Оглавление

ХАМНЫҢ ЧАЯАНЫ

ҮШ КЕЗЕКТИГ РОМАН
ИЙИГИ НОМ

Допчу намдары

Зоя Шөмбүловна (кыс фамилиязы Кыргыс) ДОНГАК — эмчи, РСФСР-ниң кадык камгалалының тергиини. Россияның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң база «Русский слог» академиязының кежигүнү, 3 шүлүк чыындыларының, 8 проза номнарының автору. Юрий Промптовтуң «В центре Азиатского материка», Бальтасар Грасианның «Оракул», Андрей Лисьевтиң «Не прощаемся» номнарын орус дылдан очулдурган. Томскыда эмчи институдунуң, Ленинградка клиниктиг ординатураның, Москвада А. М. Горький аттыг Литература институдунуң Дээди курстарының (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньниң проза, В. В. Сорокинниң поэзия семинарларының) доозукчузу, ол-ла институттуң аспирантызы.

Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкының база регионалдыг мөөрейлерниң лауреат-тиилекчизи. Зоя Донгактың чогаалдары амгы үениң шүлүк чыындыларында, калбак чогаалдың альманахтарында парлаттынып турар.

1. «ДЕМНИГДЕ — КҮШТҮГ…»

Көк баштыг, кадыр хавактыг, хүргүл карактарлыг, оңа берген шыва тоннуг Севил өгден үнгеш, көк кырында энчекке олурупкаш, шору чымчай берген алгының дүктүг талазының бир ужун буттарынга кызып алгаш, алгының өске дүк чок кыртыш талазын эдирээ[1]-биле чымчадыр эттеп-ууштай берген.

Кезек ынчаар эдирээлээш, дыгдынчак дискээнде чымчай берген алгының кыртыжын кестик-биле сивирип арыглаан. Алгы көңгүс чымчагыжеге ынчаар эдирээлеп-ле орган. Адак соонда Холурааштың кырган-авазы Севил: «Че, алгыны чеже эттээр мен ам. Болду ыйнаан бо. Чуга кеш орлуучал, чуга сөөк сыныычал дижир болгай» дээн.

Алгы-кештен, ылаңгыя хой кежинден хеп даарап мергежээн, чымыштыг ажылга шуут-ла шириленип додуккан Севил чоок кижилериниң тонунга каш алгы херегин ыяк билир. Мөңгүн-Тайганың соок шириин агаар-бойдузунга чаңчыккан тыва хой изиг-соокка шыдамык, аң-мең дег хостуг оъттаар, кышкы үеде хар чиггеш, сускаанын хандырып алыр. Кышты бергедешсе-даа, час дүжерге, ол дүрген семириичел. Ындыг хой кежинден даараан хеп чылыг-даа, эптиг-даа.

Холурааштың кадайы Анай чоокшулап кээрге, Севил чугаалаан:

— Холурааштың тонунга чеди улуг хой кежи чедер, кеним.

Узун, чоон чаъштыг, сырый кара дугаланчак кирбиктерлиг, кара карактарлыг, шилгедек, чазык Анай ыяды аарак кунчуундан айтырган: «Силерден тон даараарын өөренип ап болур бе?»

— Албан өөредип каар мен. Ажылдап билир кижи амыдыралга ынак болур. Хөрек болгаш ооргага эң семдер дүктүг, чылыг алгылар тааржыр. А чеңнерге, мурнуку эдекке чиик болгаш шала тас алгылар эки. Өгже кирээлем, — дээш, эдирээлеп орган алгызын ап алгаш, Севил өөнче углапкан.

— Оо, алгыларның аянныын! — деп, Анай өгде алгыларны магадаан. — Чымчаа шуут торгу-ла!

Алгыларны суйбап тургаш, чеди хой кештерин Севил шилип алган.

— «Алгының чымчаа идээзинде, аъттың чаажы ээзинде» — дижири шын. Холураашка тон даараар деп дап берип ор мен. Кылыр чүвем хөйүнге четтикпес ышкажыл мен, — дээш, Севил суугуда пашта шай хайындыра берген, — Ажыл төнмес, өлзе төнер дээрим ол, баштай чемненип алыыл.

Чемненген соонда кунчуу Анайга тон быжарын карыштап тайылбырлаан: «Улуг кижиниң тонунуң узуну — алды карыш. Улуг хоюнуң эдээнде калбаа — беш карыш, а бичии хойнуң эдээниң калбаа — үш карыш».

— Карыш дээрге, улуг эргек-биле айтыр салаа аразы бе?

— Кончуг шын-дыр. Карыштап көрем, Анай, — дээрге, ол карыштаар.

— А чеңнерниң узуну, калбаа кайы-хире боорул? — деп, Анай айтырган.

— Чеңниң узуну — дөрт карыш, чеңниң калбаа — бир карыш болгаш дөрт илиг. Кижиниң шимчээринге шаптыктавас, тон хостуг болур ужурлуг.

Илиг дээрге ортаа салааның калбаа бе? Кижи холдарын өрү көдүрүп азы кыдыынче хере сунуп болур кылдыр де? — дээш, Анай холдарын кыдыгларынче, өрү көдүргүлээн.

— Ол-ол. Аңчы кижиниң чеңнеринге сыгыг барда, адар дээн ча-согуну аңаа ылдыртына берип болур.

Анай ам хүннүң-не Холурааштың кырган-авазы Севилден хеп быжарын, даараарын күзелдии-биле өөренип ап турган. Ону кунчуузу мактаан: «Даанганда — берге чок, дарынганда — дадай чок» кижилерниң бирээзи-дир сен, Анай, эр-хей!»

— Мендээ! — дээн соонда Холурааш бо кирип орган.

Терең сырый, кара кирбиктерлиг, күдер-шыырак, хүнге, хатка хүрертир додуккан шырайлыг, шала чолдаксымаар, аптара дег делгем хөректиг Холурааш тарбаганын кырган-авазынче сунган. Ооң белин долгандыр ораанган курунда хынныг улуг бижек база чемненирде херек кестик халаңнаан. А отчугаштар хыпкан карактары эрес, угаангыр.

— Даарап турар тоннуң ээзи келген-дир! Куруг эвес, арта олчалыг, — дээш, шевергин Анай хүлүмзүрээн.

— Кай, менде тон даарап тур силер бе? — дээш, элик кежи чолдак тоннуг, өшкү кежи алгы чүвүрлүг, чымчак идиктерлиг Холурааштың карактарының оду улам чайнаан.

— Сеңээ даарап тур бис, Холурааш, — деп, Севил тарбаганны ап тура, харыылаан.

Амыраан Холурааш чымчак алгыларны суйбааш, ыяңгылыг ырлапкан:

Тонум орлуп чазарланза,

Даарап-ла бээр кырган-авам.

Чеңим орлуп, самдараза,

Чамап-ла бээр кырган-авам.

— Чүнү канчаар даараарын Анайыңга өөредип каан мен, ам кадайың селип-даараар эвеспе. «Карак шевери хаая, хол шевери ховар» дижири дег, кадайың шевер-даа, өөрениичел-даа кижи-дир.

— Ындыг болза амыраан-дыр мен, кырган-авай.

— Моон соңгаар «Кончуг шевер Анайымны, хевим даарап бээр эжим» деп ырлаар сен, — деп, Севил баскан быштакты кезип ора, баштактанган.

Холурааштың ыр-шоорлуг хөглүг хөөнү чоок кижилерин сергедипкен. Севилдиң дилиндектей кескен быштааның чыдының чаагайын! Кырган-авазының ынак суксуну — сүттүг шай. Соктап каан шай, дус кагган шайы хайны бээрге, сарлык сүдү-биле сүттээш, саарып-саарып, ыяш аяктарга Севил куткаш, аныяктарже сунган. Ол амданныг шай-биле чиңге-тарааны, быштакты өремелеп чип органнар. Чайын сарлык сүдү хоюг, хайындырбаанда-ла өремези кырында салдап турар. Холурааш өремеге дыка ынак.

— Эъттен база чиңер, ажы-төлүм. Аңаа кижиниң хөңнү калбас. Оътка чаъс херек, а кижиге эът херек, — дээш, бышкан эът салган деспини Севил чылдыр идип каан.

Холурааш сүт дег ак диштериниң удургуларын агартыр хүлүмзүрбүшаан, тонунуң ийи чеңин шенек чүстеринден ыңай сывыртынгаш, чоон кара кежегезин хере суйбапкаш, эгин ажыр шывадапкаш, ооргазындан бижээн уштуп кээп, адыжынга чүлгүй аарак оожум шалааш, деспиде эът кырынга салып алгаш, изиг шайын аартагылаан. Оон бир холунуң улуг-эргээ-биле хой чарнының эъдин чуга бажындан когжай иткилээш, артыы талакы эъдин бүдүнге соя тыртып алган. Оон ол эътти: «чарын эъдин чааскаан чивес» дээш ийи дайнам кылдыр кезипкеш, кырган-авазынче, кадайынче сунган. База бир талазын боду чип, шайын дөгере аартагылапкаш, час баштыг, хаш соруулдуг даңзазынга таакпы тиге берген.

Ол-ла шимчээшкиннерни Севил карак ужу-биле бүдүү эскерип: «Мооң өткүт чоон үнү Коңгур адазы-ла, а карактары, чараш шырайы калган авазы Чинчини дөзээн. Шак мындыг эзир оглу харын-даа ужур эдерип билир, угун дөзеп хамнаар болган. Бир эвес хенертен өжежип, булганы бээр болза, мону кым шыдаар» деп магадап олурган.

Аас-кежиктиг Холурааш биле Анай өөнче чорупканнар.

Кызыл сөөскен даңзазынга Севил таакпылап оргаш, кара өлүмден калган Чинчини — Коңгур оглунуң кадайын сагынган. Энениң чүрээ аарып, карактары шыгып, чаштыг апарган. Ооң мага-бодунуң бир кезиин апарган дег дыка кежээ келин кыс Чинчиге ол үр-ле кажыыдаан. Узун даңзазының хүлүн кактап-кактап, ону хавы-биле катай хойлап алган. Хүнзедир алгылар эдирээлээш, могай берген Севилге чүгле суугуда от хөөмейлээн дег ырлаан. Удумзургай өг ээзи өлүг тарбаганче көргеш: «Хову-шөл, куйлардан бээр тояап, аккан хемнер уну-биле маңнап чоруур тарбаганым, кара өлүмден өлген Чинчимни канчап уттуптайн», — дээн.

Карактары шилденчек тарбаган дириг болза, Севилге: «Оо, кырган өгбе, хар дег арыг cеткилдиг база мерген угаанныг сен, кара өлүмден калган Чинчини чоктавышаан сен бе? Хей-ле ынчанма. Ону уттувут, — дээр ийик.

Оглу биле уйнуу кара өлүмге алыспайн, кадык боорга, дуза дилээн улус үзүлбес — ол харын чүгээр.

Тоолай (1912) чылда бойдус оттуп, көк шымыраарып, хемнерниң доштары эрээн соонда чай-даа дүшкен. Аалдар чайлаглаарынче белеткени берген. Хар эрээн соонда, чаъс үргүлчүлелдиг чагганындан хемнерде суг сыыгаваан. Көште терең суг кежери малга берге боорга, байларның: «Дешти берген кудай бе бо?» деп хыйланыры дыңналгылаар.

Араттар биеэгизи дег байның шарыларынга мурнай чүдүртүнгеш, бо удаада база-ла эртежик чайлагже көжүп эгелээннер. Өгнү тиккеш, от-көзүн салгаш, аъш-чемни белеткеп алган турда, байлар өг-бүлези-биле бо кээр.

Алды ай чаазында чайлагга хойнуң дүгү хозалы бергенде агаарның байдалын көрүп тургаш, хой кыргылдазы эгелээр. Кончуг-даа аяс хүнде ам-на аалда улус хойларны кыргып кирипкен. Кижиниң авааңгырын болгаш шыдамыын шылгаар кыргылда үезинде Холурааштың ачазы Коңгур йөрээлин сала каапкан:

Хоюг дүктүг хой-өшкү

Кыргыттынгыр болзун!

Хачылаан дүк хала чокка

Кыйырткайнып турзун!

Хой, өшкү саны хөй болзун,

Хой дүгү арбын болзун!

Коңгур, Холурааш, Севил, Анай чаа кыргаан хой дүгүнүң ак-каразын ылгап, кургадып турганнар.

— Ак дүк хөй-дүр, ол өг кидизинге тулган-на! — деп, Коңгур магадаан. — О, мында кара биле хүрең дүк база элээн-дир. Ынчап кээрде ийи өңнүг кидис боор-дур моң.

Ак дүк өг кидизинге, а кара дүк идик-хепке, ылаңгыя уктарга, чонакка тааржыр.

Чадаң-кат чечектели бергенде, хүн дурту узап, изип эгелээр үеде араттар даглардан баткаш, кадар оъттуг хемнер эриктеринче чоокшулады көжүп келген. Ол үеде араатан аңнар ындыг кончуг айыылдыг эвес боорга, бичии ажы-төл мал-маган кадарарга, улуг улус кадат ажылындан хосталып, өг ажылы кылыр.

Делгем хөректиг, тырың мага-боттуг Коңгур бир аяс хүн Иргиттер аймааның суг бажының дагылгазы боор деп чар тарадыпкан.

Оруктуң оң талазында сирт кырында даш оваага кээп, Коңгур хаваан дегзип тейлээш, дашка сандайланып олуруп алган. Казылган даңзазынга таакпызын тиккеш, ай дег каң оттуун шап кыпсып алгаш, шоюладыр соруп, соңгаар-буруңгаар карак-ла чедер черлерни көрүп, сагыш-сеткили сергеп, дүк доюн эрттирерин бодап орган.

Аяс-кылаң дээрде шимеш кынныр булут-даа чок. Долгандыр хамык чүве амыр-тайбың. Чылдың дагыыр суг бажын хан төрел ызыгуурун үспес база ол суг катпазын дээш ооң өгбелери дагыттырар чораанын Коңгур сагынган.

Оргулааш черде оваага хамык чон чыглып эгелээн. Аъш-чем база ижер суксунун келген кижилер ширээлерге делгеп, дагылга үезинде суг бажының ээзинден ачы-буянны база төрээн чуртунуң байлаан камгалаарын өршээл дилээр.

Оваалай салган даштар кырында чыдар cаңның калбак дажынга ыяшты салгаш, отту Коңгур кыпсыпкан. Артыш, кургаг чээрген отту улам хөрлээледипкенде ынаар чаг орааган эътти, оонактай кескен ужа чаан, саржагны Коңгур каапкаш, алганган:

Оран-таңдым ээлери, өршээ!

Одум-көзүм салдым, өршээ!

Суг бажы ыдыктыг черниң

Судалы кижиниң судалы-биле

Актажып согар болзун, оой,

Аайлажып демниг болзун оой,

Арга-ыяш өссүн-өссүн, оой,

Арат чонум кадык болзун, оой,

Суг бажының суу катпазын, оой,

Шупту чүве тайбың турзун, оой!

Алганган хамның соонда араттар аъш-чемин отче каап, чажыын чажып, чалбарганнар. Дагылгага келген чон өрттенген артыштың чаагай чыды сиңген саңче көрүндүр туруп алган. Хөрлээлээн от чырыында Коңгур тос-караа-биле сүттүг шайны саңны долгандыр хүнгээр дөрт чүкче чажып, чалбараан:

Ада-өгбениң буянныг чурту,

Алдын Таңдым силерге чалбардым.

Арыг сууң саарлып аксын-на,

Ачы-дузаңар авыралдап көрүңер!

Тонунуң эдээн дөжей олурупкан кижи бүрүзү эң-не ыдыктыг, бодунуң хумагалаар чалбарыын тус-тус сымыранган: «Аккан суг арыг-чаагай болзун, а бо чай байлак, тодуг эртсин», «Мал-маган онча-менди өзер болзун», «Багай чүве, мени-ле өршээ!»

Коңгур хам адак соонда бо Күске чылында сагган сүт савазыраар, аң-мең арбын боор деп алганган.

Дээр уктуг хамның ыдыктыг сүзүглелиниң соонда дагылга төнерге, араттар өглеринче чаныпканнар.

Дүъш үезинде Холурааштың өөнүң чанынга дүк кагар дээш чыылган араттарның эң хөглүү Ойду кожамыктаан:

Савааш бажын салбарадыр

Сарыг хойнуң таагызы.

Сагыш-чүрээм саймаарадыр

Сарыг баштыг кижи кызы!

Кезек кижи херилдирер

Хенче хойнуң таагызы,

Кезек кады чурттаксай бээр

Хертектерниң хеймер кызы.

«О-оош!» дишкен чоннуң каас-коя, тодуг-догаа, ындазында хей-аъттыы аажок. Оол, кыс аныяктар торгу чычыы тоннарлыг, чымчак хап идиктерлиг, мөңгүн чулар чүген, угулзалыг тепсе-төрепчилиг эзерлиг, чыраа-саяк аъттарлыг халдып кээрге, хөглүү дам барган. «Сагышты ыры-биле ажыдар, а чаяан — ажылга илерээр» дээнзиг хир кага берген, торгу чычыы тоннарлыг, кадыг идиктерлиг кадайлар база чаъштарында чавагалыг кадай-кыстар, тырың шыырак эрлер, ашактар дүк какчып, ону дытчып, салчып бээри-биле кээп-ле турган. Олар аразында: «Калдар сугнуң дүгүн соң даарта кагар дээн-дир» дижип, каттыржып хөөрешкен. Ойду топтап көөрге, шылбалап карттааш, чадагай хой кажаазында чөлей салган эңдерик хөй савааштар (узуну 1—1,2 метр, чоону салаа хире, дорт хаактар) ырактан-на агарып көзүлген. Дүктү долдур дыгып каан дартагар хөм барбалар ногаан шыкта үүлезин манаанзыг чыткан.

Кургаг дүктү Севил биле Анай адаанга каразын, кырынга ак өңнүүн салып турган.

Холурааш хем эриинде оъттуг, арыг, дески черге үш аът кештерин дүгүн черже көрүндүр салып каан. Ындыг-ла үне чок чылгы малдың кештериниң адаанга, ооң дап дал ортузунга сыртыккылаштыр борбактаан үш эрги кидистерни ол суп каарга, Коңгур: «Бөгүн ийи чүс хойнуң дүгүн кагар бис. Эштигде — хөглүг, эптигде — күштүг болгай», — дээн

Шынап-ла демнигде — күштүг, тепкииштигде — быжыг дээрзин мында чон эки билир. Чоок төрелдери, кожалары дүк хап дузалажы кааптары аалдарда чаңчылчаан: бөгүн Коңгурга, эртен Дадарга, а соң даарта Калдар сугга дүк кагарлар.

Дүк кагар кижилер бот-боттарынга шаптыктавас кылдыр хериглиг хөмнү долгандыр ийи балдыр кырынга дискектей олуруптарга, чуңгактыг кургаг дүктү бир куспакты Анай эккеп салыпкан. Көөрге көвей, көдүрерге чиик дүктү өске тас алгы кырынче Севил, а үшкү алгыже дүктү Коңгур каапкан. Оон хоюглап каан узун суук савааштарны кижи бүрүзү сегирип алган. Алгы бүрүзүн долгандыр удур-удур, сес-сес кижи орар. Үш бөлүкте кижи бүрүзү ийи савааштыг. Оң холун көдүргеш, Холурааш: «Че-ве, бирээ, ийи, үш, дең-дең» дээрге, шупту хары угда деңге дүжүргеш, бодунче сывыра тыртып, солагай холдарны көдүргеш, база-ла ынчаар деңге дүжүргеш, бодунче сывыра тыртарга, чүгле чиртилээр, хөнүп чоруй баар. Оон дүк кагар ажыл чиик болзун дээш деңге ырлашканнар:

Каар деп бе, уттур деп бе?

Ханы бодап чору-ла мен. Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Каар болгаш уттур чүве

Карам сенде кандыг болду? Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Уургайлыг Мөңгүн-Тайгаа

Уштуң кулун, турдуң кулун. Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Уттурум чок уруг сени

Улам бодап чору-ла мен. Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Холурааштың дыңзыг үнү, аянныг ырлаары улусту улам сорук киирген. Бөлүк бүрүзү ыр-шоор-биле дүктү какпышаан. Ол каккан соонда савааштың ужу шала көдүрлү бээри билек, дүктү таратпазы-биле саваашты бодунче тыртар. Баштайгы кагыглар удаа-дараа турган болза, ам ийи савааш-биле деңге хап турганнар. Кончуг кадаң ашактар, мөчек-мөчек шыңганнарлыг күдер эрлер кадыг дүктү кара күш-биле улдаарга, чайлагларның эрээн-шокар аяңнары дириңейнип турар. Узун суук дүктер дадаазынналып, хөвең дег хоюп кээрге, педиредир таптаарга, Ойду биле Коңгур ийи тура халышкаш, шуудуп долгааш, ийи каъттапкаш, куруг барбаже киир кааптар. Севил баштаан кадайлар сымыранчып, каттыржып, дүктерниң ак-каразын ылгавышаан дыдар.

Ийиги бөлүкте савап каапкан дүктү Холурааш ортузунче борбактай дүрүп эккээп турган. Ооң үнүнге таалаан улус улам демниг ажылдаан. Арыг дүктү ап кааптарга-ла, ооң орнунга таагылыг, хирлиг дүк кээр…

Бичии болгаш-ла аъш-чемни делгээш, сарлык сүдү-биле сүттээн кончуг хоюг сарыг шайны хөнектерге Анай куткаш, аяктарны дизе салыпкан. Ажылдаан улус шайын секпередир куткаш, аартап каап орда, дам күш кирип, чугаа-соот үрүлээр. Эм-дом дег амданныг сүүзүннүг ак чем чооглап, шайлаан соонда эр улус хирлиг дүктү дагын савап кириптерге, ыр-шоор улам киткеп, а херээжен улус, элээди уруглар кидисти өер.

Чорук кылып чораан Аңгырбан аъдының аксын ээй тыртып, баглаашка баглап кааш, ажыл кылган улусту «Үүле бүтсүн!» деп мендилээрге, «Ындыг-ла болзун! Чорук чогузун!» дижип, чолукшуп харыылаан. Аяк шайны, ак чемни амзааш, Аңгырбан йөрээл салыр:

Дүк кагарга хол хаварбазын,

Дүргек-дүргээ-биле хоюг болзун.

Көргелекте хөвең дег болзун,

Каккаалакта кадак дег болзун.

Салган дүк салдынгыр болзун,

Савааш бажы чарылбас болзун.

Дээр суу — чаъс өтпес болзун,

Демир тевене дыынмас болзун! — дээш, Аңгырбан үүле бүдүржүп, дүк хап кириптер.

Дүктү салып эгелээри кичээнгей негээр, ынчангаш ону шевер херээжен салыкчылар кылыр. Хой кыргааш, суглаңгылаан холдарлыг Севил биле Анай хоюдур хап каан дүктү бир тудумну алгаш, ону ортузундан үзе тырткаш, оларның кайызын-даа катай деңнештир дыдар. Адак соонда дүк өгжейтир дескилежип кээрге, эге дээр узун калбак кидистиң кырынга оюк-делик чок кылдыр таптыг дескилей чада салгаш, адыш-биле таптай базар. Ынчаар-ла олар ийилээн дүктү борбакташтырбайн, шевергин салып турган. Чер алы бээрге-ле, ону база катап демги ёзугаар ийи каът кылдыр каъттаар.

Дыдып каан дүк дескилештир дола бээрге, көк мөөн кылдыр шаптап кааптар дээш Холурааш хемден суглааш, эрик кыдыынга от салгаш, аңаа үш пашка сугну изиткеш, Анайже удаа-дараа сунуп-ла турган. Будуктардан кылган шүүрлүг хумуңдан изиг сугну дүк кырынче Анай саарылдыр кудар. Изиг суглуг хумуңну алчып-бержип турда, холдары дегжи бээрге, ол ийиниң карактары чайнап, Анайның ыятканындан арны кыза-даа бээр.

Өй-өйлеп Севил чаа хайындырган сүттүг шайы-биле ажылдаан чонун хүндүлээр. Шайын секпередир куткаш, каш аартааш, Холурааш кырган-авазынче чазык көргеш, аяан дедир сунуп, баштактаныр: «Сүттүг шайың амданныынга чүрек-хөрээм сергей берди!»

Хоюглап чазааш, ийи уштарын үттүг-ыяштар сугарынга өйлеп каан кургаг өзекти Холурааш биле Коңгур аргажып эккелгеш, салган дүктүг эгениң ужунга саң дорт салгаш, чууй идип тургаш, баштай ооң куруг ужунга, ооң соонда шуут төндүр орааптар. Оон аргамчы-биле узун дургаар шарыптар. Сыдымның ийи ужунда доңнап каан үттүг-ыяштарны улуг өзектиң өйлеп каан уштарынга кедире суккулап каарга, аът мунган Намы аргамчының муңгаштап каан ужундан соңгу дергилерге баглап алгаш, көк кырынга дукпуртуландыр сөөрткеш чоруптар. Шыкты өрү-куду чортуп турда, ыр-шоор куттулар:

Ак-ла дүктү хоюдар дээш,

Ак-ла талдан кылган савааш,

Аар дүктүң таагызын

Арылдыр-ла саваан савааш.

Тозан хоюм дүгү турда,

Торгу-маңнык тоовас-ла мен.

Доңат сооктар үезинде

Торгу-маңнык чылыг болбас.

Чудуктуң уштарында хендир баглыг, дүктүг алгыны аъттыг оолдар көк кырынга амырап сөөртүп турганнар.

— Сөөрттүрге, сөөрттүнгүр болзун! Кидисти ынчаар сөөртпес болза, ол дыгый эвес, үлдүргей боор, — деп, Севил угаадыр.

Дүрүглүг дүктү сөөртүп дооскаш чазыпкаш, хүнге кургадып каан. Ажыл адакталырга, аалда улустуң каткы-иткизи чайтыгайнып, чугаа-сооду куттулуп, хамык улуг-биче кижилер дамырак сугга чунуп, хеп-сынын эде чазанып, чазык-чаагай хөөрешкилээр.

Холурааш биле Анай чонун амданныг чем база баш удур тип алган шимези-биле хүндүлээн.

— Ажыл соонда чем амданныг. Чемненип көрүңерем, — дээш, эъттиг деспини, шайлыг хөнекти араттарже чоокшуладыпкаш, улуг назылыг тоолчу Шожалче аяк долдур шимени Коңгур сунгаш: «Силерни көргеш, сеткил сергей бээр. Харын канчап бо үеде чырыткылаш кылдыр көстүп кээриңер ол, нар-шээр чокка ижип-чип көрүңерем» дээр. «Ак чем төкпес» — деп өгбелер чагыын ол чажындан сагып өөренген.

Өгде улус тоолчудан тоол ыдарын дилээн. Ол эптештир маспактанып олуруп алгаш: «Кидистиң экизи салыжында, кижиниң экизи бүдүжүнде» дээш, тоолун ыдып-ла эгелээн: «Шыяан ам, эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда чүвең иргин. Мөңгүн-Тайгада Мугур биле Каргы ийи хемниң катчы берген черинде аржаан аккан кончуг чараш оймак бар. Шаанда аңчы Хунан-Кара аңаа Диирең-биле хөл шыдыраа ойнаан дээр. Мыйыс үезинде аңчы аңаа, ол аяңга, одагланып олурган-дыр эвеспе. Кежээ апарганда, ооң артында бир-ле чүве кылаштаан ышкаш болган соонда: «Сээң аңнаарың кончуг болгай, хөл шыдыраа ойнаарың база кончуг боор але?» — деп, бир кижи айтырган. Хунан-Кара хая көрнүп кээрге, чүве-даа көзүлбес. «Бичии ойнаар-ла кижи мен, шыдыраа чок канчаар бис?» — деп-тир эвеспе.

— Менде шыдыраа бар, — дээн соонда, хөл шыдыраа салдына берген.

.–Че, эгелээр бис бе? — деп, көзүлбес кижи айтырган.

— Че, эгелээй-ле бис, — дээш, аңчы оолду идип каарга, кижи холдары, удур көшкен. Аңчы элээн бодангылааш, бир боданы артыкка чиптерге, кижи холдары эгиннерге чедир көстүп келген. Элээн болганда, аңчы удуп ап-тыр эвеспе.

Аңчы көрүп олурарга, хола хаайлыг, улуг ала карактарлыг эр кижи көстүп келгеш:

«Шыдыраалаар-даа, аңнаар-даа эр-дир сен. Бир шарыдан бээр бооп-тур мен», — дээш, чиде берген.

Аңчы эртен чер чаа-ла чырып орда, аңнап үнгеш, кончуг улуг хүлбүс ужуруп ап-тыр эвеспе» — деп, Шожал тоолун дооскан.

Хамык улустуң кичээнгейи ам Коңгурда барган. Кол-ла ажылы — улус эмнээр хам Коңгур чоокта чаа Моолче чалалга алгаш, ынаар чораанын төөгээн: «Моолга баргаш, арат кижээ дуза көргүстүм. Моол-биле деңнээрге, Тывада манчы кыдаттарның[2] чилбизи, чиижеңи черле кедергейин эскердим».

— Ол шын. Аң-мең-биле байлак Тывавыста албан-үндүт[3] дээш манчылар үш киштиң тергиин кештерин менден хавырдылар, — деп сураглыг аңчы Калдар хомудаан.

Өшкү кежи чолдак тону элей берген, эрги тарбаган кежи бөрттүг, тас алгы чүвүрлүг, чымчак идиктерлиг кырган аңчы Калдарны деткип, араттар оон-моон чугаага киржи бергеннер: «Албандан аңгыда байлар боттарынга база дүжүметтеринге чүнү алыксаан болдур, ап-чип, бисти чулуп-ла турлар», — деп, чонаада чүве ыыттавас Озук ирей хомудаан.

— Хүрээлерде ламалар база араттарның ачызында амыдырап турар. Черле канчап чурттаар бис ам? — деп, кара карактарының оду чайнаан, шоваа чылгычы Сеңгээ айтырган.

— Албан-үндүт төлеп шыдаваанда, манчыларга удурланган дээш ядыы аратты кээргээр эвестер, тос эрии-шаагайга онаай бээрге, шугулдап, даг дижим чара дайнаа дег, удургу дижим ууй дайнаа дег апаар мен, — деп топтуг арат Хевек улашкан.

Албан-үндүт төлевээн азы мал оорлаан шамга кирген араттарны байлар биле манчы кыдаттарның эриидээнин Балдып килең-биле медеглээн: «Бо хүнге чедир ол эриидеткен араттың уё-човууру кулактарымга дыңналып чор! Холдары хүлүглүг аратты дүжүмет айтырар: «Холдарыңны чүү дээш хүлүп кааныл?» — Билбес мен, дээрги.

— Херектээнни тос эрииге онааңар! — деп, дүжүмет дужаарга кам-хайыра чок улдаткан арат алгырарга, ялалакчы улам амырап согар.

— А мен арат кижиниң чаагынче хөм-биле хап, шаагайтап турда, көрген мен. Оон ыңай ырмасынчыг чүве балдырынче калбак ыяш-биле кагары. Кажан ялалакчы кагар дээш холун көдүрүп кээрге-ле, көксү-хөрээм деңге көдүрлү бээр; холун бадырарга, куду халая бээр чүве, — деп өжээн-кылыы хайныккан арат Чамзы уламчылаан, — оон ыңай чанагаштааш, сайга олуртур, хыг кыргааш, каракче кудар, чүс катап кымчылаар…

— А мен салааларны шаараш ыяш-биле тыртып тургаш сый иттирер саспылганы, дыргактар адаанче шивегей киир кагарын көрген мен. А кежээлерде мойнунда дөңгүлүг[4] кижилер оожум чугаалажыр: «Кажан сени кага бээрге, туттунмайн, сула салдынывыт. Ынчаарыңга аарышкылыы чүгээр боор. Үрдүнмейн, эки тын, азы чок болза алгыр!» Тос эрээ-биле эриидеткен кижилерниң уё-човууру мээң кулактарымга база ам-даа дыңналып кээр, — деп Серен ирей сагынган.

— Мээң хөрээмде оон-даа изиг хөрлээ хып турарын кымга тө каап бээр мен ынчаш?

Таңдызындан туман үнгеш,

Хадый-ла бээр, чаай-ла бээр.

Таңмазындан элчин келгеш,

Кага-ла бээр, сога-ла бээр… — деп ырлап, хөөмейлеп хөрек ажытканы дээре эвеспе, — деп, кайгал Сеңгээ хөйге улашкан.

— Кандыг кончуг мергежээн, каржы-хажагай эриини кижи кижиге чогааткан чоор! — деп, Холурааш хорадап-килеңнээн.

Эрткен кыжын үндүрүг төлеп шыдавайн барган арат Калдар холдар чок артканын ол билир. Одап каан изиг өгге Калдарның холдарының салаа-сайгыдын хан аргышпас кылдыр боггаш, өгнүң кидизин өттүр дашкаар үндүргеш, чудуруктарже сугну саарылдыр кудуп-ла турган. Соокка доңгаш, дош апарган чудуруктарны ялалакчы мерге-биле одура шаапкан…

Өг даштында Чонданның ырын араттар дыңнап каан:

Адам каккан дүжүметтиң

Ала караан дешкен болза.

Аъдым чигген коккаарактың

Азыг дижин сыккан болза.

Кичээнгейлиг дыңнап орган араттар оон-моон шооңайны берген: «Тос эрээге шыдашпаан араттың оглу өскүс Чондан ырлап чор».

Шаагайтаарга, эриидээрге.

Чанынмаан мен, тейлевээн мен.

Дөңгүлээрге, манзылаарга.

Дөмей дүжүп бербээн-не мен.

Араттар бот-боттарынче көржүпкеш, бир үн-биле кыйгы салган:

— Ол дээрге кайгал Комбу-дур! Тос эрээниң доозазын шыдаан Комбу хостуг ырлавайн кым ырлаарыл! Ону, ооң төрел аймаан үндүрүгден хостаан болгай.

Өгже улустуң хүндүлээри Бадарчы ирей кирип келгеш, мендилешкен.

— Амыр менди! Дүк хап, дыка дүжүткүр ажылдаан, эр- хейлер! Будуктуг ыяшка куш хонар, буянныг өгге чон чыглыр, — дээш, Анайның сунган аякта шайын ол аартай берген.

— «Хатчыл черниң ыяжы илдең, кайгал эрниң караа илдең» дижири шын. Онза-солун чүнү дыңнадың, кымга душтуң моң, кайгал? — деп, Бадарчы ирей ындында-ла хөөрексээн, карактары чайнаан Сенгээден айтырган.

— Тыва араттарга тос эрээ көргүзер дээш Улаастайдан Өвүрже манчы кыдаттар чүдүрүп каан хөй тевелерлиг келди. Ийи талазында чүъгүнүң хөйүнге оларның чүгле узун моюннары көстүр. Баштай мен манчы-кыдат бүрүзү мөңгүнү кыңгыраан садыгжы азы бай деп бодап чордум, — деп, Сеңгээ харыылаан.

— Кай, ындыг эвес чүве бе? — деп, Опан ирей айтырган. Сеңгээ оргаш:

— Бистиң байларывыста дег, олар база хөлечиктерлиг. Манчы-кыдаттарның аът-теве мунар, аъш-чем кылыр, чүък чүдүрер дээш кандыг-даа хөдели бар, — дээн

— Олар канчаар кеттинген-дир?

— Эттеп каан өшкү азы хүлбүс кежи алгы чолдак тоннарлыг, кончуг бай манчы-кыдаттарның киш кежи бөрттериниң сиртинде дошка-чиңзези[5] чайнап чоруур, торгу тоннарлыг чорду.

— Боттарын канчаар алдынар-дыр?

— Боттарының чуртунда дег оларның турамыын көрген болзуңарза.

Ону дыңнаан араттар өгден соңнуг-муңнуг үне халааш, баглаашта аъттарын мунгулапкаш, өглеринче челзип ыңай болганнар…

Ядыы чондан албан-үндүт хавырар манчы-кыдаттарның кел чыдар сураан дыңнааш, бодамчалыг араттар ырадыр көже бээр. Чүл дизе, ол үптекчилерни үр үеде халаска аъшкарып-чемгерер, аът-хөлүн ажаар, кадарар болгай. Манчыларның Кыдаттан үнгенин дыңнай сала байлар безин оларга чиңзе-дужаалының аайы-биле белектер сөңневес дээш ырадыр көже бээрлер. Даңды эзирик, кыстарже туралаар ындыг аалчылар-биле ылаңгыя чараш кыстарлыг, аныяк кадайларлыг өг-бүлелерниң артары айыылдыг.

Кыдат садыгжының хоптак-чазыйын чоокта чаа Холурааш кайгаан: арат Комбунуң кончуг шыырак шарызының мыйыстарындан кудуруунга чедир хемчээгеш, ол хире хемчээлдиг даалымба пөстү кыдат үзүп берген. Шары ынчаар халас чыгыы саттынган. Араттар чаңгыс инени — хураган, көрүнчүктү — хой, кезим шайны — молдурга-биле садыглажырлар…

Кыдат садыгжылар «чегдирип садыглажырынга» ынак, чүге дизе садып алыкчы өрезин өй шаанда төлеп шыдаваанда, ооң өрези ийи катап улгадыр. Ийи дакпыр өрени араттың төлээри дам бергедээр, ынчалдыр-ла ол хөлечик апаар.

Бир катап Холурааштың өөнге араттар чыглып келген.

— Дарлалга удур тура халышкан «алдан-дургуннарны» канчалчыктар? — деп, хомудалын чажырбайн, Коңгур түрлүү кончуг айтырган.

— Канчап оларны уттур боор?! — деп, араттар оон-моон харыылааннар. — Оларны туткаш, Улаастайга апаргаш, дыка хилинчектээн болгай.

— Оларның баштарын одура кескеш, Ураангайга эккелгеш, чон кортсун дээш чагыларга азып каан, — дээш, Опан ашак тейлээн, — О, Бурган өршээзин, ол коргунчуг үелер катап ээлбес болзунам.

— Алдан-дургуннар дээрге дургуннар эвес, а маадырлар-дыр. «Эгейни кетпеске соок болур, эргини билбеске соора болур». Оларны маадырлар деп чон биле берген, — дээш, Коңгур уламчылаан, — Чок кижи чогунга чалынмас, бай кижи байынга пөкпес…

Опан ирей шаажылалды көрген аратты сагынган: «Улаастайга ол хүн мойнунда дөңгүлүг, белинге чедир чанагаштап каан алдан дургуннарның бирээзин шивээден үндүрүп эккелгеш, ооң мойнунда дөңгүзүнден ийи чургаан сөөрткеш, адагашка ону ооргазы-биле сөгедектей олурткаш, ийи холун хүлүй шарыпканнар. Долгандыр шип-ле шимээн. Хүлүглүг эр бажын чоргаар көдүрүп келгеш, тыва дылда: „Алдай Таңдым өршээзин! Арат чонумну өршээзин! Ада-иемни өршээзин! Ажы-төлүмнү өршээзин!“ — деп, алгырыпкан. Моюнда дөңгүзүн адыргаш, бир чургаан ооң кежегезинден алгаш, буруңгаар шелерге, ооң бажы доңгаш дээн. Үзее берген кижиниң моюн дөзүнче чидиг чыданы киир шанчыптарга, чаңгыс „Уё!“ деп ол алгырган. Оон мойну бир карыш хире узай берген, оорук сөөгүн адыра идипкени ол. Ийиги ялалакчы үзейтир орган кижиниң мойнун чидиг селеме-биле чаңгыс каккаш, үзе шаапкан. Одурулган баш черге дааштыг кээп дүжерге, чон хөлзеп, чамдык багай чүректиг улус моорап, чамдыызы кускан. Үзүк моюн дөзүнде саадындан кара хан аттыга бээрге, үш лама мөңгүн дашкаларга ол ханны дозуп ап турган дижир чораан».

Кижи бүрүзү чүнү бодавас дээр: «Кадагаатының дарлалынга чүс-чүс чыл амыдырап, оорга хөндүрбес базымчазынга ырма сынган эвээш чон харын-даа төрээн черлиг, тыва дылдыг бооп камгаланып артып калдывыс. Эр түрлүг, угаанныг, буруңгаар көрүштүг алдан дургуннар манчы кыдатка удур тура халчырга, баштарын кескен болгай. Ам манчы кыдаттар-биле канчаар демисешсе чогуурул?»

— Алдан маадырларның баштыңы Самбажык өлүртпээн, а орустар чуртунга чаштып чыткаш, ам төрээн черинче чоруп орар дижири шын бе? — деп, бир арат айтырган.

Чүге Самбажык Орус чуртундан ээп кээрил? Чүге дээрге, орустарның чуртунда 1905 чылда хувискаал болган, ооң сураа озалдап-даа болза, ам Урянхайда дыңналы бергени ол. Ол-ла бирги орус хувискаалдың салдары-биле 1911 чылда Кыдатка база хувискаал өөскээн, а Моол биле Урянхай Кыдатка чагыртып турар болганда, ында-мында араттар бажын көдүрүп эгелээн.

Бир эртен Мөңгүн-Тайгага чар тарай берген: «Кыдаттарның бүүзелерин үптеп эгелээн-дир!»

— Кайда үптеп турар?

— Өвүрде, ол ышкаш Оюн болгаш Салчак кожууннарда…

Тараза-тараза ол чар шын дөстүг болган. «Кыдат садыгжыларны чүге үптеп эгелээнил? — деп айтырыгга Холурааш бодунга мынчаар харыылаан: «Араттарның мал-маганын, өлүктү барык халаска ап, чонну ядарадып, чилбиленирге, ынчанмайн канчаар!»

Манчы кыдаттарга удур демисел Кыдаттан — Моолче, а оон — Моол-биле кызыгаар Урянхайның кожууннарынче тарап эгелээни ол. Өрт өвүр черлерни хөме алгаш, Эрзин биле Самагалдайга турган Баян-Боованың[6] бүүзелерин үптеп үрегдээн.

— Кыдат садыгжыларның негелдезин ёзугаар амбын ноянның чызаан черинге Сапыынай, Болдурга деп оорларның холдарын доңуруп шииткен дишти.

Ынчалза-даа кыдат бүүзелер үптээри соксаваан. Бээзи кожууннуң Дус-Даг, Бора-Шайда турар Бээжин-Бадының бүүзелерин үптээн деп сураг дыңналган. Бүүзелер үптээшкини чүгле кыдат садыгжыларны база тыва дүжүметтерни эвес, харын-даа Орус чуртунда Ак-Хаанның дүжүметтерин дүвүредип эгелээн.

Иркутскиниң генерал-губернатору Ак хаанче «…урянхайлар манчы кыдаттарга удур тура халышса хөңнү» деп чагаа чорутканын Урянхайны эреңгейлеп чагырган амбын ноян Комбу-Доржу, Хемчик унунуң Даа, Бээзи ийи кожуунунуң тогус одагалыг, бүгүдениң даргазы Буян-Бадыргы ийи билбезе-даа, Моолдуң ховуларындан хат кээрин билгеннер.

Күске чылдың бөрү оъду чыыр өйде Коңгурнуң өөнге элчи шаап келгеш, аът кырындан алгырган: «Дайын эгелээн! Холураашты келдирип тур!»

Элчиниң алгызын таптыг дыңнаваан Коңгур ылавылаар дээш өөнден үнүп келгеш, ооң чүгле аъдының дуюгларының токкулаарын дыңнап чыдып калган. Ол алгыдан Севил ишкирнигип ыглай берген:

— Мен черле чүнү кылып каан мен? Кара өлүм… Чинчини чидиргеним… Ам дайын. Шупту-ла чүве мээң өөмнү оюп эртпес, кандаай чүвел…

Холурааш хамык чүвени билир Очурже чорупкан. Ол кайда, чүү болуп турарын көрген, дыңнаан боор кижи… Холурааш чоокшулап оргаш-ла, Очурнуң аалында кижи бажы кизирт, чугаа-соот кидин-түлүк чоруп турарын эскерип каан. Араттарның аразында делгем хөректиг Сойту биле күдер тырың Комбуй Хертек ылгалып көстүп органнар. Ол ийи ышкаш араттарны чон: турза узун, тутса мөге дижир.

Араттарның ол чугаазында Хомду (Кобдо) деп чаңгыс-ла сөс катап-катап дыңналыр. Холурааш чүнү-даа айтырбайн, дыңнап-ла орган. Адак соонда чугаа чүнүң дугайында чоруп турарын билип апкан.

— Моол араттар Хомдудан манчы кыдаттарны үндүр ойладырын бистен дилээн-дир, — деп, Очур тайылбырлаан.

— Дузалашпайн канчаар, — деп, Холурааш чөпшээрешкен. — Малга мал өөр, аратка арат өңнүк. А ол Хомду хоорай ыракта бе?

— Ийе, ыракта.

— А бир эвес сени дайынче бар дээр болза, чүү деп харыылаар сен? — деп, Холурааш Очурдан айтырган.

— Чоруур апаар мен.

— Чүге?

— Чүге дээрге моол араттар дилеп турар-дыр.

— Шын чугаалап ор сен, Очур. Сенгилештир чонга таптыг тайылбырлаар болгай… А оон башка элчи чүгле «Дайын!» депкеш, ыңай боорга, чүү-даа билдинмес ышкажыл…

Мөңгүн-Тайгадан Хомдуже эки-тура-биле Сойту, Холурааш, Комбуй үжелээн чорууру шиитпирлеттинген.

Моол таладан манчы хаанның төрези дүшкен дугайында чугаалар чедип кээп, манчы-кыдаттарны Хомдудан үндүр сывыртаарынга дузалажырын тыва араттардан дилээрге, чүнүң-даа мурнунда бөдүүн чоннуң эрес-дидим оолдары аъттаныры ол. Шак ол сорук Комбуй, Сойту, Холурааш ышкаш эрес-дидим тываларның хөрээнге өшпес одагның чалбыыжы дег кыптыга берген.

Кончуг кара сагыштыг арганы ажыглап, тыва чоннуң бир кезиин өскезинче ыдалап, аңгы-аңгы кожууннар, аймактар, төрел бөлүктер аразынга көрүшпес, билишпес чорукту өөскүдерин кызыткан чиижең, чилби манчы-кыдаттарга Холурааштың хөңнү чок.

Аалынга келгеш, улузун ол оожургаткан: «Моол араттар бистен дуза дилээн-дир. Эр кижи аяк дүвүн чылгаарындан аңгыда, дарыны база чыттаар ужурлуг. Дайын — эр кижиниң үүлези. Дайынга кижи бүрүзү өлбес болгай».

— Дамырактар чыылгаш, хем болур, тарамыктар каттышкаш, күш болур. Чоруур херек! — деп, Коңгур шиитпирлиг чугаалаан.

Дайын дугайында чугаа-соот бирде чавырлы берип, бирде улам дыргын тарап турган. Чамдык улус дайынче баар араттарны байлар дериир болган деп, а өскелери байлар боттары дайынче барбас дижип турганнар…

— Байлар дайынче араттарны дериир? Ол шуут хоозун чүве-дир, байлар кымны-даа деривес. Дайынче баар Холурааштың идик-хевин, ижер-чиирин, аъдын, ок-чепсээн боттарывыс белеткээй бис, — деп, Коңгур шуудунга кире берген.

Дайын чоруурда белеткелге он хонук хуусаа берген.

— Аъш-чемни аътка дергилеп аар бе? — деп, Холурааш ачазындан айтырган.

— Дайынчылар болгаш аңчылар шаг шаандан бээр чемни таалыңнааш, аъдынга дергилеп аар чораан, — деп, таакпылавышаан, Коңгур таваар тайылбырлаан.

Оон ол бир хумуң дээрбелеп каан арбай далганынга ийи аяк ишти хоюг ааржыны холуй былгапкаш, хаптапкан. Дизип каан куруттарже, хырында саржагже айыткаш, Коңгур:

— Бо бүгү бир айны шыдаар. Сээң ынак кара-кадыыңны кылыптар бис. Эзер ажыр октааш баглап аар таалың-даа магалыг-ла. Ай ажыр аңнаар деп барганымда хеңмени кадырган шары чүрээнге суп аар кижи мен, — дээн.

Севил уйнуунга бодунуң хөмден даарап алганы ишкир көгээржиин бергеш, чагаан:

— Бо көгээржикке суг, хымыс дээн чижектиг суксун аймаа шыгжаар сен. Челзип оруңда, эзериңде артып алганың көгээржииңде суг биле ааржы холушкаш, шала ажыг амданныг апаар. Ындыг суксун суксатпас-даа, харын чамдыкта аштатпас-даа.

Хөйден чыда калбайн, Анай изиг отта шой пашта сарлык сүдүнүң өремезин хайындырып турган. Өремеден саржаг ылгалырга, кырынга ак көвүк салдап эгелээр. Ол ак көвүктен саржаг ылгалы берзин дээш Анай ынаар үүргенелиг далганны немепкеш, былгаптарга, паштың дүвүнде чөкпек — «кара-кадык» саржагдан аңгыланы берген. Саржагны Анай аңгы саваже кудупкаш, паш дүвүнде арткан чөкпекти кургадып каан хой хырнынга[7] савалапкан. Холурааштың ынак чеми — хырында кара-кадык белен болганы ол.

Өгнүң хана дораларының адаккыларын өрү ажып, даап каггылаан, салгын өттүр сырыннап турар. Ажып каан эжиинден даглар-ла чиргилчиннеп көстүр. Чаа дөгерген хой кежинден чагны, эът артынчызын Севил кестик-биле адыра сивирип-сивирип, алгыны божа-биле чаап каан. Оон отта пашка сарлык сүдүн ол чылыткаш, сүтче хойтпакты эвээшти дамдылады кудуп тура, үргүлчү былгап-ла турган. Кажан пашта хойтпактыг сүт сарыг сугланы бээрге, пашты оттан эскеш, сарыг суун таарже[8] ылгай кудупкан. Оон пашта арткан быштактың сарыг суун хымыш-биле сы базыпкаш, таарга каггаш, кырындан аар даш-биле бастырып каан. Аар чүък адаанда дөрбелчин быштак кадый бээрге, ону таардан ужулгаш, ыяш деспиге салгаш, хөлегелиг черге — орун адаанга шыгжап каан.

Кежээликтей Коңгур биле Холурааш хойнуң коң эъдиниң сөөктерин чүстеринден адырып, эъдин сөөктерден аңгылай кезип турганнар. Дооразы ийи илиг кылдыр эътти дилиндектей кезипкеннер. Оларның чанында Анай даштарлыг одагда чем хайындырып турган. От өжүп бар чыдырда, кескен эъдин оңгар кырынга азып тургаш, Коңгур: ^«Изидип каан даштарның чылыынга дүннү өттүр эътти ыштап кадырар бис, оглум» дээн.

Улуг кара паш долдур шылып каан сөөктерлиг хой эъдиниң көже-биле быдаалаан мүнүн өг-бүле чооглап алганда, Холурааш баштактанган: «Че, ам бичии өеэдип чыдып болур аа?»

— Дыштан, дыштан, оглум. Бөгүн-даа бис шупту шыырак ажылдадывыс.

Эртенинде Холурааш херек аъш-чемин чыггаш, таалыңнааш, айтырган: «Мээң Дас-Кара аъдым мынча чүвени ууптар чүве бе, ачай?»

— Дас-Кара сени болгаш таалыңны чайлыг уур, чүъктүг Чадаанага чедир хала чок чоруур деп бил. Кол-ла чүве — чепсек! Чүнү алырың бодан, — деп, Коңгур сүмелээн.

— Ча биле согун, боо, бижек алыр бе?

— Бир дугаарында мээң аң адар боом ап ал, ол дайынга база ажыглаттынар. Чоок тулчуушкунга ча-согуннуг, чүгүрүк аъттыг кижи соок чепсектиг дайзындан артык боор.

— Ча-согун дайынчыдан күштү негээр, а мен хөөкүй…

— Сээң күжүң четчир. Ча-согунну-даа канчаар. Берге байдалда чүгле бодуңга бүзүре. Сээң артыңда кырган-аваң, мен, Анай барын утпайн чор.

— Мээң кош-бижээм кандыг-дыр че? — деп, мыйыс хынныг улуг бижекти курунда азынган Холурааш ачазының мурнунга оң, солагай талазынче чоргаар кылаштагылаан.

— Кончуг эки-дир! — дээш, улуг бижекти хынындан ужулгаш, Коңгур ооң бизин хынааш, сүмелээн. — Бижектиң чидии херек, а сөстүң чигези кедилиг.

Ачазы Холураашка кестик берген. Ол чидиг бистиг бичии бижек-биле чүлүттүнер, аңны кежинден сояр, малды чазаар, аът дерииниң ажылдарын кылыр. Оон Коңгур чактырын хавындан ужулгаш, буруңгаар сунгаш, боозунуң кызык будун көзүндүргеш, черге кадай шанчып алган. Ол саадааның ийинде халаңнадып алган дарылыг, коргулчун октуг кавындызын суйбап көргеш: «Сээң кырган-ачаң коргулчун окчугаштар-биле часпас адар чораан. Коргулчуннуң тывылбазы-ла кончуг» — дээн.

Кара идежинде хоюг дарыны боо кулаанче Коңгур чаларадыпкаш: «Мыйысчыгашта артык ок бар. Ол ок-биле кижи хамаанчок, аңны узуткап шыдавас сен. Чүгле аар балыгланган амытанны харын адып шыдаар. Ам адыптар дээримге, ок чок каар мен. Ок хоратпазы-биле атпас мен, –дээш, боозун шыгаарын Коңгур соксаткаш, — Ам идик-хепти ончалап көрээлем, оглум», — дээн.

Эзерже олурарда эптиг элик кежи чолдак тонун оглу кедипкен. Оон кызыл пөс курнуң бир ужун белин долгандырыпкаш, кыдыынга доңнапкаш, өске ужун биргизиниң кырындан ийи катап долгандыр куржаныпкаш, адак-бышкаа чииги кончуг Холурааш аай-дедир кылаштагылаан.

— Курнуң кызыл өңнүү эки харын, балыгланганыңда кызыл ханны дайзын эскербес. Ындыг кур аъттыг кижиниң хендирбелерин силгиишкинден, согуглардан камгалаар, — деп, Коңгур оглун мактаан.

Холурааш ам дырбактыг кежин аңдара даараан чеңи чок биле хыралып калган кара тарбаган кежи бөрттү, кырган-авазының даарап бергени кандыг-даа үеде доктаамал кедер хевин — хевенекти кедипкеш: «Хевенек өске хевимден чиик, эптиг-дир», — деп, амыраан.

— Хевенекти күзүн кыргаан хураган кежинден даараан мен, — деп, Севил өөрээн.

— Хевенекти хүннүң-даа кедерге, ол белен элевес болгай, — деп, Коңгур бадыткаан.

Холурааштың эттеп каан элик кежи дөртегер алгы чүвүрүн аңнаарда кетсин дээш Анай эрткен чылын даараан. Ам ол чүвүрүнүң кырындан кадайының даарааны өшкү кежи үгдешки кедипкеш, Холурааш ыңай-бээр баскылаан.

— Үгдешки-даа тулган-на! Ол аъттыг кижиниң буттарын чаъс-хардан, ыяштарның будуктарындан, тенниг харагандан камгалаар болгай, — деп, Коңгур ылавылаан.

Холурааш кадыг идиктиг. Эзеңгиже киир теп алган идииниң ытпак бажы аъттыг кижиниң бир-бир талазынче эглиринге, доңгаярынга эптиг. Идиктиң кадыг, чоон хөм кештиг хончулары аъттыг кижиниң буттарын камгалаарындан аңгыда, ол идиктер таалыңнар-биле катай аъттың быктын, иштин база камгалап чоруур. Чайгы үеде идиктерге сарыг-сиген оът каап аар, а кыжын кидис уктар-биле катай кедер. Аңнаарда азы көштерде кедер чымчак идиктерин Холурааш таалыңче суп алган.

— Көшкүн-дайынчылар шаг шаандан аъттыг дайылдажып чораан. Аъдың өлүртсе-даа, холда чепсээң-биле дайзыныңче халдай бер. А бир эвес чепсээң чок болза, бистиң хүрештиң аргаларын ажыгла, — деп, Коңгур оглун чагаан.

Кезек хамнап-хамнап, Коңгур аптарадан алгы хаптарда чат даштары[9] ушту берген.

— Бо даштарны канчаар ажыглаар чүвел? — деп, Холурааш айтырган.

— Агаар изиг болзун дээнде, чат даштарын оттуң чалбыыжынга дөгей туткаш, кидиске азы дүкке ораагаш, салып каар. Агаарның чүдерээрин болдурбас дизе, чаттыг дашты адыжыңга салгаш, «ону өттүр» аңгы-аңгы талаларже үрер сен.

— А чаъс чагдырарарда?

— Агып чыдар сугнуң кырынга (дамырак) чаттыг дашты азып каар. Күштүг чаъс-чайык кыйгырарда, чаттыг дашты дагдан шурап баткан дамырак сугже каар. Чаттыг дашты анаа ап болбас. Ыяап хамнаан соонда ап болур. А бо даштарны хамнап каан мен, ап алырыңга ажырбас. Олар сени, Сойтуну, Комбуйну октардан камгалаар. Ам эм оъттарны, довук[10] кургаг аът ханын, тооргу хирнин, сыын мыйызын, мыйгак кудуруун ыяап ап ал.

Соок дүжүп келгенде, чишке хереглээн аъттың ханын дозуп алгаш, ыяш хумуңнарга кудуп турганын Холурааш сагынган. Элээн болганда турнуккан ханның кырынга чырык сарыг хан, хумуң дүвүнде дестиг кызыл-хүрең хан ылгалы бээр. Чырык сарыг өңнүг ханны саваже аңгылааш, оон деспиже куткаш, өг иштинге кургадыр. Кургаткан аът ханын Холурааш өшкү кежи хавынга шыгжап алган.

— Кургаг аът ханын ажыглаарыңда ооң хензиг кезээн аскыңче киир каггаш, сорар ийикпе азы ону чылыг сугга эзилдирип аар сен. Кургаг аът ханы болгаш мыйгак кудуруу могап шылаан база аштаан кижиге дыка дузалаар чүве, — деп, Коңгур оглунга тайылбырлаан.

Мыйгак олчалаанда, ол дораан ооң кудуруун кежи-биле катай аңгылап аар. Оон дүгүн чидиг бижек-биле сүвүрүп каапкаш, кудурукту кежи-биле катай өг девиириниң адаанга кургады азар. Оон Коңгур: «Кудуруктуң хензиг кезиин бижек-биле үзе кескеш, дайнап-дайнап ажырыптар. Далаш чорук чокта, согаашка хоюдур соктааш, чылыг сугга эзилдир былгааш, ижерге эки. Алдын дазылдан шайны кежээ ишпес болза эки», — дээн.

— Чүге? — деп Холурааш айтырарга, ачазы: «Чүрек шапкылангаш, удуп шыдавас сен. Кедегге даңны атсы турар деп барзыңза ижип аарга чогуур», — дээн.

Узун-херии оруктарга азы кедегге от салбайн, чем чивейн, хайындырып каан хой довуун сорарга, аштааны чидип, өс эдер. Тооргу хирни, сыын мыйызы, мыйгак кудуруу күш киирер. Холурааш таалыңынче довукту, мыйгак кудуруун, кургаткан аът ханын, тооргу хинин, сыын мыйызының кескиндизин, адыг дыргаан, тарбаган өдүн база үзүн, хая чугун, янзы-бүрү эм оъттарны суп алган.

— Сени мен шаам-биле өөреткен мен. Шогжаң бажы хаттыг, шош бажы ханныг. Канчаар эмнээрин билир сен. Сен биеэ бодуң эвес, аажок сагышсыргай болу бердиң.

— Дайын дээш сагыжым саарзык, ачай.

Хем эриинге Коңгур узуну кулаш хире, калбаа карыш хире ындыг-ла бедик эвес от салыпкан. Холураашты ол соок сугга эштирин сүмелээн. Оглу соок сугдан үнүп келгеш, ачазындан айтырган: «Ам оон ыңай чүнү кылыр?»

— Отту ажыр кылашта. Ажырбас, чүң-даа канчап барбас.

— Отка кылаштааш, харын чылыга бердим — дээш, Холурааш чөөн чүктен соңгу чүкче от таварып кылаштааш, оон хүнгээр база кылаштаан. Ынчаар кылаштап тургаш, отка чалбарып чораан:

Өрттени бээр аарыгларны

Өртет, одум, чиирин чивит.

Өрттенмезин менден ырат,

Өршээ, өршээ, дузаң көргүс.

Соок сугга эштип, от таварып кылаштааш, Холурааш оожургааш, айтырган: «Суг биле от канчаар дузалааныл?»

— Суг-даа, от-даа сени арыглап каапканнар. Соок суг хову-шөлдүң маңгысчыгаштарын сенден арыглааны ол. А сугдан кортпастарын отка өрттеткенивис ол. Чалбарыглар, күзээшкиннер база дузалаан деп бил.

Холурааш сагыш човаар чүвези чок апаарга, Коңгур оглундан айтырган: «Кижиниң төрээн чери деп чүл ол?»

— Иемниң өпейлеп өстүрүп каан кавайы, адамның шалбадап өөреткени быжыг холдары, оларның чагыг-сөзү, бо кидис өөм-не-дир.

— Кончуг шын. Төрээн черивистиң үндезин дөзү арга-арыгның, дагларывыстың ыяш-дажында, ыды-кужунда, аң-меңинде, арыг агаарында, дамырак кара сугларында, дажыг хемнеринде, ак-көк хөлдеринде, оргу-шөлдерниң оът-сигенинде, бисти долгандыр турар бойдузувуста болдур ийин. Каяа-даа, кажан-даа төрээн чериң бодап, төрел чонуң сактып чор, оглум.

Аъттаныр хүн-даа келген. Холурааш чоннуң мерген сөстерин сагынган: «Үе кээрге, адыр чок, үер кээрге чай чок». Кырган-авазының: «Орукка омак-сергек чор. Чадаанага баргаш, хүрээге өлүг, дириг төрел чонуң дээш мээң өмүнээмден тейлеп каар сен. Чадаг чорба, аъттыг чору. Чааскаан чорба, өөрлүг чору. Ада көрбээнин оглу көөр» — дээн чагыын Холурааш сактып алган.

— Орукка оваарымчалыг бол, — деп, дайынче аъткарып тура, оглун Коңгур чагаан. — Эш-өөрүң хөй болгай. Төрээн Мөңгүн-Тайгаңче, бисче дөмей-ле ээп чанып кээр сен…

— Бодуңну камнап чор! — деп, Анайның чодураа дег кара карактары кылаңнашкан.

Анай хая көрүнгеш, Мөңгүн-Тайгазын кайгай бээрге, Холурааш дораан авазын аржааннадып чораанын сактып келген: «Анайның авамга дөмейин аар!» Кажан ол ашаанче көрнүп кээрге, карак чаштарындан арны өл болган.

— Ынчанма даан, Анай! –деп, Холурааш кадайын чазамыктаан.

— Мени дээш сагыш човава, — деп, карактары чаштыг кадайы ам хүлүмзүрээн. — Шупту чүве анаа болур. Сен бисче ээп кээр сен.

— Ада-иези кандыг болдур, ажы-төлү база төлептиг кижилер болур. Кижи өзер, кидис шөйлүр. Сен, Холурааш, ам ёзулуг эр болганың ол-дур! Таныш хөй боорга, даг-даштан тайып ушпас, төрел хөй боорга, төөреп азып чорбас, — дээш, Севил дашкаар үнгеш, чөөн чүкче көрнүп алгаш, тос-карак-биле сүттү дөрт чүкче чажып чалбараан.

О, өршээ хайыракан! Өршээ!

Арттың улуу мында болзун.

Арттынчактың улуу сенде болзун.

О, өршээ, чоруу-ла чогузун!

Оранның улуу мында болзун.

Олчаның улуу сенде болзун.

Чораан ботка човаг чок болзун.

Чорткан аътка соодуг чок болзун! — деп, Севил чажыг чажып, уйнуу менди-чаагай чедип кээр болзун деп оран-таңдызынга чалбарып-ла турган.

Холурааш эзеңгиже будун киир тепкен турда, Коңгур: «Куш уялыг, кижи чурттуг. Сээң Мөңгүн-Тайгаң сени манаар. Дөмей-ле чедип кээр сен, оглум», — деп чагаан.

Холурааш аъттаныпканда, Коңгур оглун каргыраа-биле үдеп чыдып калган. Ачазының үнү бирде ырап, бирде кыңгырткайнып чаңгыланып, ижин-баарны ажыңнадыр куюмнадып, тааланчыг чазамыктап куттулган. Ам оглу ачазының ол каргыраазында хая-даш чуулгаш, казырадыр дагжап, бузулган дег кыннып кээрге, «каргыраада ылап-ла дагларның кайгамчык өндүр чаагайы, күчү-күштүг түрлүү сиңген-дир» деп бодап чораан. «Биче-Мөңгүн-Тайга дээрге өгбелеримниң болгаш ада-иемниң дагып чораан меңги баштыг ыдыктыг сыны болгай. Мындыг магалыг оранымдан бөгүн дайынче аъттаныптым» деп бодап халдып орда, ачазының ыры-каргыраазы орук дургаар Холураашты дайынга тиилээринче сорук киирген.

 1
¹Эдирээ — чирик-чирик кертиктерлиг алгы эттээр узун ыяш.

 ²Манчы кыдаттар — Кыдат империяның Дайцин династиязының манчы кыдаттары Тываны 1758 чылда эжелеп алган. Ынчан Тываны Урянхай дээр турган. Моолга, Тывага бот деңзилиг черлерни кожууннар кылгаш, моол база тыва нояннарны амбын-ноянга чагыртырын дүрүмчүткен. Шупту эрге-чагыргалыг дүжүметтер Моолда Улясутай хоорайда манчыларның сайыдынга чагыртыр. Ол дүжүметтерин дамчыштыр Моол биле Урянхайга, цзянь-цзюн чондан эңмежок албан-үндүт төледир турган.

 ³Албан-үндүт — киш, дииң, ирбиш, дырбактыг, сарыг-кундус кештери-биле үндүрүг төлээри.

 ⁴Дөңгү — үттүг калбак ыяшты кижиниң мойнунга эптештир быжыглап каарга, чыттынмас, дыш чок боор..

 ⁵Дошка-чиңзе — чаңгы азы чейзең (башкарылга баштыңы) бөргүнде көк даштыг, хүндү — ак шаажаң, чалаң — көк шил, бижээчи база бошка — чес-хола дошкалыг боор.

 ⁶Баян-Боова — Бо Янь-Боу деп кыдат бүүзени тыважыдып адааны. Тай Ши Тай-фу, Бо Чжень Ба-ду бүүзелерни тывалар Дажы-Тойбу, Бээжин-Бады бүүзелери деп адап турган.

 ⁷Хырын, сыңый, мөөн — боданың азы өшкүнүң сыңыйын кевиргеш, ишкир болзун дээш, шөе, хере тыртып, ууштаптар. Оон үргеш, ыштааш, саржаг кудар. Ол ышкаш шээр мал хырнын аңдаргаш, үргеш, ыштаптар. Ындыг савалар өл-шык тоовас болур. Хырынга чөкпек, ээжегей, саржаг кудар. Ыштаан бода мөөнүн шыгыткаш, ууштааш, арага кудар. Ишкири үш литр хире боор. Шимези төне бээрге, савазын дүргеш, шыгжап аар. Инек мөөнү дыка быжыг.

 ⁸Таар — чүң-биле аргаан, божа аксыр хап.

 ⁹Чат даштары — узуну 2—3 илиг, үш кырлыг шилдегер, ак болгаш ак-көк өңнүг, хуулгаазын бичии даштар.

 ¹⁰Довук — хойнуң дискээниң сөөкчүгежи.

2. ЧАДААНАЖЕ ОРУККА

Мөңгүн-Тайгадан Хомду дайынынче Холурааш, Сойту база Комбуй аъттарын мунупкан, түрлүү кончуг челзип органнар. Cойту биле Комбуй төрээн черинден ырак орукче бир дугаар аъттанган болгаш ыңай-бээр кайганмышаан, бурунгаар үзейипкен шаап орган. Чүге-ле ийик, Холурааш: «Бо дайынга бис тиилээр ужурлуг бис!» деп идегеп чораан. Артыштың ногаан бүрүлерин холунга өйдүктүрүпкеш, ооң чаагай чыдын таалал-биле киир тынмышаан, көрүп көрбээни чурттарны ол сагыштаан…

Бир-ле черде хек эткен. Холурааш кады чораан эштерин кый деп алгаш, тонунуң хойнундан шидиглиг алгы хавындан ачазының бергени хуулгаазын чаттыг даштарын ужулгаш, Сойту биле Комбуйнуң адыштарынга cалгаш: «Боо октарындан силерни камгалаар бо чаттыг даштарны идегелдиг черлериңерге шыгжап алыңар», — деп, чагаан.

Сойту биле Комбуй улуг кош-бижек, сүге-балдыдан эгелээш, быстан-дарызын, шай-дузун, идик-хевин, күш-хүнезинин, баг-сыдымнарын дергилеп, кош-таалыңнарынче суп алган болганнар.

Комбуй ортумак дурт-сынныг, делгем хөректиг, эрес-кашпагай, топтуг-томаанныг. Аалынга ол үр олурар хөңнү чок, үргүлчү таңды-сын, арга-эзим кезип чоруур. Бойдуска кончуг хумагалыындан черниң аң-меңиниң онча-мендизин, аажы-чаңын, эвээш-хөйүн, кайда турарын беш салаазы дег билир.

Сойту ортумак, харын-даа чолдаксымаар сынныг, шимчеңгир, аажок эрес, өткүт үннүг, дыка сонуургак, арын-шырайы шевергин чараш, аңчы уктуг, чазыы кончуг аныяк эр. Эң ынак кадагалаар эди — чактыр боозу. Чазыг чок, дүрген адары-биле алдаржаан. Ча-согун, какпа-дузакты ажыглаарынга мергежээн. Мөңгүн-Тайгазының девискээринге, Даг-Алтайның тайгазынче аңнап аъттанганда өлүк-тывыштыг чоок кижилерин өөртүп кээр.

Комбуйнуң-даа, Сойтунуң-даа тайга-таңдызындан эккеп турар олча-кежииниң барык шуптузу албан-үндүт төлээринге барып турарын Холурааш билир. Дииң, дырбактыг, киш, күзен, кырза, ирбиш, дилги, бөрү кештери-биле манчы-кыдаттың онаап каан албан-үндүдүн төлээр. Албан хүлээп алыр кыдат дүжүметтерге хээли кылдыр бээр кештерни, өске-даа белектерни боттарының байлары база-ла бөдүүн чоннуң оорга-мойнунга салып каар. Ууттунмас ол албан-үндүттен чайлаар арга чок болгаш араттар бергедежирлер. Арат кижиниң сагыш-сеткилин аар-берге салым-хуузунуң өйүп кээрин чүү дээр! Хостуг-шөлээн чыдар, үе-дүптеги шиин салбас оран-таңдызынга алаагып аңнаксаар бир чылдагааны ында. Чүге дизе, дүймедип кээр түмен бодал ынчан эстип-чидип, хөрек ишти хозай бээр болгай.

А Холурааш аңчы-малчын боорундан аңгыда, аараан кижилерни эмнээр чаяалгалыг база чонунга хүндүткелдиг боорга, дүжүметтер, байлар ооң улус аразында анаа эвес байдалын, эрге-күжүн хүлээп көөр турган.

Кадыр арттарны ажып, дажыг хемнерни кежип, халдып-ла органнар…

Каргы хемни олар аъттары-биле сүстүрүп кешкеш, Ак-Шивээниң сынында буурарып көстүп чыдар хертеш кертилек-баалык — Саадак арттың кырынче углапканнар. Артче углаан кокпалап, Ак-Шивээниң даг эдээ-биле дөш өрү үнүп бар чыда: «Койгун, койгун!» — деп баштай Сойту, оон Комбуй алгырган. Шупту доктаап, шимээн чок барганда:

— Шынап-ла кодан-дыр! — дээш, Комбуй сиген аразынче шимеш диген бора коданның уунче айыткан. Ооң-биле сүржүр чай кайда боор.

Корткан койгун оларның чаны-биле халып ыңай боорга, олар оруун уламчылап, арт кырынче көдүрлүп-ле органнар. Оът-сиген шыпкан артта кокпа орук чоорту чанагаш хаяларже углаан.

Ам-на Саадак сынның кырынче олар үнүп кээрге, ында ийи оваа бар болган. Аъттарындан дүшкеш, арт кырының арыг агаарын тынып, көжүй берген буттарын хөндүрүп алгаш, көгээржикте сүттүг шайын, аъш-чемниң дээжизин хүнгээр чашканнар. Холурааш чалбарып, йөрээл салыр: «О, өршээ хайыракан!

Алдын делегейим хайыракан,

Артымда чайнап, бараадаан

Ак баштыг Мөңгүн-Тайгам!

Арат чоннуң кадыын өршээ.

Бедик артым, чавызап өршээ.

Берт орук аштаглыг бооп өршээ.

Кадыр, узун орук кыскалап өршээ,

Хамык чонуң дыштыг аргышсын. өршээ!» — дээш, оран-таңдызының ээзинден чораан чоруу чогуп, оруу шаптараазын чок болурун дилеп чалбарааш, кижи бүрүзү аъдының челинден дүк сывыргаш, адагашка баглап каан.

Моон, Саадак арттың кырындан олар хараарга, чөөн талада — Таңды-Уула, барыын чүкте — Алтайның кызыгаары, Узун-Хем тода көзүлген. Бо адаанывыс черлерни Ак-Шивээ сынны тудуштуруп турар. Мурнуу чүкте мөңге меңгилери чайнаан мокулдур ак Мөңгүн-Тайга чоргаары кончуг сүрлүг көзүлген. Хаттан ыжык хаялар баарынга дыш ап, орар аразында: «Саадак арттың ады кайыын тывылганыл?» — деп, Сойту сонуургаан.

— Шаанда маңаа бир аңчы согуннарлыг саадаан уттупкан дижир. Бир эвес Саадак артын кыдыындан көөр болза, шынап-ла саадак сагындырар, — деп, Холурааш харыылаан.

— Мээң төрелдерим моол кожаларлыг, олар малын кады кадарар, моолдажыр, черле найыралдыы аажоктар, Силерниң чоок кожаларыңар Алтайдан болгай. Алтай дылга арыг чугаалаар силер ыйнаан? — деп, Комбуй айтырган.

— Алтайлар-биле чүгле өңнүктер эвес, кудалашкаш, хан төрел апарган бис. Алтай дылды төрээн дылым дег билир мен, — деп, Холурааш чоргаар харыылаан.

Дыштанып алгаш, аъттарын чедип алгаш, кудургайны куду бадыпканнар. Куду баткан тудум, ыяштар чоорту көвүдеп, ылаңгыя дыттар колдаан. Буттар чаны-биле дендии арыг дамырак кара суглар шурап бадып, аяңнар көстүрге, чаражын! Эң-не адаанче олар бадып кээрге, хөлчок шапкын хемчигеш аккан, долгандыр-ла арга-арыг. Ол-ла кылашташкаш, демги хемден барык ийи катап улуг хем эриинге доктааганнар.

Дүъштеп алгаш, арга ишти-биле хемниң агымының аайы-биле ам шуут аъттарны мунуп алгаш, шала дүрген чортупканнар. Хем ишти-биле аргаладып артче чүткүдүп үнүп орда, арга үзүктели бээрге, оът-сигенниг, янзы-бүрү чечектерлиг аяң-шынаалар көстүп, артче чоокшулаан тудум арга улам шаарарган. Хүн ажар деп баарга, эң сөөлгү арга кыдыынга хонар деп шиитпирлээннер.

Кежээ-даа кайгамчык: аяс хүн, чиңгир көк дээр, оожум, чылыг. Ажып бар чыткан хүннүң херелдеринге дыттарның баштары, уннары дуу ол-ла Таңды-Ууланың дээрге шаштыккан кадыр даглары арта алдынналып көзүлген. Дендии улуг, чодур дыттың чоогунга одагны кыпсыптарга: «Ии, мында одаар ыяштың хөйүн! Бисте дег хараган чыып, инек мыяа, көржең одавас магалыын көрем», — деп, Сойту магадаан.

Одагның ак-көк ыжы буруладыр көдүрлү бээрге, хүн шуут ажып, даглар баштарының чараш өңнери чидип, караңгыда одагда дөгеленген ыяштарның уннарында от чайнай берген. Кежээки чем соонда, хүнзедир арга-арыгның, дагларның артыш-шаанаксыг агаарын хөрек долдур тынып чораан үш эр, эзерин сыртан