің қалыңдығымсың. Әлден менің көңілімді қалдырма, отыр, қарағым!
Марияның есі шығып кетіп, «қоя бер дейім, ойбай!» — деп қатты айғайлап жіберген соң, Шешенбай бір қолымен Марияның аузын баса қойды.
Еркімбек:
— Шешенбай! Әйдә, алып жүр! Біржола әкетіп қалайың, — деп, екеуі екі қолынан ұстап, аузын басын, аттарына қарай алды да жөнелді. Қасында тұрған Жәмила не қыларын білмей сасқалақтап, желегі желпілдеп, екі шынтағы артына селтеңдеп, үн-түн жоқ, ауылға қарай адымды қойды.
Д«л сол кезде қасындағы дөңнен:
— Ойбай, әкетті, ойбай! — деген бір әйелдің даусы шыққанда, жылқыдан кайтын, ауылға таянып қалған Асанның:
— Қайда, қайда! — деген даусы шыққан соң, қанша айтқанмен, ауыл іргесі ғой, болыстың баласы болса да қорықты білем, қызды тастап, аттарына міне жөнелді. Оның кеткенін көріп Зылиқа да келіп:
— Қарашығым, Еркем-ай! Алдауға еріп, жазым бола жаздадың-ау! — деп, талып жатқан Марияны құшақтай алды. Мына жақтан Асан да келіп:
— Немене, Зылиқа, немене?
Зылиқа:
Осы жерге дәретке келсек үш ұры қой алғалы тұр екен, соны көріп ойбайлап едім, еркем қорқып талып қалды, — деп шынын айтпай, Марияның есін жиғызып, үйге алып барды. Жаудан адасып қалған Асан түні бойы жер шолып жүрді. Ұшқаны білінбейтін ұшқыр заманның зырқырап өтіп бара жатқанын Әділ мен Мария сияқты жас асықтар сезе ме? Міне, июньнің он бесі де болып қалды. Әділ мен Марияның алғашқы қосылғанына дәл бір ай болды. Сол күні Әділ мен Серікбай киіктің Mapқacқa текесін атып әкеліп, талайдан киік көрмегендер анталасып қуанып жүр.
Әділ мен Серікбай:
— Әттең, дүние-ай! Мына текенің кең танауын көрсетіп Марияны қорқытсақ-ау, — деп қуанып, қымыз сапыртып отырғанда, біреу сәлем беріп кіріп келгенге қapaca — киімі жөндеу жас жігіт.
Серікбай:
— Сен қай жігітсің?
Мен Үсен үйінде жүрген керей күзетшісі едім, еліме қайтып барам, — деді де, бір аяқ қымызды іше сала Әділге:
— Мырза, ұят болмаса, тысқа шықсаңыз, сізге біреудің «оңаша айт» деген сәлемі бар еді! — деген соң, Әділ мен Серікбай ере шығып, әлгі жігіт күпісінің жыртығынан бір қағаз алып, Әділге берген соң, Әділ оқып қараса, сөзі мынау: «Біздің ауыл екі бөлінетін болды. Кіші қайнағаңыз Үсен Еркемді «Төребек болыстың баласына берем» — деп бүлік шығарып жатыр. Мұнан былай бізбен хабарласуыңыз киын. Ұшқан құсты да аңдып отыр. Осы кешке бір лажын таппасаңыз, ертең ерте кенжем Еркемді алып, болыс қасына көшпекші. Бacқағa жайымызды мына баладан сұрап қанарсыз. Зылиқа жеңгеңіз». Аяқ жеріне: «Сорлы жарың Мария» деп қол қойған. Қағазды оқығанда, Әділдің өңі бұзылып кеткен соң, Серікбай әлгі жігітке:
— Жаным, естіген-білгеніңді түгел айтшы, — дегенде, жігіт:
— Еркімбектің Марияны алып қашпақ болғанынан бастап, бүгін енші алысып, ертең екі айрыла көшіп, Үсен болыспен сыбайлас боламын деп жатыр. Бақтыбай марқұмның екі інісі Байжан, Ержан ақсақалдар арасына жүріп, Үсенді «көшпе» десе де, ол көнбей жатыр. Бірақ бір жаман жері — Марияны Үсен «ала кетем» деп, Мария «Асанның қолында қалам» деп, сол тақырыпта жанжал шығып, Асанға Үсеннің тілі тиген соң, Асан ағалық қылып Үсенді қамшымен бір салып қалып еді, сол ашумен Үсеннің Марияға қолы тиіп қалды. Тұрған аулымның жайы солай болған соң, «еліме қайтайын» деп, Зылиқа жеңгейге астыртын амандасып едім, осы қағазды берді. Жүріп бара жатқанымда, Зылиқа келіп «Хабарға кісі таба алмаса, сені қайтарсын!» деді, онысы не сөз екенін ұға алмадым.
Міне, әлгі қағазды оқып, мына хабарды естігенде, Әділдің жас жүрегі қандай болды?.. Жаңа ғана текенің танауымен Марияны қорқытсам-ау деп, асық жарын тағы бір құшпақ болып отырған талпынған талабы талқан болып, біржола қарамаса да, жаралыстың жазғы шыққан, қызылды-жасылды жарасымды гүлдері әбден жетіліп болған соң, басын сарғыш шалғырт шалғандай, барша әлемге рақымды аспандағы жарық күн әбден жоғарылап болып, июньнің оңынан кейін қайта бастағанындай, Әділдің талпынған жас жүрегіне аз да болса кәдік білінгенін көрдіңіз бе? Міне, дүниенің қызығы осы! Әлгі хабаршы жігіт сөзін айтып болып, «қой» дегенде, «тұра тұршы» деп тоқтатып қойып, терең ойға кеткен Әділ әлі ойдан басын көтерген жоқ. «Адам басқа түссе баспақшыл» деген мақал бар ғой! Осы Әділ бұрын қулық-сұмдық білмейтін жап-жас бала еді. Мына хабар
Әділдің жүрегіне оқтай қадалғанын сонан біліңіз. Аз уақытта-ақ Әділдің ойы шартарапты шалып, айла, ақыл іздеп келді. Жуырда жөнделе алмай жатқанының мәнісі — ыза мен ақыл, үміт пен қауіп бірін-бірі жеңе алмай, тапқан ойын бұлдырлата бергендігі. Бір мезгіл «Марияны алам» деген Еркімбектің аузы өзін жұтайын деп, арандай ашқан айдаһардың аузындай көрінеді. Бір мезгіл «Ой, тәңір-ай! Адал жардың жолында өлгеннің арманы не?» дегенде, тіпті, ер болып кетеді. Әділ бір кезде басын көтеріп алып: Бар, біреуің қойдан ақсарбас әкел, — деп, әкелгізіп, құбылаға қарап ұстап тұрып:
— Әже, батаңды бер! Тірі келсем, көзің көрер, өліп кетсем, қарызыңды кеш! Мына бір керей жігітті көрдің бе? Мен өліп кетсем, осыған көк қасқа дөненді бер! Осыны ұмытпа! — дегенде, әжесі күндігін мойнына салып тұрып:
— А, Құдай! Жалғызымның жолын қыла көр! — деп зарлағанда, сол үйде жыламаған жан қалмады.
Әділ Серікбай мен Мықтыбайды қасына ертіп, әжесінің боз жорғасын ерттеп, оған әлгі керей жігітті мінгізіп алын жөнелді.
Сол он бесінші июнь күні Асанның отауы мен үлкен үйдің ортасына бір қонақ үй тігілген. Ол үйде Байжан, Ержан aқcaқалдар тағы екі жолдасымен қонып отыр. Бұл ақсақалдар малды еселеп, екі есесін үлкен үйдегі Үсенге қалдырып, бір есені Асанға беріп, енші жағын бітірсе де, Мария туралы екеуін жарастыра алмай, Марияны Үсен үлкен үйге кіргізіп, шығармай отыр. Асан оны тартып алам деп, жанжал шығатын болған соң, Байжан, Ержан ақсақалдардың, ара ағайын болып, қонып отырғаны сол еді. Біресе Асанды, біресе Үсенді шақыртып алып сөйлессе де, жарастыра алмай отыр еді.
Ымырт жабыла ауылға таянып келгенде, Әділ әлгі керей жігітті аттан түсірді де, бір қағазды қолына беріп:
— Мынаны Зылиқаға бер де, соның айтқанын қыл! — деп, керей жігітті ауылға жіберді.
Ол өзге ешкімге көрінбей, шеттегі Асанның отауына кіріп, Зылиқаға қағазды берген соң, Зылиқа оқып көрді де, керей баланың құлағына бірдеме сыбырлап тысқа шығарды да, дауыстап:
— Кет арман! Өзіңнің жүрген үйіңе бар! — деп, арқаға қойып қалған болды.
Керей жігіт үлкен үйге барса, Үсенді Байжан, Ержан ақсақалдар шақыртып алып сөйлесіп отыр екен. Оның сөзін тыңдаймын деп Жәмила тыста жүр екен. Керей жігітті көре салып Жәмила: «Байғұс-ау, бағанадан қайда жүрсің? Зылиқаның отауына барам деп, таяқ жеп қалдың ғой! Үйге кіріп, саумал құйып іш!» — деген соң, үйге кірді де, Марияға Зылиқа сені «ана күнгі
дон, астына келсін» дейді деген соң, Мария шапанын бүркеніп, ала жөнелді. Тыста тұрған Жәмила оны көріп:
— Еркем, бейуақытта қайда барасың? — десе де, «тысқа шығармаймысың» деп жүре берді.
Келсе, Зылиқа да келген екен. Әділдің хабарын айтқанша олар да келіп қалды. Зылиқа:
Қарақтарым, жолдарың болсын! Жылдам-жылдам! Қош!
— деп, отауына қарай жөнелгенде, Әділ де боз жорғаны көлденең тартып, Серікбайға:
— Мінгіз, жылдам, мінгіз!
Зылиқа қайта жүгіріп отауына кіре бергенде, Үсеннің «Құдай ұрды ғой» деп сасқалақтап, атына мініп жатқанын көріп, Байжанның жолдастары: «Не бар, не бар?» — деп, олар да Үсеннің артынан шауып кетті. Осы кезде іңір қараңғы болса да, Үсен тұра ^алып, дүбір шыққан жаққа қарай шапты.
Әділдерге ұзамай-ақ келіп жетіп, ол жолы сасқалақпен мылтық ала алмай, сойыл ала шапқандықтан, келе біреуіне сойыл салды. Ол Мықтыбай еді. Бір-бір қағысып өткенде, Үсеннің басы жарылды. Қайта айналғанда, Мықтыбай сойылын көтеріп алып, алдыңғы Әділге:
— Әділ, мынауыңды енді ұрсам өлтірем! Қалай қыл дейсің? — дегенше, Әділ келіп Үсенге:
— Үсен, енді қайт! Тіпті, қайтпаймын десең, мә, мылтық! Осымен мені де ат, қарындасыңды да ат! Мен Марияны еріксіз алып бара жатқаным жоқ. Мария Еркімбекті сүйетін болса, ана жолы қолына беріпсің ғой, сонда Еркімбекке еріп кетпес пе еді?
— дегенше, артқылар да келіп қалып, Үсенге:
Қой енді, қайт! Біреуің өліп қаларсың! — деп, Үсенді ұстап қалды. Үсен үйіне қайтып келіп, түні бойы бұрқырап: «Бәрің менің жауымсың! Не өлтіріп, не өлетін едім», — деп, тан, атқан соң, атына мініп алып, қатынына түйені әкелгізіп, «көше бер» деді де, болыстың аулына қарай жөнелді.
Он алтыншы июнь күні Шақпақтың сыртында, Ақтасты бұлақтағы болыстың аулының, сыртында Еркімбек Үсен оңаша сөйлесіп отырғанда, Еркімбек:
— Мен сенің мұныңа, тіпті, нанбаймын. Басынан мені алдап, малымды алып, өз қолыңнан беріп жібердің!
Үсен:
Ойбай-ау! Мына басымды көрші! Аналар болмаса, біреуміз өлетін едік.
Еркімбек:
—Сөзің шын болса, «Әділ жолдастарымен аулымды шауып, қарындасымды тартып әкетті» деп, тілмашқа протокол жазғызбайсың ба?
Үсен:
— Жазғызам! Жазғызам! Әдейі соған бола келгем жоқ па?
Еркімбек:
— Әйдә, жүр! — деп, екеуі тілмаштың қосына кіріп, тілмашқа басын көрсетіп, өтірік куәні салып, протоколды жаздырып жатыр. Бір кезде тілмаш:
— Иван, болысты шақырып кел, — деген соң, қазақ-орыс барып болысты шақырып, қосқа кіргізді де, өзі анадайдан қосқа ешкімді жолатпай қорып жүр. Болыс Үсенге амандасты:
— Ауылдарың аман ба?
Үсен жауап бергенше, Еркімбек:
— Аман емес! Бүгін түнде Жақсыбайдың Әділі аулын шауып, Үсеннің, басын жарып, қарындасын тартып әкетіпті. Соған протокол жазғызып отыр. Өзгесі бітті. Сізді қол қоюға шақырдық. Болыс қағазды оқып беріп, аз ойланып отырды да:
— Балам, бұл жарамайды!
Еркімбек:
— Неге?
Болыс:
— Мына сайлауға екі ай, коп болса екі жарым ай қалды.Әділдің өзі жалғыз болғанмен, рулы елі бар, ағайыны бар, әншейінде біздік болғанмен, Әділдің басы шатаққа ілінсе, қапы қызбай тұра ма?
Еркімбек:
— Әке, мен енді сырымды айтайын: ана күні мынау Үсенге құлақ сүйінші беріп қойған менің қалыңдығымды алып қашып отыр. Мен Әділден кегімді алмай... — деп сөз аяғын аяқтағанша, әкесі баласының сөзін бөліп:
— Қарағым-ау, арыстандай азулы қайның бар емес пе? Қызының үстіне қыз айттырған соң, ол бізді көре ме? Әрі онымен, әрі Әділдің бар ағайынымен мені көргісіз қылып, осы сайлауда әкеңді қapa жерге отырғызғалы жүрмісің?
Еркімбек:
— Әке, сізге бақты Құдай берді, осы ел беріп жүр ме? Сізді ел тастағанмен, нашандік уез тастамайтын болған соң, бәрі де амалсыз малға сатылып жүрген жоқ па? Мен Әділден кегімді алмай қоймаймын. Қол қойыңыз!
Болыс Үсенге:
— Шырағым, сен шыға тұршы, біз өзді-өзіміз ақылдасайық — деген соң, Үсен тысқа шықты. Ол кеткен соң баласына:
— Шырағым, мен Әділден кегіңді алма демеймін. Бірақ қыз Әділдің өз жесірі, оны сүйіп қашқан болса, сұралғанда да оның сөзін айтады да, Әділге мұныменен ештеме қыла алмайсың, әрі сайлауда задал болады. Онандағы мен Әділден кегіңді басқа жолмен алып берейін!
Еркімбек:
— Қайтіп?
Болыс:
— Қазір екі мықты ат пен сыр шашпайтын екі кісі тап!
Еркімбек:
— Оны қайтесіз?
Болыс:
— Оны Дегелеңдегі болыс қайныма жіберем, Ақботадағы құдама, Семейтаудағы құдама, Көкендегі нағашыма жіберем де, бәрінің болыстарынан нашандікке рапорт түсіртем.
Еркімбек:
— Не деп?
Болыс:
— «Әділ Жақсыбай баласы қайдағы қашқын ұрыларды ұстап, малымызды ұрлап, тыныштық бермейді» дегіземін. Оны нашандік бізден астыртын секретный бұйрықпен сұрайды. Сонда мына тілмаш-екем мен біз «рас» деп куә болып қайырсақ, бір-ақ күнде мойны астынан келеді. Оны ешкім де білмейді, жаласы бізде де қалмайды. Тілмаш-екем мен біздің мал басымыз қосылған кісіміз ғой, бұл кісіге ұнаса, менің ақылым осы.
Тілмаш:
— Жарайды! Болыстікі ақыл, — деген соң болыс:
— Бірақ, мұны Үсенге де сездірмеу керек. Үсенді өзім бабын тауып қайтарам, — деп, Үсенді шақыртып алды да:
— Үсен шырағым, сен менің жалғыз баламмен дос болған баламсың ғой! Мына сайлауға қарсы бізге зиян болатын істі қой. Мен Байжан ақсақалға хат берейін, барып ағаңмен жарасып, Әділде ^алғаның болса алудың қамын қыл. Алда-жалда кек көрсең, сайлау еткен соң кегіңді алып беруге мен міндеттімін, — дегенде, тілмаш:
— Мен мына протоколды жазған қаламақыны кім береді?
Еркімбек:
— Мен берем тілмаш-еке! — деді.
Тілмаш: қайырмайым! Еркімбек:
Мә, — тілмаш-еке, Үсен үшін бес сом! Бұл менің досым ғой!
— Жоқ, сені білем ғой, мен аңы бермесе, протоколды
Тілмаш:
Қайыр, қайыр, сен айтқан соң болмас! — деп ақшаны алып,
— Айтқанмен, ол жұмыстарыңыздың ыңғайы келетін емес!
Шешенбай:
— Неге?
Жәмила:
— Ағам мен жеңешем көнетін де емес, Еркемді көндіретін де емес. Бұрынғы атастырған күйеуін жасырын қалыңдық ойнатып жүр.
Шешенбай:
— Қойыңызшы! Қалжыңдап отырған шығарсыз!
Жәмила:
— Жоқ қалжыңдағам жоқ. Сол үшін жаңада әжем баласы жеңгесімен ұрсысып қалып, ағаммен де сөзге келісіп қалды.
Шешенбай:
— Ойпыр-ай, енді қайттік? Еркімбек «бүгін кешке келем» — деп, мені сізге хабарға жіберіп еді.
Жәмила:
— Қайдан білейін, солай болып қалды. Енді келе алмайды ғой!
Шешенбай ойланып отырып:
— Қой, бұған бір айла қылмасақ болмас!
Жәмила:
— Не айла қыламыз, — дегенде, желі басынан Үсеннің үйге қарай жүргенін көріп, Зылиқа үйдің тасасымен отауына қарай жөнелді.
Шешенбай Жәмилаға:
— Менің ойлаған айлам мынау: бүгін кешке Үсенді бір жаққа жібер де, Марияны өз қасыңа ал. Ымыртта дәретке шыққанда қасыңа ертіп шық, та, мына ауылдың артындағы дөңнің астына алып кел. Сонда біз Еркімбек екеуміз сол жерде жолығайың. Бізді көріп Мария «бұл кім?» десе, «Әділ күйеуді шақырып едім, сол» — деп алдап, біздің қолымызға бір бер. Онан соң қызды өзіне қаратып ала алмаса, кінә Еркімбектің өз мойнында қалсын.
Жәмила:
— Ойбай-ау! Мұнымыз бола ма?
Шешенбай:
— Болмай қайтеді? Іңірден-ақ Марияны алдап, «Әділ келеді» деп қойсаң да болады.
Жәмила:
— Мұны әжем баласымен ақылдасайың, — дегенше, Үсен де кіріп келіп, Шешенбайға амандасқан соң, Шешенбай Жәмиламен сөйлескен сөзін түгел Үсенге айтты да: — Оның үстіне солай қылмасақ, мұның түбі шатақ болады. Еркімбек «құлақ сүйіншісін беріп қойған жесірім» — деп әкесіне айтса, ол сендерге әңгіртаяқ ойнатпай ма? — деді.
Үсен ойланып отырды да:
— Болса, болсын! Егер Мария бұған көнбесе, «құда түсем» деп кісі салыңдар. Оған Асан көнбесе, еншісін берем де, болыс аулымен сыбайлас қонып отырып-ақ құда түсірем. Онан соң Мария еріксіз көлең, — деген соң, Шешенбай қуанып үйіне қайтты. Сол күні кешке таман Үсен Тай өзеніндегі ауылға қарай жүрді. Асан жылқысын суартып, жылқышылар мен жылқының алдындағы дөң басында отырып:
— Жайлауды найман, керей ұрысы торитынын білесіңдер ғой, таң қысқа ғой, caқ болыңдар, — деп отыр. Ымырт жабылып, қac қарая бергенде, ауылдың сыртындағы дөңнің түбіне үш атты келіп, аттан түсіп отырғанда, ауыл жақтан екі әйел күбірлеп сөйлесіп келеді.
Жақындаған соң біреуі атты ұстап алып, екі еркек әйелдерге қарай жүріп, дәл қоян-қолтық келгенде әйелдің бірі:
— Ойбай-ау, жат кісі ғой! — деп шегіне бергенде, бірі жүгіріп барып, шап беріп ұстап алып:
— Қарағым, Мария, қайда барасың? Мен саған шын асықпын. Мен болыстың баласы, атым — Еркімбек.
Мария:
— Болыстың баласы болсаң қайтейін, қоя бер! Қой, әрі!
Еркімбек:
— Жоқ, жоқ жібермейім! Мен сені айттырып қойғам! Үсен ағаңа құлақ сүйіншіні беріп те қойғам! Сен менің қалыңдығымсың. Әлден менің көңілімді қалдырма, отыр, қарағым!
Марияның есі шығып кетіп, «қоя бер дейім, ойбай!» — деп қатты айғайлап жіберген соң, Шешенбай бір қолымен Марияның аузын баса қойды.
Еркімбек:
— Шешенбай! Әйдә, алып жүр! Біржола әкетіп қалайың, — деп, екеуі екі қолынан ұстап, аузын басын, аттарына қарай алды да жөнелді. Қасында тұрған Жәмила не қыларын білмей сасқалақтап, желегі желпілдеп, екі шынтағы артына селтеңдеп, үн-түн жоқ, ауылға қарай адымды қойды.
Д«л сол кезде қасындағы дөңнен:
— Ойбай, әкетті, ойбай! — деген бір әйелдің даусы шыққанда, жылқыдан кайтын, ауылға таянып қалған Асанның:
— Қайда, қайда! — деген даусы шыққан соң, қанша айтқанмен, ауыл іргесі ғой, болыстың баласы болса да қорықты білем, қызды тастап, аттарына міне жөнелді. Оның кеткенін көріп Зылиқа да келіп:
— Қарашығым, Еркем-ай! Алдауға еріп, жазым бола жаздадың-ау! — деп, талып жатқан Марияны құшақтай алды. Мына жақтан Асан да келіп:
— Немене, Зылиқа, немене?
Зылиқа:
Осы жерге дәретке келсек үш ұры қой алғалы тұр екен, соны көріп ойбайлап едім, еркем қорқып талып қалды, — деп шынын айтпай, Марияның есін жиғызып, үйге алып барды. Жаудан адасып қалған Асан түні бойы жер шолып жүрді. Ұшқаны білінбейтін ұшқыр заманның зырқырап өтіп бара жатқанын Әділ мен Мария сияқты жас асықтар сезе ме? Міне, июньнің он бесі де болып қалды. Әділ мен Марияның алғашқы қосылғанына дәл бір ай болды. Сол күні Әділ мен Серікбай киіктің Mapқacқa текесін атып әкеліп, талайдан киік көрмегендер анталасып қуанып жүр.
Әділ мен Серікбай:
— Әттең, дүние-ай! Мына текенің кең танауын көрсетіп Марияны қорқытсақ-ау, — деп қуанып, қымыз сапыртып отырғанда, біреу сәлем беріп кіріп келгенге қapaca — киімі жөндеу жас жігіт.
Серікбай:
— Сен қай жігітсің?
Мен Үсен үйінде жүрген керей күзетшісі едім, еліме қайтып барам, — деді де, бір аяқ қымызды іше сала Әділге:
— Мырза, ұят болмаса, тысқа шықсаңыз, сізге біреудің «оңаша айт» деген сәлемі бар еді! — деген соң, Әділ мен Серікбай ере шығып, әлгі жігіт күпісінің жыртығынан бір қағаз алып, Әділге берген соң, Әділ оқып қараса, сөзі мынау: «Біздің ауыл екі бөлінетін болды. Кіші қайнағаңыз Үсен Еркемді «Төребек болыстың баласына берем» — деп бүлік шығарып жатыр. Мұнан былай бізбен хабарласуыңыз киын. Ұшқан құсты да аңдып отыр. Осы кешке бір лажын таппасаңыз, ертең ерте кенжем Еркемді алып, болыс қасына көшпекші. Бacқағa жайымызды мына баладан сұрап қанарсыз. Зылиқа жеңгеңіз». Аяқ жеріне: «Сорлы жарың Мария» деп қол қойған. Қағазды оқығанда, Әділдің өңі бұзылып кеткен соң, Серікбай әлгі жігітке:
— Жаным, естіген-білгеніңді түгел айтшы, — дегенде, жігіт:
— Еркімбектің Марияны алып қашпақ болғанынан бастап, бүгін енші алысып, ертең екі айрыла көшіп, Үсен болыспен сыбайлас боламын деп жатыр. Бақтыбай марқұмның екі інісі Байжан, Ержан ақсақалдар арасына жүріп, Үсенді «көшпе» десе де, ол көнбей жатыр. Бірақ бір жаман жері — Марияны Үсен «ала кетем» деп, Мария «Асанның қолында қалам» деп, сол тақырыпта жанжал шығып, Асанға Үсеннің тілі тиген соң, Асан ағалық қылып Үсенді қамшымен бір салып қалып еді, сол ашумен Үсеннің Марияға қолы тиіп қалды. Тұрған аулымның жайы солай болған соң, «еліме қайтайын» деп, Зылиқа жеңгейге астыртын амандасып едім, осы қағазды берді. Жүріп бара жатқанымда, Зылиқа келіп «Хабарға кісі таба алмаса, сені қайтарсын!» деді, онысы не сөз екенін ұға алмадым.
Міне, әлгі қағазды оқып, мына хабарды естігенде, Әділдің жас жүрегі қандай болды?.. Жаңа ғана текенің танауымен Марияны қорқытсам-ау деп, асық жарын тағы бір құшпақ болып отырған талпынған талабы талқан болып, біржола қарамаса да, жаралыстың жазғы шыққан, қызылды-жасылды жарасымды гүлдері әбден жетіліп болған соң, басын сарғыш шалғырт шалғандай, барша әлемге рақымды аспандағы жарық күн әбден жоғарылап болып, июньнің оңынан кейін қайта бастағанындай, Әділдің талпынған жас жүрегіне аз да болса кәдік білінгенін көрдіңіз бе? Міне, дүниенің қызығы осы! Әлгі хабаршы жігіт сөзін айтып болып, «қой» дегенде, «тұра тұршы» деп тоқтатып қойып, терең ойға кеткен Әділ әлі ойдан басын көтерген жоқ. «Адам басқа түссе баспақшыл» деген мақал бар ғой! Осы Әділ бұрын қулық-сұмдық білмейтін жап-жас бала еді. Мына хабар
Әділдің жүрегіне оқтай қадалғанын сонан біліңіз. Аз уақытта-ақ Әділдің ойы шартарапты шалып, айла, ақыл іздеп келді. Жуырда жөнделе алмай жатқанының мәнісі — ыза мен ақыл, үміт пен қауіп бірін-бірі жеңе алмай, тапқан ойын бұлдырлата бергендігі. Бір мезгіл «Марияны алам» деген Еркімбектің аузы өзін жұтайын деп, арандай ашқан айдаһардың аузындай көрінеді. Бір мезгіл «Ой, тәңір-ай! Адал жардың жолында өлгеннің арманы не?» дегенде, тіпті, ер болып кетеді. Әділ бір кезде басын көтеріп алып: Бар, біреуің қойдан ақсарбас әкел, — деп, әкелгізіп, құбылаға қарап ұстап тұрып:
— Әже, батаңды бер! Тірі келсем, көзің көрер, өліп кетсем, қарызыңды кеш! Мына бір керей жігітті көрдің бе? Мен өліп кетсем, осыған көк қасқа дөненді бер! Осыны ұмытпа! — дегенде, әжесі күндігін мойнына салып тұрып:
— А, Құдай! Жалғызымның жолын қыла көр! — деп зарлағанда, сол үйде жыламаған жан қалмады.
Әділ Серікбай мен Мықтыбайды қасына ертіп, әжесінің боз жорғасын ерттеп, оған әлгі керей жігітті мінгізіп алын жөнелді.
Сол он бесінші июнь күні Асанның отауы мен үлкен үйдің ортасына бір қонақ үй тігілген. Ол үйде Байжан, Ержан aқcaқалдар тағы екі жолдасымен қонып отыр. Бұл ақсақалдар малды еселеп, екі есесін үлкен үйдегі Үсенге қалдырып, бір есені Асанға беріп, енші жағын бітірсе де, Мария туралы екеуін жарастыра алмай, Марияны Үсен үлкен үйге кіргізіп, шығармай отыр. Асан оны тартып алам деп, жанжал шығатын болған соң, Байжан, Ержан ақсақалдардың, ара ағайын болып, қонып отырғаны сол еді. Біресе Асанды, біресе Үсенді шақыртып алып сөйлессе де, жарастыра алмай отыр еді.
Ымырт жабыла ауылға таянып келгенде, Әділ әлгі керей жігітті аттан түсірді де, бір қағазды қолына беріп:
— Мынаны Зылиқаға бер де, соның айтқанын қыл! — деп, керей жігітті ауылға жіберді.
Ол өзге ешкімге көрінбей, шеттегі Асанның отауына кіріп, Зылиқаға қағазды берген соң, Зылиқа оқып көрді де, керей баланың құлағына бірдеме сыбырлап тысқа шығарды да, дауыстап:
— Кет арман! Өзіңнің жүрген үйіңе бар! — деп, арқаға қойып қалған болды.
Керей жігіт үлкен үйге барса, Үсенді Байжан, Ержан ақсақалдар шақыртып алып сөйлесіп отыр екен. Оның сөзін тыңдаймын деп Жәмила тыста жүр екен. Керей жігітті көре салып Жәмила: «Байғұс-ау, бағанадан қайда жүрсің? Зылиқаның отауына барам деп, таяқ жеп қалдың ғой! Үйге кіріп, саумал құйып іш!» — деген соң, үйге кірді де, Марияға Зылиқа сені «ана күнгі
дон, астына келсін» дейді деген соң, Мария шапанын бүркеніп, ала жөнелді. Тыста тұрған Жәмила оны көріп:
— Еркем, бейуақытта қайда барасың? — десе де, «тысқа шығармаймысың» деп жүре берді.
Келсе, Зылиқа да келген екен. Әділдің хабарын айтқанша олар да келіп қалды. Зылиқа:
Қарақтарым, жолдарың болсын! Жылдам-жылдам! Қош!
— деп, отауына қарай жөнелгенде, Әділ де боз жорғаны көлденең тартып, Серікбайға:
— Мінгіз, жылдам, мінгіз!
Зылиқа қайта жүгіріп отауына кіре бергенде, Үсеннің «Құдай ұрды ғой» деп сасқалақтап, атына мініп жатқанын көріп, Байжанның жолдастары: «Не бар, не бар?» — деп, олар да Үсеннің артынан шауып кетті. Осы кезде іңір қараңғы болса да, Үсен тұра ^алып, дүбір шыққан жаққа қарай шапты.
Әділдерге ұзамай-ақ келіп жетіп, ол жолы сасқалақпен мылтық ала алмай, сойыл ала шапқандықтан, келе біреуіне сойыл салды. Ол Мықтыбай еді. Бір-бір қағысып өткенде, Үсеннің басы жарылды. Қайта айналғанда, Мықтыбай сойылын көтеріп алып, алдыңғы Әділге:
— Әділ, мынауыңды енді ұрсам өлтірем! Қалай қыл дейсің? — дегенше, Әділ келіп Үсенге:
— Үсен, енді қайт! Тіпті, қайтпаймын десең, мә, мылтық! Осымен мені де ат, қарындасыңды да ат! Мен Марияны еріксіз алып бара жатқаным жоқ. Мария Еркімбекті сүйетін болса, ана жолы қолына беріпсің ғой, сонда Еркімбекке еріп кетпес пе еді?
— дегенше, артқылар да келіп қалып, Үсенге:
Қой енді, қайт! Біреуің өліп қаларсың! — деп, Үсенді ұстап қалды. Үсен үйіне қайтып келіп, түні бойы бұрқырап: «Бәрің менің жауымсың! Не өлтіріп, не өлетін едім», — деп, тан, атқан соң, атына мініп алып, қатынына түйені әкелгізіп, «көше бер» деді де, болыстың аулына қарай жөнелді.
Он алтыншы июнь күні Шақпақтың сыртында, Ақтасты бұлақтағы болыстың аулының, сыртында Еркімбек Үсен оңаша сөйлесіп отырғанда, Еркімбек:
— Мен сенің мұныңа, тіпті, нанбаймын. Басынан мені алдап, малымды алып, өз қолыңнан беріп жібердің!
Үсен:
Ойбай-ау! Мына басымды көрші! Аналар болмаса, біреуміз өлетін едік.
Еркімбек:
—Сөзің шын болса, «Әділ жолдастарымен аулымды шауып, қарындасымды тартып әкетті» деп, тілмашқа протокол жазғызбайсың ба?
Үсен:
— Жазғызам! Жазғызам! Әдейі соған бола келгем жоқ па?
Еркімбек:
— Әйдә, жүр! — деп, екеуі тілмаштың қосына кіріп, тілмашқа басын көрсетіп, өтірік куәні салып, протоколды жаздырып жатыр. Бір кезде тілмаш:
— Иван, болысты шақырып кел, — деген соң, қазақ-орыс барып болысты шақырып, қосқа кіргізді де, өзі анадайдан қосқа ешкімді жолатпай қорып жүр. Болыс Үсенге амандасты:
— Ауылдарың аман ба?
Үсен жауап бергенше, Еркімбек:
— Аман емес! Бүгін түнде Жақсыбайдың Әділі аулын шауып, Үсеннің, басын жарып, қарындасын тартып әкетіпті. Соған протокол жазғызып отыр. Өзгесі бітті. Сізді қол қоюға шақырдық. Болыс қағазды оқып беріп, аз ойланып отырды да:
— Балам, бұл жарамайды!
Еркімбек:
— Неге?
Болыс:
— Мына сайлауға екі ай, коп болса екі жарым ай қалды.Әділдің өзі жалғыз болғанмен, рулы елі бар, ағайыны бар, әншейінде біздік болғанмен, Әділдің басы шатаққа ілінсе, қапы қызбай тұра ма?
Еркімбек:
— Әке, мен енді сырымды айтайын: ана күні мынау Үсенге құлақ сүйінші беріп қойған менің қалыңдығымды алып қашып отыр. Мен Әділден кегімді алмай... — деп сөз аяғын аяқтағанша, әкесі баласының сөзін бөліп:
— Қарағым-ау, арыстандай азулы қайның бар емес пе? Қызының үстіне қыз айттырған соң, ол бізді көре ме? Әрі онымен, әрі Әділдің бар ағайынымен мені көргісіз қылып, осы сайлауда әкеңді қapa жерге отырғызғалы жүрмісің?
Еркімбек:
— Әке, сізге бақты Құдай берді, осы ел беріп жүр ме? Сізді ел тастағанмен, нашандік уез тастамайтын болған соң, бәрі де амалсыз малға сатылып жүрген жоқ па? Мен Әділден кегімді алмай қоймаймын. Қол қойыңыз!
Болыс Үсенге:
— Шырағым, сен шыға тұршы, біз өзді-өзіміз ақылдасайық — деген соң, Үсен тысқа шықты. Ол кеткен соң баласына:
— Шырағым, мен Әділден кегіңді алма демеймін. Бірақ қыз Әділдің өз жесірі, оны сүйіп қашқан болса, сұралғанда да оның сөзін айтады да, Әділге мұныменен ештеме қыла алмайсың, әрі сайлауда задал болады. Онандағы мен Әділден кегіңді басқа жолмен алып берейін!
Еркімбек:
— Қайтіп?
Болыс:
— Қазір екі мықты ат пен сыр шашпайтын екі кісі тап!
Еркімбек:
— Оны қайтесіз?
Болыс:
— Оны Дегелеңдегі болыс қайныма жіберем, Ақботадағы құдама, Семейтаудағы құдама, Көкендегі нағашыма жіберем де, бәрінің болыстарынан нашандікке рапорт түсіртем.
Еркімбек:
— Не деп?
Болыс:
— «Әділ Жақсыбай баласы қайдағы қашқын ұрыларды ұстап, малымызды ұрлап, тыныштық бермейді» дегіземін. Оны нашандік бізден астыртын секретный бұйрықпен сұрайды. Сонда мына тілмаш-екем мен біз «рас» деп куә болып қайырсақ, бір-ақ күнде мойны астынан келеді. Оны ешкім де білмейді, жаласы бізде де қалмайды. Тілмаш-екем мен біздің мал басымыз қосылған кісіміз ғой, бұл кісіге ұнаса, менің ақылым осы.
Тілмаш:
— Жарайды! Болыстікі ақыл, — деген соң болыс:
— Бірақ, мұны Үсенге де сездірмеу керек. Үсенді өзім бабын тауып қайтарам, — деп, Үсенді шақыртып алды да:
— Үсен шырағым, сен менің жалғыз баламмен дос болған баламсың ғой! Мына сайлауға қарсы бізге зиян болатын істі қой. Мен Байжан ақсақалға хат берейін, барып ағаңмен жарасып, Әділде ^алғаның болса алудың қамын қыл. Алда-жалда кек көрсең, сайлау еткен соң кегіңді алып беруге мен міндеттімін, — дегенде, тілмаш:
— Мен мына протоколды жазған қаламақыны кім береді?
Еркімбек:
— Мен берем тілмаш-еке! — деді.
Тілмаш: қайырмайым! Еркімбек:
Мә, — тілмаш-еке, Үсен үшін бес сом! Бұл менің досым ғой!
— Жоқ, сені білем ғой, мен аңы бермесе, протоколды
Тілмаш:
Қайыр, қайыр, сен айтқан соң болмас! — деп ақшаны алып,
