Оглавление

От составителей

Сказки, вошедшие в этот сборник, были бережно собраны и впервые опубликованы на русском языке в 1904 году выдающимся осетинским фольклористом и просветителем, профессором Григорием (Губади) Алексеевичем Дзагуровым.

Для нашего издания отобрана часть сказок из классического сборника сказок Г. А. Дзагурова. Мы подготовили многоязычную версию книги для нового поколения читателей, стремясь сохранить в каждом слове живое дыхание сказки — ее ритм, образность, интонацию.

Эти сказки — не только зеркало жизни осетинского народа, но и мост к общечеловеческим темам: добру и злу, справедливости, верности, мудрости и надежде. Мы верим, что они откликнутся в сердцах читателей разных стран и возрастов.

Пусть эти истории станут для вас не только знакомством с культурой Осетии, но и ключом к пониманию универсальных человеческих ценностей, выраженных в ясной, искренней речи осетинского народа.

С любовью к слову и традициям,

Марина и Виктор Харебовы.

Ацы æмбырдгондмæ цы аргъæуттæ хаст æрцыд, уыдон лæмбынæг æрæмбырд æмæ фыццаг хатт уырыссаг æвзагыл ныммыхуыр кодта ирон фольклорист æмæ рухстауæг, профессор Григорий (Губади) Алексейы фырт Дзагурты.

Нæ рауагъдæн равзæрстам Г. А. Дзагурты аргъæутты классикон æмбырдгондæй аргъæутты хай. Кæсджыты ног фæлтæрæн бацæттæ кодтам чиныджы полилингвалон вариант, тырнгæйæ, цæмæй алы дзырды дæр бахъахъхъæд æрцæуа аргъауы удæгас улæфт — йæ ритм, нывæфтыд, интонаци.

Ацы аргъæуттæ канд ирон адæмы царды кæсæн не сты, фæлæ хид универсалон темæтæм: хорз æмæ æвзæр, рæстдзинад, иузæрдиондзинад, зонд æмæ ныфс. Уырны нæ, æндæр æмæ æндæр бæстæты æмæ кары чиныгкæсджыты зæрдæты кæй райхъуысдзысты.

Уадз æмæ ацы радзырдтæ сымахæн суой æрмæст Ирыстоны культурæмæ бацæуæн нæ, фæлæ ирон адæмы ирд, сыгъдæгзæрдæ ныхасæй æвдыст æппæтдунеон адæймаджы аргъдзинæдтæ æмбарынæн дæгъæл.

Дзырд æмæ традицимæ уарзондзинадимæ,

Харебаты Марина æмæ Виктор.

Предисловие

Сказка — поэзия. Вот почему я до сих пор одержим фольклором и продолжаю, несмотря на свои годы, заниматься народным творчеством.

Губади Дзагурти

Осетинские сказки — это не просто рассказы, передававшиеся из уст в уста. Это зеркало души осетинского народа, в котором отражаются древние обычаи, представления о добре и зле, уважение к родителям, любовь к свободе, чувство чести и достоинства. В них — голос предков, который доносится до нас сквозь века, и в этом голосе — мудрость гор, степей и кавказского неба.

Сказки, вошедшие в эту книгу, бережно отобраны и подготовлены для нового поколения читателей. Некоторые из них известны в разных вариантах, и это — не недостаток, а богатство: каждый рассказ жил своей жизнью, менялся, обретал новые оттенки смысла в разных селениях и семьях. Мы постарались в переводах на разные языки сохранить это живое дыхание сказки, не отрывая ее от корней, но делая доступной и понятной для современного читателя.

Осетинские сказки традиционно делятся на три группы: о животных, бытовые и волшебные. Волшебные сказки переносят нас в мир духов, великанов, оживляющихся предметов и волшебной помощи. Бытовые сказки полны иронии, жизненных наблюдений и находчивости. В сказках о животных звери ведут себя, как люди. Их поведение — аллегория, всегда с моральным выводом.

Есть и особенные черты, по которым легко узнать осетинскую сказочную традицию. Это архаический стиль повествования: певучая речь, повторяющиеся фразы, узнаваемые начало сказочного действия и его окончание. Герои сказок не всегда совершенны, но именно через трудности и испытания обретают мудрость. Почти в каждой истории звучит тема справедливости — и великая сила слова. Осетинская сказка — это сплав, в котором соединились древние индоевропейские корни и кавказская образность, создав неповторимый культурный узор.

Эта книга — для читателей самых разных возрастов, для всех, кто хочет заново открыть для себя красоту простого слова, силу народной памяти и глубину традиции. В ней — то, что объединяет поколения, что помогает сохранить культуру в меняющемся мире.

Сохранять сказки — значит сохранять голос своего народа. Пусть этот голос не умолкнет.

Настоящее издание основано на классическом труде выдающегося осетинского фольклориста Григория Алексеевича Дзагурова, впервые опубликованном в 1904 году. Сказки сохраняют стилистические особенности, выразительные речевые обороты и языковые конструкции, характерные для русского языка начала XX века, передавая подлинное звучание эпохи и дух оригинала.

Сборник включает осетинские народные сказки на трех языках — русском, английском и французском. Основной раздел представлен на русском языке — одном из международных языков общения и важном культурном посреднике для современного читателя. Полные переводы на английский и французский языки размещены в отдельных разделах книги, что позволяет сохранить компактный формат однотомника и одновременно сделать книгу доступной для широкой международной аудитории.

Такое многоязычное оформление не только усиливает художественное восприятие текста, но и создает возможности для параллельного чтения, изучения языков, сравнительного анализа и глубокого культурного погружения.

Разныхас

Аргъау у поэзи. Уымæ гæсгæ абон дæр æнувыд дæн адæмон сфæлдыстадæй æмæ дарддæр дæр, мæ кармæ нæ кæсгæйæ, архайын адæмон сфæлдыстадæй.

Дзагуырты Губади

Ирон аргъæуттæ канд дзыхæйдзургæ сфæлдыстады уацмыстæ не сты — уыдон сты ирон адæмы удварны айдæн, кæцыты ирдæй зынынц рагон царды æгъдæуттæ, хорз æмæ æвзæр, хистæрæн кад кæнын, сæрибардзинадмæ тырнын, нæ фыдæлты хъару, намыс æмæ куырыхондзинад. Аргъæуттæй нæм хъуысынц нæ рагфыдæлты хъæлæстæ æнусты сæрты, уынæм сæ фыдæлтыккон хæхтæ æмæ быдырты фыдæвзарæнтæ.

Ацы чиныгмæ цы аргъæуттæ æрцыд хаст, уыдон лæмбынæг æвзæрст æмæ цæттæгонд æрцыдысты чиныгкæсджыты ног фæлтæртæн. Уыдонæй иуæй-иутæ зындгонд сты æндæр æмæ æндæр вариантты, æмæ уый хъæндзинад нæу, фæлæ — хъæздыгдзинад. Алы аргъау дæр йæхи цардæй царди: алкæцы хъæу, алкæцы бинонтæ дæр ын хастой йæ мидисмæ сæхи тæфаг.

Ирон аргъæуттæ æндæр æвзæгтæм тæлмацгæнгæйæ, мах архайдтам, алы аргъауæн дæр йæ комулæфт бахъахъхъæнын, йæ уидæгтæй йæ ма фæхицæн кæнын, афтæмæй йæ нырыккон чиныгкæсæджы размæ рахæссын æнцонæмбарæн æмæ æнцонвадатæй.

Ирон аргъæуттæ традицион æгъдауæй дихгонд цæуынц æртæ къордыл: цæрæгойты, цардуагон æмæ алæмæттаг аргъæуттæ. Аргъæуттæ нæ ахонынц дисæгты дунемæ, уæйгуыты æмæ кæлæнгæнджыты дунемæ. Цардуагон аргъæуттæ æххæст сты худæджы хабæрттæй, цырддзастдзинадæй, фердæхтдзинадæй. Цæрæгойты аргъæутты сырдтæ æвдыст вæййынц адæймæгты хуызы. Ахæм аргъæуттæн сæ мидис вæййы аллегорион.

Ис ахæм сæрмагонд æууæлтæ, кæцыты руаджы æнцонæй базонæн вæййы ирон аргъауы традицийæн. Уый у таурæгъы архаикон стиль: мелодикон ныхас, фæлхатгонд дзырдбæстытæ, аргъæуы архайды райдайæн æмæ кæрон æнцонтæй базонын. Аргъæутты хъайтартæ алы хатт æппæтæй æххæст нæ вæййынц, фæлæ сын зындзинæдтæ æмæ фæлварæнтæ зондзонæн свæйынц. Зæгъæн ис, алы таурæгъы дæр рæстдзинады темæ æмæ ныхасы стыр тых хъуысы. Ирон таурæгъы сиу сты индоевропæйаг уидæгтæ кавказаг иугъæдондзинадимæ æмæ сæ равзæрд, æмбал кæмæн нæй, ахæм культурон нывæц.

Ацы чиныг арæзт æрцыд алкæцы кары адæймæгтæн дæр, хуымæтæг ныхасы рæсугъддзинад, адæмы мысынады тых æмæ традицийы арфад бамбарын кæй фæнды, уыдонæн. Чиныг иу кæны фæлтæрты, æххуыс кæны культурæ бахъахъ-хъæнынæн ацы ивгæ дунейы.

Аргъæуттæ бахъахъхъæнын нысан кæны адæмы хъæлæс бахъахъхъæнын. Макуы бамынæг уæд уыцы хъæлæс!

Ацы рауагъд æнцой кæны зынгæ ирон фольклорист Дзагурты Григорий Алексийы фырты классикон куыстыл, кæцы фыццаг хатт мыхуыры рацыд 1904-æм азы. Текст бахъахъхъæдта стилистикон æууæлтæ, ныхасы здæхтытæ æмæ экспрессивон формæтæ, кæцытæ характерон сты 20-æм æнусы райдайæны ныхасæн. Уый руаджы хъуысы дуджы комулæфт æмæ æцæг хъæлæс.

Æмбырдгондмæ бацыдысты ирон адæмон аргъæуттæ æртæ æвзагыл: уырыссаг, англисаг æмæ французаг. Сæйраг хай æвдыст цæуы уырыссаг æвзагыл, коммуникацийы æхсæнадæмон æвзæгтæй иу æмæ нырыккон кæсæгæн ахсджиаг культурон медиатор. Æххæст тæлмацтæ англисаг æмæ францаг æвзæгтæм æвæрд сты чиныджы хицæн хайæдты, уый фадат дæтты иутомон рауагъды компакт формат бахъахъхъæнынæн æмæ уыцы иу рæстæг чиныг æнцонвадат кæнынæн уæрæх дунеон аудиторийæн.

Ацы бирææвзагон дизайн æрмæст тексты аивадон æнкъарæн нæ фæбæрзонддæр кæны, фæлæ ма параллелон кæсынæн, æвзаг ахуыр кæнынæн, абæрæггæнæн анализæн æмæ арф культурон ныгъуылынæн фадæттæ аразы.

(ирон. диал.)

РАЗДЗУРД

Дигорон æма ирон аргъæуттæ хумæтæг, цъухæй цъухмæ дзоргæ радзурдтæ нæ «нцæ, фал æнцæ дигорон æма ирон адæни уодварни айдæнæ, æма си бæлвурдæй уинæн нæ рагон царди фæтгитæ, намус, хуарз æма лæгъуз ци æй, хестæртæн, ниййергутæн кадæ кæнуни æгъдау, сæребарæмæ турнунадæ. Æностæй нæмæ игъусуй нæ рагфиддæлти фастæгадæ, курхондзийнадæ.

Аци киунугæмæ ци аргъæуттæ хаст æрцудæнцæ, уонæбæл арæхстгай бакустан, цæмæй нæуæг фæлтæртæ сæ хæццæ базонгæ уонцæ. Сæ еуeтæ æнцæ цалдæр хуземи, æма е аййепдзийнадæ нæ «й, фал гъæздугдзийнади бæрæггæнæн, уомæн, æма си алли радзурд дæр æййевгæ цудæй: еу дзорæгæй — иннемæ, еу гъæуæй — иннемæ. Мах байархайдтан, цæмæй, иннæ æвзæгтæтмæ тæлмац гæнгæй, багъæуай кæнæн аргъауæн æ коми тулфæ, уæдта ма, уой хæццæ, æ бундор, уедæгтæ, цæмæй нури доги кæсæгæн æнцон лæдæрæн уа.

Дигорон æма ирон аргъæуттæ традицимæ гæсгæ дехгонд цæунцæ æртæ къуаребæл: цæрæгойтæбæл, царди уагæбæл æма алæмæттаг, тæмæссаг аргъæуттæ. Алæмæттаг аргъæуттæ кæсæги равзурун кæнунцæ дзинти, уæйгути, «уодæгас» дзаумæутти, дессаги æнхуси дуйнейти. Цардуагон аргъæуттæ æнцæ игъæлдзæг, уинæн си архайгути сæрæндзийнадæ, уаги æууæлтæмæ цæстæдард. Цæрæгойтæбæл аргъæутти сирдтæ æвдист цæунцæ адæни уагæбæл, æма си еци аллегорий фæрци фæууй моралон хатдзæг.

Дигорон, ирон аргъæуттæн ес сæхе, хехуз, æнцон базонæн традици — дзурди архаикон уагæ: æ мелодикæ, еу аргъауæй иннемæ — еци-еу «формулитæ», æнцон базонæн райдайæн æма кæрон. Аргъæутти архайгутæ алкæд алцæмæй æнхæст, æнаййепп нæ фæуунцæ, фал зиндзийнæдтæ, фæлварæнтæ бавзаргæй, исунцæ курхон, фастæг. Ефстагæй уæлдай, алли аргъауи дæр ес рæстдзийнади темæ, игъусуй си дзурди егъау ауæ. Дигорон, ирон тауæрæгъи исеу æнцæ рагдогон индоевропаг уедæгтæ æма кавказаг сорæттæ, æма си рауадæй хехуз культурон нивтæ.

Аци киунугæ æй алли кари адæнæн — хумæтæг дзурди рæсугъддзийнадæ банкъарун, адæни имисуйнади тухæ, традиций æрфæ балæдæрун ке фæндуй, уонæн. Киунугæ еу кæнуй фæлтæртæ, устур æнхус æй нури æййевгæ дуйней культурæ багъæуай кæнуни гъуддаги.

Аргъæутти багъæуай нисан кæнуй адæнихатти гъæлæс багъæуай кæнун. Æма макæд баминæг уæд еци гъæлæс.

Аци киунугæ æнцойнæ кæнуй дигорон, ирон адæмон исфæлдистадæ æскъуæлхт æмбурдгæнæг, æртасæг Дзагурти Губади Алексеййи фурти классикон кусти бундорбæл, кæци мухури рацудæй 1910 анзи. Аргъæутти гъæуайгонд æрцудæнцæ ХХ æноси уруссаг æвзаги стилистикон хецæндзийнæдтæ, æвзаги аййев æздæхтæ, конструкцитæ, еци доги азæлд æма оригинали мон.

Аци æмбурдгондмæ бацудæнцæ дигорон, ирон адæмон аргъæуттæ æртæ æвзагебæл — уруссаг, англисаг, французаг. Сæйраг хай æй уруссаг æвзагбæл — æхсæнадæмон æвзæгтæй еуебæл — ахсгиаг культурон мийнæвар нури доги киунугæкæсæгæн. Англисаг æма французаг æвзæгтæмæ æнхæст тæлмацтæ æнцæ уæлæнхасæнти, уой фæрци ес равгæ киунугæ еу томæй рауадзун, æма æнцонæй хъæртдзæнæй уæрæх æхсæнадæмон аудиторимæ.

Киунуги берæвзагон арæзт аййевадон æнкъарæнтæ бæрзонддæр кæнунæн æй хуарз мадзал, уæдта ма, уомæй уæлдай, текстти параллелон каст устур пайда æй æвзаг ахур кæнуни, рабаргæ æртасуни гъуддæгти æма æй хуарз фадуат киунугæкæсæгæн арф культурон æнкъарæнти ранигъулунæн.

(дигор. диал.)

Сказки на русском языке