1-тарау: Алғашқы бизнесім, бандиттер және даладағы шұңқыр (2009)
«Тәжірибе — жіберген қателіктерімізге беретін жай ғана атау» — Оскар Уайльд
Университет артта қалды. Енді не істейміз?
2009 жыл. Мен 24-темін. Мәскеуден Қазақстанға оралдым — өзім арықпын, бірақ амбициям таудай, қалтамда МАИ дипломы, ал басымда — ғаламат жоспарлар. Мәскеуде оқып жүріп жұмыс істеп, бөлім бастығының орынбасарына дейін көтеріліп үлгерген едім. Бірақ Ресейдің астанасы мені ұстап тұра алмады. Мен үйге қайтып, ғарыш саласында мансап құрғым келді — романтика, жұлдыздар, Байқоңыр.
Қазір, осы жолдарды 40 жасымда жазып отырып, сол кездегі 24 жастағы жігітке қараймын да: «Құдайым-ау, неткен аңғал едің!» деп ойлаймын. Бірақ дәл сол аңғалдық маған істі бастауға батылдық берген екен.
Басымда — амбиция, теориялық білім және нақты бизнестің қалай жұмыс істейтіні туралы түсініктің мүлде жоқтығы. Айналадағылардың бәрі мүмкіндіктер, «мұнайдан түскен» ақшалар және экономикалық дүмпу туралы айтады. Қазақстан өсіп жатыр. Керемет идея ойлап тапсаң болды, бәрі жүзеге асатындай көрінеді.
Бұл — өте қауіпті күй. Сен қолыңдағы дипломды оқ өтпейтін сауыт деп ойлайсың, ал шын мәнінде майдан даласына жап-жалаңаш шығасың. Бірақ 24 жаста сен мұны әлі білмейсің. Бәлкім, бұл жақсы да шығар — әйтпесе ешкім ешқашан ештеңе бастамас еді.
«Қазғарышта» үш ай жұмыс істеген соң, мұның маған қол емес екенін түсіндім. Кеңседегі сұр қабырғалар, кеңестік тәрбие көрген бастық, аз жалақы және өзімді үлкен бюрократиялық машинаның кішкентай тетігіне айналып бара жатқандай сезіну. Басшылыққа менің тік мінезім ұнамады. Мені жұмыстан шығара алмайтын еді — өйткені мені Талғат Мұсабаевтың өзі ұсынған болатын, бұл маған қорғаныс берді. Бірақ олар мені өз еркіммен кетуге мәжбүрледі. Маған: «Ғылым сенікі емес, сенің көзіңнен тек ақшаны көреміз», — деді.
Мүмкін олардікі дұрыс та болған шығар. Қазір ойлаймын: егер ақылдырақ болғанымда, шыдап, кетпес пе едім? Тәжірибе жинап, үйренер ме едім? Бірақ ол кезде маған жол сілтейтін аға немесе дос болмады. Мен жас едім, қызуқанды едім, әрі ренішті едім.
Дәл осы күйде — ренжулі, есепшотында көк тиыны жоқ, бірақ бәріне өзімнің мықты екенімді дәлелдеуге деген жабайы құлшыныспен — мен алғашқы жылдарымды айқындаған ұсынысты қабылдадым.
Отыздар шамасындағы, жылы жүзді, қимылы ширақ кәсіпкер — алыс туысқаным маған бизнеспен айналысуды ұсынды. Қапшағайдағы бұрынғы кеңестік балалар лагерін демалыс базасына айналдыру керек еді. Идея керемет көрінді. Мен бірден жанып түстім, немере ағамнан шамамен 3000 доллар қарыз алдым (классикалық 3F ережесі: friends, family, fools — достар, отбасы, ақымақтар) да, осы жобаға бар ынтаммен кірісіп кеттім.
Бірінші раунд: Нокаут
Біз Қапшағайдан шықпай, бәрін өз қолымызбен жасадық, тіпті алғашқы клиенттер де келе бастады. Бәрі жоспар бойынша келе жатқандай еді. Бірақ бизнес — бұл жақсы сөре (старт) маңызды болатын спринт емес. Бұл — қашықтықта барлық қателіктерің шығатын марафон.
№1 қате: Серіктесім жоқ болды. Ең қиын сәтте туысқаным телефонын көтермей қойды. Ақша, жауапкершілік — бәрі менің мойнымда қалды.
№2 қате: Мен кіммен іс бастағанымды тексермедім. Сөйтсек, біз лагерьді қылмыстық беделді адамнан (криминальный авторитет) жалға алған екенбіз. Ол кездегі Қапшағай — ерекше жер: дала, күйдіріп тұрған күн, жанында түрме, бұрынғы және қазіргі бандиттер көп. Ол жақтың өз заңдары бар.
Жалдау ақысын төлей алмай қалғанымызда, менің артымнан адам келді. Қара түсті «Лексустен» екі денелі жігіт түсті, кәсіби мамандар сияқты — үнсіз әрі сабырлы. Мені қала сыртына алып шығып, қолыма күрек ұстатты да, «қаз» деді.
Бұл сәт күні бүгінге дейін есімде. Жапан дала, жел қаңбақты айдап барады, күн төбеден өртеп тұр. Күрек зілдей, қолдарым дірілдейді. Мен жер қазып жатып ойлаймын: «Бұл расымен болып жатыр ма? Менімен бе? Қазір ме? 24 жасымда ма?».
Жабайы қорқыныш, адреналин және сонымен бірге басымда біртүрлі анық ой пайда болды. Мен түсіндім: егер қазір сынсам, жыласам немесе жалынсам — біттім. Ойлану керек. Шығар жол табу керек.
Сөйтіп басыма бір ой келді. Мен тоқтап, маңдайымның терін сүрттім де: «Қане, бастықтарыңызға хабарласайық», — дедім.
Екеуінің біреуі маған сенімсіздікпен қарады, бірақ телефонын шығарды. Мен түсіндірдім: «Мен қарыз екенімді мойындаймын, ешқайда қашпаймын. Мені өлтірсеңдер — ақшаны қайтара алмайсыңдар. Нөл. Ал егер мені жұмысқа алсаңдар, мен көмектесемін және біртіндеп қарызымнан құтыламын. Менің екі бірдей жоғары білімім бар, пайдам тиеді».
Үнсіздік. Ұзақ үнсіздік. Мен жүрегімнің дүрсілін естідім.
Мені босатты.
Мен қарызды бизнес-консультант ретінде жұмыс істеп өтедім — дипломдарым мен басымның жұмыс істейтіні кәдеге жарады. Бірнеше ай бойы оларға барып, құжаттарын реттеуге, бизнес-жоспар құруға, ұйымдастыру істеріне көмектестім. Біртіндеп қарызды жаптым.
Кейін маған тұрақты қалуды да ұсынды. Бірақ кеңсе алдындағы терезелері қап-қара микроавтобустар мен олардан түсіп жататын спорттық киімдегі сұсты адамдар маған ұнамады. Мен сыпайы түрде бас тарттым.
Сөйтіп, тағы да жалғыз, «минуста», бірақ баға жетпес тәжірибемен қалдым.
Күнделіктен (2024): «Ескі жазбаларымды қайта оқып отырмын. Қызық, қорқынышты сәтте сен сабақты көрмейсің. Сен тек соңын, ажалыңды көресің. Ал жылдар өткен соң түсінесің — бұл соңы емес, нағыз Сенің басталуың екен. Күш жеңіске жеткенде емес, құлап, қайта тұруға күш тапқанда пайда болады».
Сол кезде мен түсінбеген сабақ
Ол кезде мен қарапайым сабақ алдым деп ойладым: туысқандармен жұмыс істемеу, ақшаны бақылау, серіктестерді тексеру. Бірақ негізгі сабақ тереңірек екен, оны түсінуге жылдар кетті.
Сен ақшадан, бизнестен, абыройдан айырылуың мүмкін. Бірақ жігерің, рухың сынбайынша — сен жеңілген жоқсың.
Ең қиын жағдайда паникаға түспей, шешім іздеу қабілеті — кәсіпкерлік ойлаудың негізі осы. Мен ол кезде мұны білмедім, жай ғана аман қалуға тырыстым. Бірақ дәл сол тәжірибе менің іргетасым болды.
Әлемдік тәжірибе: Ұлылардың сәтсіздігі
Сіз 90-шы және 2000-шы жылдары бизнес тек бізде, Қазақстанда ғана «жабайы батыс» сияқты басталды деп ойлайсыз ба? Қателесесіз. Әрбір ұлы кәсіпкердің шкафында өз қаңқасы бар — бұл оның бірінші, кейде екінші немесе үшінші сәтсіздігінің тарихы.
Уолт Дисней өз империясын құрмас бұрын Laugh-O-Gram студиясын ашқан, бірақ ол банкрот болды. Күн көру үшін оған ит тамағын жеуге тура келген.
Генри Форд Ford Motor Company компаниясы дүркіреп көтерілмес бұрын, алғашқы екі автомобиль компаниясынан күйіп кеткен.
The Huffington Post негізін қалаушы Арианна Хаффингтон екінші кітабы жарыққа шықпас бұрын 36 баспадан «жоқ» деген жауап алған.
Олардың және тырысып көріп, бірақ қолынан ештеңе келмеген мыңдаған адамның айырмашылығы неде? Сәтсіздікке деген көзқараста. Олар сәтсіздікті үкім («менің жолым болмайды») деп емес, кері байланыс («менің стратегиям дұрыс емес, басқаша жасау керек») деп қабылдады.
Бұл — Кэрол Двек жазған «өсу ойлау жүйесі» (growth mindset). Мұндай ойлау жүйесі бар адамдар қабілеттерін дамыта алатынына сенеді. Олар қиындықтан қорықпайды, қателіктерден үйренеді және сынды өсу нүктесі деп қабылдайды. Менің қолымда күрек ұстап тұрған сәтте қосқаным да, өзім білмесем де, дәл осы еді. Мен берілмедім, мен шығар жол іздедім.
Жазбалардан: «Өсу ойлау жүйесі — бұл позитивті ойлау емес. Бұл — адалдық. „Мен бүлдірдім“ деп мойындау адалдығы. „Бұл маған не үйретті?“ деп сұрақ қою адалдығы. Және тағы бір рет, бірақ бұл жолы ақылмен байқап көру адалдығы».
АЛҒАШҚЫ БИЗНЕСІМ
