Қазақ қоғамынан Яссауи ілімі ығыстырылып еді, жоғарыдағы біз айтып шыққан трансцендентті элементтің бәрі өліп қалды. Табиғат заңы бойынша бос ваккум болмайды. Хикмет кетсе, оның орнын сайқымазақ пен идеология басады.
Қазір «Диуани Хикмет», «Қисса-сул әнбия», «Мың сұрақ», «Сияр шәріп», «Мінәжат» сияқты рухани жауһарлар не орта мектепте, не жоғары оқу орнында оқылмайды. Зайырлы ортаны былай қойғанда мешіт пен медреседе заты түгіл, аты да жоқ. Сондықтан қазақ мәдениетінің, оның айтыс жанрының сакральді кейпінен ажырап, профанды формаға түсуі – заңды құбылыс.
Сопылардың айтысты дамытқаны сонша: орта ғасырда Самарқан мен Бұқара медресесінде пәннің қатарына енгізді. Оны бәйіт айтыс жанры деп атады. Бір шәкірт сопылық ғазалдарды бастайды. Әріптесі келген жерінен жалғастырады. Екіншіден жұмбақ айтыс деген жаңа жанр қалыптастырды. Бір жыршы «Қисса-сул әнбиядан» немесе мың сұрақтан жұмбақ жасырады. Оны қарсыласы мүдірмей шешуі керек. Бұл әсіресе Сыр бойы мен Маңғыстау жыраулары арасында өте кең таралды.
Поляк саяхатшысы Янушкеевич Орынбай мен Жанақтың айтысын баяндағанда осыны байқап қалады. «Орынбай алғаш айтысты бастап сұлтан, байларды мадақтай жөнелді. Сол кезде Жанақ ұрысып, бақиға көшкен дін мұсылман баласын неге жырламайсың деп ескертті. Орынбай кезек тигенде домбырасын қағып-қағып жіберіп, өлең басын Адам ата, Хауа анаға арнады. Содан Нұх кемесіне мінді. Топан судан өтті де, Арараттың биігіне шықты. Бүкіл Інжіл иірімдеріне көз тастады. Жолай барлық оқиғаны қалдырмай баяндады. Вавилон Навуходоноссорын, Мысыр перғауындарын қалдырмай сүзіп шықты. Сағат бойы мүдіріссіз жырлап, Ниагара сарқырамасындай арындап келіп, Мұхамбеттің өзіне де жетті-ау. Соңғы он ғасырды құшағына алып нөсерлеткен жыр бүкіл қазақ даласына толықси жайылар ма еді, қайтер еді, кім білсін?! Меккеден шыға бергенде арқалы ақынның домбырасының шегі үзіліп барып тоқтады» дейді.
Айтыстың мазмұнында осындай қисса, хикмет, аңыз, сакральді символдар болмаса, киелі өнер саналмайтын. Адамның экзистенциялық құмарлығын қандырмайтын тұрмыстық деңгейдегі профанды айтыс түрлері ғасырлар қойнауында архаизмге айналды.
Әзірет Сұлтан – түркі әдебиетіне мінәжат айту дәстүрін алғаш әкелгендердің бірі. Мінәжат деп Құдайға пенденің міскін хәлін жеткізуді айтады. Жырды бастарда міндетті түрде Тәңірден медет тілейді.
Ауылға бір жыршы келді делік. Бүкіл ел жыр тыңдауға жиналады. Жырау келді деген сөз – той басталды деген сөз. Байлар жырауды бір айға дейін жібермей ұстайтын болған. Себебі жыраудың міндеті сауық құрып, көңіл көтеріп, халыққа шоу көрсету емес. Ол тарихшы, ертегіші, қиссашы, хикметші, шежіреші, әңгімеші, күйші, уағызшы міндетін қатар атқарды.
Қазақ мәдениетінің омыртқасы іспеттес ең маңызды рөл ойнап тұрған мәдениеттің бірі – жыр өнері. Себебі жыр да, жыршы да көп қырлы функцияға ие. Тұрақты мешіт пен медресеге бара алмайтын көшпелі жұрт үшін жыраулар ең керекті тұлға еді.
Енді Яссауи ілімінің сәулесі қазақ музыка мәдениетін шарпымағанда не болушы еді? Оны тағы да өркениет шарапатынан шет қалған түркі тектес бауырларға қарап білеміз. Онда қазақ музыкасы ешқашан академиялық оркестр құрып, биік деңгейге көтеріле алмас еді. Философия, психология, экзистенциялық туындыға айналмайды. Тува, хакас, саха елінің музыкасы сияқты экзотикалық жанрда мистикалық әуендердің халықаралық фестивалінде ғана көрініп жүрер еді.
