автордың кітабын онлайн тегін оқу
Сүйінбай Аронұлы
Айтыстар

Кітап туралы Пікірлер4 Дәйексөздер12 Қазір оқып жатыр276 Сөрелерде Тегін фрагмент

АЙТЫСТАР

Құрастырған филология ғылымдарының докторы,

профессор Садырбаев Сұлтанғали

СҮЙІНБАЙ МЕН ТЕЗЕК ТӨРЕ

Тезек төре Нұралыұлы 1847-1867 жылдары Ұлы жүздегі Албан руының аға сұлтаны болып тұрған кезінде, төрелігі мен зорлығының үстіне: бір жағы қырғыз, бір жағы Найман еліне барымташы жігіттер аттандырып, ұрланып келген жылқыға төре таңбасын бастырып, өз жылқысының тобына қоса береді екен.

Бірде Тезектің Жылкелді, Бапау деген екі ұрысы Найман руына барып, жылқыға тигенде, Найман жылқышылары қуа соғысып, төренің ұрылары жараланып, әрең құтылып кетіпті.

Сол күні Сүйінбай Екей елінің жоғалған жылқысын жоқтап, Алтынкемел тауындағы Тезек төренің жайлауына келеді. Келсе, төренің есік құлы алдынан қарсы шығады:

— Төренің үйіне барма, басың кетеді. Жылкелді, Бапау деген екі ұрысы түн қатып, аттан жаңа түсті, қолы сынық, басы жарық. Төре екеуіне долданып отыр,— дейді.

Сүйінбай үй сыртында тұрып, Тезек төренің екі ұрыны өлеңмен жерлеп, зекіп жатқанын естиді.

Тезек төре:

Абылай — арғы затым, атым Тезек,

Жан бар ма өлмейтұғын темір өзек.

Біріңнің басың жарық, қолың сынық,

Ұялмай не деп келдің екі кезеп.

Апырым-ай, ай да көкте, күн де көкте,

Тақалдық құдай қосса, біз де бекке.

Біріңнің басың жарық, қолың сынық,

Ұялмай не деп келдің хан Тезекке.

Жылкелді Бапауменен жүрегің бар,

Түріндей арыстанның сүреңің бар.

Біріңнің басың жарық, қолың сынық.

Қашар ма жылқышыдан жаман мұндар.

Абылай — арғы затым, Тезек атым,

Асып тұр Ұлы жүзден салтанатым.

Біріңнің басың жарық, қолың сынық,

Ұялмай неғып келдің екі қатын.

Мен іздеп, қолға түссең, бармас па едім,

Хабарды төңірекке салмас па едім.

Қолына қандай ханның түссең-дағы,

Кезептер, мен құтқарып алмас па едім.

Дүние өзі үлкен, опасы аз,

Қалжа қой сендерге де жеген шығар.

Патшаға түссең-дағы алар едім,

Бүл күнде тоқтататын мені кім бар?!

Қашпастан қолға түссең бәрің бірдей,

Қай қазақ ұстар еді қоя бермей.

Қор болды, әттегене, төре басым,

Еркіме бірі көнсе, бірі көнбей!

Осы кезде: «Ассалаумағалайкум, алдияр!»—деп, Сүйінбай хан ордасына кіріп келеді. Жұмсақ құс мамықтың үстінде төңкеріліп жатқан Тезек төре екі ұрысын тастай беріп, Сүйінбайға былай дейді:

Мен едім Абылайдың хан Тезегі,

Жылқының ұстатпайды сұр көжегі.

Ордаға күл мен құтан басып кірген,

Құдайдың бұ да болса бір кезегі.

Атамды шалған қыдыр Абылайдан,

Жақсының көңілі жұмсақ сары майдан.

Шел бүркіті түстенген сары жігіт,

Сұраймын руыңды, келдің қайдан?

Зүл-залал, Абылхайыр, Ақтамбермен,

Жаратып дүниені дәнекермен,

Тінтушідей ордаға кіріп келдің,

Сұраймын аты-жөнің, келдің қайдан?

Қараша би Абылайға келген екен,

Арқа жұрт Алатаудан темен екен.

«Хан Әділ Ұлы жүзге хан болсын» деп,

Қолқаны Абылайға салған екен.

Қараша Абылайға барған екен,

Дүние опасы жоқ жалған екен.

«Ұлы жүз өзі бейбас, тентек елсің,

Баламды жібермеймін» деген екен.

Қараша Абылайға келген екен,

Екеуі сертке тағам жеген екен.

«Рұқсатсыз үйіне кісі кірсе,

Ат-тоны олжа болсын» деген екен.

Осындай хан атамның жарлығы бар,

Есіктің сол себепті тарлығы бар.

Тінтушідей ордаға басып кіріп,

Ажалыңа асыққан, байғұс мұңдар!

Тезек төре жігіттеріне қарап:

А, Жылкелді, бұған кісен салмаймысың,

Бапау, сен киімін тонап алмаймысың.

Мұңдардың аяғына кісен салып,

Зынданға жаяу айдап бармаймысың?!

Төрт қазық аяғына қақпаймысың,

Киімін отқа өртеп жақпаймысың.

Абылай хан жазалыны қайтушы еді,

Жазасын жазалының таппаймысың!

Албан, Дулат, Шапырашты бір талай ел емес пе,

Ақылы хан Тезектіқ кең емес пе?!

Жалпы қазақ баласын тегіс жисаң,

Төренің отыз үйлі жемі емес пе?!

Қара қазақ былшылдап көп сөйлейді,

Тезектің бір дегені ем емес пе?!

Сонда Жылкелді мен Бапау «киіміңді шеш!» деп тап бергенде, Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны:

Ұраным менің — Қарасай,

Мен — Сүйінбай!

Өлеңді Қарасайлап айтамын-ай!

Сәлемге келген кісінің атын алып,

Неден пейілің тарылды, тақсырым-ай!

Ассалаумағалайкум, Тезек төре,

Елден жылқы қоймаған кезеп төре!

Телі менен Тентекті тыят десе,

Өзің ұрлық қыласың, әттегене!

А, тақсыр, дүниеден жақсы да өтер, жаман да өтер,

Дүниеден жүйрік те өтер, шабан да өтер

Сәлемге келген кісінің аты менен тонын алып,

Ұры төре, бүйте берсең, тұқымың құрып кетер.

Төрені келіп едім көрейін деп,

Сәлемін пайғамбардың берейін деп.

Аттандырған ұрысы қолға түсіп,

Хан ием отыр екен өлейін деп.

Атаңыз болған екен хан Абылай,

Хан, қараға сөйлеген бала едім-ай!

Ашулансам кетермін шауып алып,

Жалғыз басты төресің, білесің бе-ай!

Хан Тезек, төремін деп дүрілдейсің,

Қожаны ақ сәлделі «пірім» дейсің.

Үйіңе Жылкелді мен Бапау келсе,

Әжең келген немедей күлімдейсің.

Қарақалпақ, Түрікпенді бермейсің еш адамға, қорып тұрып,

Кедейдің жалғыз атын қоймадың торып тұрып.

Өз айғағың, өзіңде тұр ғой төре:

Екі қаракер құдайға неден жазды,

Келіпсің екеуін де зорықтырып.

Атаңыз мұндай істі қылған жоқ, хан Абылай,

Сарабдалды балқытқан мен Сүйінбай.

Алатұғын жанымды құдай алар,

Алшақтама құдайдың кенже ұлындай!

А, төре, аш көзіңді, мен Сүйінбай,

Бөркіңді ұшырамын жел құйындай.

Қаптаған жердің жүзін қалың қазақ,

Көзіңе көрінбейді бір тиындай.

Кесіп алсаң бас міне, төре Тезек,

Өлмейтұғын адам жоқ темір өзек.

Сәлемге келген жанды қыра берсең,

Ұры төре, саған да келер кезек!

Ұрыларың басымды кесіп алар,

Өткізіп қанжығаға тесіп алар.

Шапырашты, Дулатым қаптап келсе,

Отыз үйлі төренің несі қалар?!

Абақ, Тарақ бір туған ел емес пе,

Шалқып жатқан таусылмас көл емес пе?

Көл толқыса, көбігін кетер басып,

Бетіндегі көбігі төре емес пе?!

Төре сайтан болғанда, көп періште,

Бір сайтанды қаққан да пері емес пе?!

Ұрыларың басымды кесіп алар,

Әрісі — мені өлтірсе, жанымды алар.

Сұраншы мен Саурығым аман болса,

Қызыңды, қатыныңмен атқа салар!

Сүйінбайдың өткір сөзіне әрең шыдап отырған Тезек төре орнынан қарғып тұрып:

— Кескін-келбетіңе қарасам, кедей көрінесің, қырсығыңды кесейін, мына жібек шапанымды шешіп ал,— дейді.

Сүйінбай:

Тұрмысың «шапанымды шешіп ал» деп,

Мен тұрмын шешіп алса несі бар деп.

Бір сөзді айтып едің түсі жылы,

Сүйінбай қырсығыңды кесейін деп.

Үйіңді жұрдай қылып үптеп алсам,

Айтарсың, «мұның қандай өші бар» деп.

Егер де сен хан болсаң, мен сұрқылтай,

Ойлама, Сүйінбайдан не шығар деп?!

Мен сенен қорыққаннан жасқанбаймын,

Қарашы, қай ісіңнен қашқандаймын?!

Егер де көтеріліп, сен желіксең,

Қеудеңді, көңіліңді басқандаймын!

Тезек төре:

Тұсында Абылайдың Бұқар жырау,

Хан Әділдің, кезінде Түбек тұр-ау!

«Әр заманның, бар дейді сұрқылтайы»,

Сұрқылтайым менің де екен мынау»!

Атадан емес еді жолым өзге,

Болмады тоқтамасқа мына сөзге.

Үні өткір, өзі де бір зар жақ екен,

Жасырмай барлық шынды айтты көзге.

Сүйінбай тегін емес, қызыр көрген,

Қол жайып, жаман болмас бата берген,

Жылкелді, бір қой әкеп бата сұра,

Ырысын ап қалалық осыменен.

Айтқанындай, Тезек төренің есік құлдары мойнына кескек байлаған, құрттаған қотыр қойды әкеледі.

Сүйінбай:

Ойпырым-ау, мына қойың мерген қой ма,

Аң атып, талай қызық көрген қой ма?

Артына жалтақ-жалтақ қарай берді,

Бір қорлық Қасекеңнен көрген қой ма?

Пердеңкесін мойнына салғызып кеп,

Атқызғалы келдің бе Сүйінбайға.

Ашаршылық болғанда елді асырар,

Тышқақ лақ сойсаң да, мұны сойма!

Тақсыр-ау, бұл заманның күйін ойла,

Елдің шетін күзетсіз босқа қойма.

Жаугершілік болғанда сені асырар,

«Мерген қойды» қонаққа елең сойма.

Демесең, Сүйінбайды ұшықтайын,

Қоя бер, мына қойдың көзін жойма.

Тезек төре:

Жамандап келдің-дағы, даттап болдың,

Жақсылығын кейінге сақтап қойдың.

Қатыным мынау менің, қарақтарым,

Аз ғана қыздарымды мақтап қойғын.

Сүйінбай:

Тақсыр-ау, сіздің қызда жаман бар ма,

Жаманды жаман дейтін заман бар ма?!

Бағасы бес тиындық біреуі жоқ,

Болған соң төре қызы амал бар ма?!

Хан Тезек, кейкі сары ханымыңыз,

Сүйінбай екенімді таныдыңыз.

Долданып тап бермегін қылышыңа,

Жасырмай айтып берсек анығын біз.

Ері еді Дәнекердің Жарылқамыс,

Қазаққа солай деген кетті дабыс.

Бақайын өз қойшыңның өзің талап,

Мақта деп, тірі отырсың етпей намыс.

Ол күнде жақын еді біздің ауыл,

Қиянат момындарға салдың дауыл.

Дәнекер — Тезек төренің зорлықпен тартып алған екінші әйелі.

Мақтайтын Дәнекердің қай жері бар,

Жайдақтап әркім мінген бұл бір жауыр.

Хан Тезек, осы күнде асуыңды-ай,

Суындай Сусамырдың тасуыңды-ай!

Қатыныңның басы жалпақ, мұрны кейкі,

Жатуға мен де бірге шошырмын-ай!

Тезек төре:

Жақсы ақын үйге келсе, қыдыр-ырыс,

Айтқаны Сүйінбайдың бәрі дұрыс.

Көргенді не де болса бетке айтатын,

Адамнан сирек туар мұндай туыс

Сүйінбай, маған сенің өзің керек,

Баршадан ақын болып тудың ерек.

Жарамды жол жүріске ат берейін,

Соны мініп, еліңе қайт ертерек!

Жылкелді мен осында Бапау бар ма?

Мен мінетін әлгі бір сары ат қайда?

Ескі малдың көзіндей бір күт еді,

Соны тауып мінгізгін Сүйінбайға!

Сүйінбай:

Тақсыр-ау, бұл бергенің сары ат па еді,

Азуында бір тісі жоқ кәрі ат па еді?

Кірпігіне қарасам, қурап қапты,

Тұсында Абылайдың бар ат па еді?!

О, тақсыр, Сүйінбайды деме бекер,

Мұны мініп заман жоқ елге жетер.

Ілесіп Абылайдың бақ-дәулеті,

Кәрі ат берсең, менімен бірге кетер.

Сары ат:

Тұсында Абылайдың мен бір сары ат,

Жас күнімде болып ем ерге қанат.

Талай құда келгенде, талай досы,

Бермеп еді, хан Тезек, мені қалап.

Мойнымнан жал, бойымнан әлім кетті,

Әл кеткен соң, өзіме кәрілік жетті.

Ала жаздай бойыма шыр бітпейді,

Қыс болса, өкпе тұстан суық өтті.

Тезек төре:

— Мен жеңілдім. Бабам Абылайдың тұсында Бұқар жырау өткен екен, атам Әділдің тұсында ақын Тубек өткен екен. Менің заманымда сен кез келдің: мен хан екенмін, сен «сұрқылтай екенсің» деп, бір қасқа тайды сойып құдайы қылыпты. Келесі күні Тезек төре Сүйінбайға түйе бастатқан тоғыз береді. Тоғыздың ішінде жаман қаракер ат бар екен, Сүйінбай қаракер атқа қарап мынаны айтқан:

Бейшара, болдырыпсың, қаракер-ай,

Көшке жаяу жүрсем де алмаймын-ай,

Өзі жауыр, өзі кәрі ақсақ екен,

Мұныңды алып елге бармаймын-ай.

Орта жолда болдырып, өліп қалар,

Мұның мен обалына қалмаймын-ай.

Қаракер, жөніңді айтшы өзің маған,

Айтсаңшы, қайдан келген сорлы едің-ай?!

Қаракердің жауабы:

Мен жөнімді айтайын, ай, Сүйінбай!

Түргендегі мұжықтың аты едім-ай.

Терең барып, сол жерден алып келген,

Қысы-жазы өзімде бір тыным жоқ,

Үстіме шыр бітпеген қу едім-ай!

Сүйінбай:

Ұйтқыған әрбір сөзім жел-құйындай,

Хан-қараға сөйлеген мен Сүйінбай.

Арыз айтып алдымда жылап тұрған,

Көрдің бе жануарды қаракер тай.

Ұрлығыңа мінгізіп күндіз-түні,

Малдықтан кетіріпсің оны былай.

Алты жерден арқаға пышақ салған.

Төре, құдай болсаң да тартсаңшы ойбай!

Сүйінбайдың соңғы сөзіне шыдай алмаған Тезек төре «мен де ақынның кедейлігін бетіне басып, сағын сындырайын» деп:

Қарасам басың менен аяғыңа,

Жерің жоқ түте-түте жұлынбаған.

Жаңадан киім-кешек бергізейін,

Жүргейсің келіп, кетіп ұрын маған.

Сүйінбай:

Хан Тезек, байлығыңа бас ұрмаймын,

Мен бірақ көргенімді жасырмаймын!

Шын дертім ұстап кетсе айнымалы,

Басымнан ұшқан құсты асырмаймын!

Төресің жер мен көктей елмен араң,

Ел жаңа елу жылда, жүз жыл қазан

Атың да, шапаның да бәрі өзіңе,

Келгенше енді айналып тұрғын аман!

СҮЙІНБАЙ МЕН ҚАТАҒАН

1847 жылы қазақ пен қырғыздың арасындағы билікке таласқан әлдекімдер, екі елдің ежелгі достығына бір шама нұқсан келтіреді. Арада бір жыл өткен соң, соғыста шейіт болған бейкүнә азаматтарға арнап қырғыз елі Ыстықкөлдің жағасына жиналып, үлкен ас береді.

Сол асқа арнаулы шақыртумен қазақтардан Ұлы жүздің аға сұлтаны Тезек төре мен атақты ақын Сүйінбай да қатынасады. Аталған асты Қара Бәйтік басқарады:

— Тезек төре, мырза! Құмырсқадай қаптаған мына отырған қырғыз-қазаққа алыстан келген ақының сәлем берсін,— дейді.

Сүйінбай:

Жүйріктер қосылмаған қою шаңға,

Қосылған арыстандар қашқан аңға.

Хан Жантай, қара Бәйтік ел иесі,

Келіп ем сәлемдесіп Орман ханға.

Арғы атаң ер Әтіке, батыр Жантай,

Басыңа кидің бөрік қызыл алтай.

Бауырлас қырғыз елін көрмек үшін,

Боларын осы астың күттік алты ай.

Қамшысын батыр Бәйтік қатты ұстаса,

Қорқып тұр күллі қырғыз қырылғалы-ай,

Хан Орман болмас сөзге бұрылмайды,

Хан Жантай ақ сұңқардай қырындайды.

Мәуелі батыр Бәйтік шынар ағаш,

Сан торғай бұтағында шырылдайды.

Бас қосқан екі халық — ұлы жиын,

Келген соң сөйлеу керек сөзден кайтпай.

Қол жайып, құран оқып өткендерге,

Аруағын атап қырғыз келдім жоқтай!

Ассалаумағалейкум, бала Қараш, шоң Қараш

Жасынан шыққан Жаңқараш,

Солтыдан шыққан Манапбек,

Бәрің бірдей қара көк.

Тілеуберді Қанайдан,

Даңқың шыққан талайдан.

Дуандағы жүйрікті —

Жақтырмайсың қалайдан.

Қанайдан шыққан өңкей бек,

Байсейіт, Бошқай қайдасың?

Қара Бәйтік, ойдасың,

Төрегелді, батырсың.

Айдаһар жылан сияқты,

Батыр алар найзасын,

Сұлу алар айнасын

Қырық жігіт бектер қайдасың?!

Ат құйрығын бұлаған,

Қырық қақпалы шаһарда,

Қол жеткен жерін сұраған.

Қарабекұлы хан Жантай,

Қырғыз-қазақ жиылса,

Ақылыңа ұнаған.

«Соң келді» мені демегін,

Шапырашты ел едім.

Менің атым — Сүйінбай,

Тақымымды үш қыспай,

Соңыңа сенің үш түспей,

Бекер кетер демегін.

Ассалаумағалайкум,

Күшік пенен түлкі едің.

Күшіктің үш ұлы —

Дүниенің кілті едің,

Көргенің сауық күлкі едің.

Үш ұлыңның ішінде,

Есенқұлдан Есербек,

Есенқұлұлы Ниязбек,

Ниязбектен Сегізбек,

Телегейлі Теңізбек.

Анардан туған алты бек,

Алтауың да қара көк.

Алтауыңның ішінде —

Бағы жанған Орманбек.

Шынжыр балақ, алтын тек,

Бұлдыраған бәйтеректің басысың,

Қолым жетер дәрмен жоқ.

Қасыңдағы ініңіз,

Бірге туған күніңіз.

Бердіқожа, Бердібек,

Бәрің бірдей қара көк.

Әжі менен Суанбек,

Мәуелеген талдай боп,

Бәйбішенің кенжесі,

Рысқұлбек, Қайдубек,

Байарыстан, Жақыбай,

Аталы бектің бірі еді.

Қаражақ Қалұғұл қасыңда,

Қәдірбектің ұлы едің.

Су тілесе бал берген,

Қой тілесе, тай берген,

Қарны ашқанға май берген,

Жақсы жерден жай берген,

Құдайысын көп берген,

Шақырған кісі көп келген.

Құдияр, Нұрақ қайдасың?!

Алакүшік, Тоқтарбай,

Сен қырғыздың батыры едің.

Көл бұғысы сияқты,

Бәрін билеп жатыр едің

Бұғыдан шыққан шоң Тома,

«Сапақтап» ұран шақырған.

Жая менен жалдай боп,

Кіндігіңнен жарылқап,

Отыз ұлдың атасы,

Қабыл болсын батасы.

Шыбықтан шыққан талдай боп!

Бұғыдан шыққан Боранбай,

Бұғыдан шыққан бек едің.

Ел шетіне жау келсе,

«Мен жаулайын» дер едің.

Ел шетіне дау келсе,

Мен даулайын дер едің.

Сен бір шұбар жолбарыс,

Ашуыңа тигенді —

Тарпа басып жер едің.

Алыбайдың алты ұлы,

Қеудесін кеңес кернеген:

Биік таудай өрлеген,

Ат кетпеген кермеден,

Сөз сөйлеген термеден.

Сұлтанқұлдың асында,

Жырғалаңтөбе қасында,

Ат шаптырды деген соң,

Мен де келдім осында.

Қырғыз елі бәйтерек,

Мен бір келген боз торғай.

Жырлайын да қасыңда!

Сүйінбай ақын заманындағы қырғыздың белгілі батырлары мен манаптарының аттарын атап, арнау өлеңін осылай деп аяқтағанда, Қара Бәйтік тағы да сөзге араласады:

— Мына, шай шымылдықтың арғы жағында, екі қызбен алданып отырған Қатаған деген ақынымыз бар. Сүйінбай, сен келеді деген соң, күллі қырғыздан озған осы ақынды сенімен айтыстырамыз деп алдырып едік. Бәйгені жеңіп аласың ба, жоқ сұрап аласың ба?—дейді.

— Сүйінбай ешуақытта бәйгені сұрап алған емес, жеңіп алған!— дегенде, шымылдықтың арғы жағынан қағылез қара жігіт қарғып тұрып, Сүйінбайға өлеңмен тиіседі.

Қатаған:

Сүйінбай, тоқтат сөзіңді,

Ояйын ба көзіңді!

Ақынмын деп ойлайсың,

Мен тұрғанда өзіңді.

Түзетілмес ағаш ең,

Бір жөндейін тезіңді.

Сыртыңнан іздеп жүруші ем,

Келтірді құдай кезіңді,

Ей, Сүйінбай, Сүйінбай,

Тас төбеңнен жүрейін,

Соғып кеткен құйындай.

Боз жапырақ сен едің.

Қияқты сұңқар мен едім,

Тырнағым келіп ілінсе,

Қалмайды желкең қиылмай,

Келіп қалдың ордаға,

Қатағанды түсінбей,

Манаптарым, тоқтай тұр.

Сүйінбайды жеңемін.

Ешкімге де сыйынбай.

Қорықпаймын адам деп,

Сүйінбай маған бұйым ба-ай!

Осы жерден жеңіп шығайын,

Өлең айтқан ақының,

Бір қалаштық тиындай.

Әскер тартып барғанмын,

Сөзімнің тапшы жалғанын.

Қаңғып өскен қазақсың.

Қаудырлаған шалбарың.

Қырғыз болып аттансам,

Өзімдікі емес пе —

Қойныңдағы жарларың,

Маңдайдағы барларың,

Қатардағы нарларың!

Басына думан салғанмын,

Кенесары төреңнің

Басын кесіп алғанмын.

Наурызбайдан бегіңді

Суға сүйреп салғанмын.

Заты жаман Сүйінбай,

Қане, кегіңді алғаның!

Енді кегіңді алғанша,

Ішіңде кетер арманың.

Менің атым Қатаған,

Қоңырбөрі асында,

Бес жүз жылқы матаған.

«Сүйінбай ақын тәуір» деп,

Мұның несін атаған.

Сүйінбай, сеннен жеңілсем,

Қатаған болмай қатайын,

Көк шешектен жатайын,

Қазаққа ғана жүйріксің,

Қырғызға келген әлдекім,

Бес тиынға сатайын.

Байлығымды айтайын,

Көптігімді айтайын,

Жете құрыш қылышпын,

Неге сенен қайтайын.

Басыңа өлең жаудыртып,

Миыңды сенің шайқайын.

Бектігің жоқ бойыңда,

Қаңғып өскен қазақсың,

Түтеленген байпағың.

Жүйрік жалын тараған,

Күнінде шауып жараған,

Қара Бәйтік бегім бар,

Падишадан шен алған,

Қай жақсың бай, ей қазақ,

Хан Орманға балаған?!

Батыр Жантай бегім бар,

Аузыңа қырғыз қараған.

Егізек пен Тоғызақ,

Бұғы деген қырғызым,

Сонан келер жұлдызым.

Қырғыз болып аттансам,

Өзімдікі емес пе —

Қазақтағы бар қызың?!

Қызыл түгіл құл болар,

Қырғызға келіп жалғызың.

Сарыбағыш Солтымен,

Шет Кемін болар мекенім,

Ақын деп сені не етемін,

Қынаптағы қылышпын,

Сүйегіңе өтемін!

Меніменен айтыссаң,

Тақ түбіңе жетемін.

Сүйінбай, сені ақын деп,

Бекер-ақ келген екенмін.

Жар басында жатақсың,

Жарап жүрген бурамын,

Бір-ақ шайнап кетемін.

Алыс жолдан келемін,

Сүйінбай, сенен жеңілсем,

Осы жерде жатып өлемін.

Ойламаймын сөз ғой деп,

Сүйінбайдың өлеңін.

Қазаққа тәуір ақынсың,

Қырғызға жоқ керегің.

Былай қашаң тонаймын,

Тас төбеңнен ұрайын.

Батыры жоқ қазақсың,

Қамалға қамап қырайын.

Айтыспаймын сенімен,

Сес көрсетіп сынайын,

Қылмаймын сенен уайым.

Қаңғып өскен, қу неме,

Сандалмай кет жеріңе,

Мұнда келдің ақынсып,

Сүйінбай, ақын сені ме!

Кіргіземін әкеңнің —

Меніменен айтыссаң,

Қазулы тұрған көріне!

Қатаған осы сездерді айтқанда, Тезек төренің екі танауы қусырылып, қаны қашып, қолындағы қамшысын жона берген екен.

Сүйінбай:

Қашырма, төре қаныңды,

Кіргізейін жаныңды.

Қатағаннан жеңілсем,

Талап алғын малымды.

Іздегенім сен едің,

Іздегенім табылды.

Мына тұрған, Қатаған,

Мұнша неге қағынды.

Бір күнде талап алайын,

Қолыңдағы барыңды.

Қазір тартып алайын,

Қойныңдағы жарыңды.

Алмас семсер қылышпын,

Алтыннан соққан сабымды.

Нар кескенге жолықтың,

Шашармын судай қаныңды!

Қабағын шытса Сүйінбай,

Тарту қылып тартарсың,

Қойныңдағы жарыңды.

Айдап келіп берерсің,

Алдыңдағы малыңды.

Әліңді білмей, Қатаған.

Әзір ішің жарылды.

Ажалың жеткен, Қатаған,

Қызып тұрған темірге,

Өзі келіп қарылды.

Жүйрік аттай көсілсем,

Көре алмайсың шаңымды!

Ақ өлмейді жалаға,

Мас болып жүрген ақынсың,

Бес-алты біткен балаға.

Әуелінде ер Дауыт,

Ұстаған екен көрікті.

Заты жаман, Қатаған,

Мұнша неге желікті.

Кербаланың шөлінде,

Жетпіс екі кісімен

Шәйіт болған Хұсайын,

Өлімге солар көніпті.

Шәйіт болған кісіні,

Тәңірім артық көріпті.

Он сегіз мың ғаламды,

Көріп жүріп қыдырған

Ғазіреті-Ғали шер еді.

Есіктегі құлынан —

Солар да шейіт болыпты.

Қатаған, сенің өзіңе

Бұл сөздің болмас шарасы,

Наурызбай тірі жүргенде —

Орыстың кеткен мазасы.

Шек келтірдің өлімге —

Кәпір болдың Қатаған,

Ол құдайдың қазасы.

Байлығың сенің қайда бар,

Талқан көже ішкенің.

Тас ошағың жұртта қап,

Орынсыз бекер іспегін.

Жаздай егін айдайсың,

Жалғыз бұзау байлайсың.

Әліңді білмей, Қатаған,

Меніменен ойнайсың!

Көн шоқайың қоқайып,

Кен шалбарың бұтыңда,

Шөмекейің жылтыңдап,

Келіп едім тап бердің,

Шиебөрідей шырылдап.

Қатаған, сеннен жеңілсем,

Өз бағымнан көрейін.

Қатағанша шатаспай,

Алыстан орап келейін.

Осындай үлкен жиында,

Үстем болған мерейім.

Аяңдамай желейін,

Қатаған, сенің мініңді,

Бастан-аяқ терейін.

Аққу құстай ұшайын,

Аяғыңды тұсайын.

«Науырызбай өлді» деп айттың,

Бұл сөзіңе шайқалды,

Шәйіт болған Хұсайын,

Айтпайтұғын сөзіңді

Өзің айттың асығып,

Шындық істі мен айтсам,

Айтпаймын жалған, жасырып

Әліңді білмей, Қатаған,

Елдің бәрін даттайсың.

Шаршағанның белгісі —

Жайыңа неге жатпайсың?!

Қатаған

А, Сүйінжан, Сүйінжан,

Азын-аулақ кеп айтқын,

Кемітіп айтпай, тең айтқын.

Мен қырғыздың баласы,

Сен қазақтың баласы,

Мен шыныменен қайғырсам,

Көзіңнің шығар шарасы.

Сен қазақтан шықсаң темір жақ,

Мен қырғыздан шыққан самыр жақ,

Әрі-бері сөйлесем,

Кімге ауар тіл мен бақ.

Бұл айтқаның көп емес,

Еш немеге сеп емес.

Андай айтпай, мұндай айт.

Сақ иіліп, сынбай айт!

Қанша ұлық періште,

Мұны санап айталық,

Мұңсыз сөзді қайтелік:

Аспаннан Айса түсерге

Хабары бар ма, Сүйінжан!

Болжалы бар ма, Сүйінжан!

Сол екеуін айтарға —

Тілің бар ма, Сүйінжан?!

Мен сықылды жырауға,

Үнің бар ма, Сүйінжан?!

Қырғыз деген мықты жұрт,

Олсыз өмір сүруге —

Күнің бар ма Сүйінжан.

«Елдегі жүйрік мен» дейсің,

«Төрт аяғым тең» дейсің.

Мен-дағы азулының бірімін,

Сен қәйтіп менімен,

Жын-сайтандай ойнайсың?!

Андай айтпай, мұндай айт,

Ширегіме келмейсің.

Алқынып тұрған қазақты,

Жүрекке теппей мен қайтем?!

Білемін деп келді бұл қазақ,

Білекке теппей мен қайтем?!

Бұғыдан шыққан Боранбай,

Қырғыздан шыққан дүр еді.

Қарағай найза саптаған,

Ат жаратып баптаған.

Өзеннен қазақты қудырып,

Қанмен бетін жудырып,

Ерлік кімде, Сүйінжан?!

Билік кімде, Сүйінжан,

Аздық кімде, Сүйінжан,

Көптік кімде Сүйінжан!

Өзенді жерге бас ұрған,

Кезеңнен қуып асырған,

Найзаға шелек байлаған,

Қазақты шауып —

Жылқысын қуып айдаған.

Байлық десең, бізде бар,

Билік десең, бізде бар.

Шоңлық десең, бізде бар.

Елімнің жоғарғы шетін айтайын:

Маралды мен Сантаста,

Төменгі шетін айтайын,

Бетегелі Қойтаста.

Елімнің жоғарғы шетін айтайын,

Сарыбағыш пен Мұңдызым,

Жағамдағы құндызым,

Маңдайдағы жұлдызым.

Мұндызымнан бастасам,

Сойылар сенің бір қызың.

Бұғы деген көп жұртым,

Байлық десең мұнда бар,

Билік десең мұнда бар,

Көкше қоян құмда бар,

Мендей жыршы кімде бар?!

Айдаса малын жинаған,

Дұшпанды шауып қинаған,

Сару деген қырғызым.

Былайғы жатқан Саруым,

Саруымнан қозғасам,

Күні-түні айтсам да,

Бұған келмес қаруың.

Былайғы жатқан оңбағыс,

Қашқарда жатқан шоңбағыс,

Шоңбағыстан қозғасам,

Нар түйедей боздасам,

«Арыстанбек» деп неге айтады,

Шешен демей не дейді,

Жарысқаннан озбасам.

Тоз-тоз болған қазақтай,

Ауызымнан тозбасам.

Кетпентөбе жерлеген,

Талабы таудай өрлеген,

Қырғыздың бегі сонда көп.

Әндіжанның сыртында,

Құнаната қалады,

Көшіп кеткен жұртында.

Қалың жатқан қырғызым:

Қарақошы, Қаратал,

Жегені оның жая-жал.

Қара табан қазақсың,

Сен манапқа жетпей адыра қал!

Ол Қоқанның үстінде,

Қырғыздан шыққан Алашы,

Алашымнан сөйлесем,

Қара табан, қазағым,

Қанша жыршы болсаң да,

Таяр сенің аяғың.

Оған қатар көп Солты,

Найзасын тасқа жанаған.

Атын мініп жаратқан,

Жанды аузына қаратқан

Сол Солтының ішінде,

Қалың қара Қанайым,

Қанайымды ап келіп,

Қазағым, саған салайын!

Қаптаған қара борандай,

Алды-артыңды орайын.

Қазақ, қандай, мен қандай,

Мен несіне қарайын.

Былай барсаң, Тынайым,

О да менің жұбайым.

Тауға ұя сап, тасқа ұшқан,

Қанаты күміс құмайым!

Жар бола гөр, құдайым,

Басыңа түсер уайым,

Түбіңе жетіп тынайын.

Айтыспаймын сенімен,

Сес көрсетіп сынайын.

Бұғы менен Саяқты —

Артық қылып нәсілін,

Жаратқан жоқ па, құдайым

Мен ақ көбіктен жаралған,

Қырық шілтеннің ұлымын.

Менің айтқан сөзімнің,

Әсте болмас қисығы.

Қырғызымды мен айттым,

Қазағыңды сен айтқын,

Құдайыңа қарасаң,

Кемітіп айтпай, тең айтқын.

Сүйінбай:

А, Қатаған, Қатаған,

Мұның несін атаған

Қатаған жүйрік ақын

Көптігіңді білемін деп,

Екі атаның ұлысын,

Жаратқанның бірісің.

Мен шынымен сөйлесем,

Жұртта қалған күшіктей,

Құр далада ұлырсың.

Қайран қалып тұрарсың,

Сен маған дәл осы күн,

Ішкен шәйден оңайсың.

Сөзіңнің бәрі теріс, қағыс болды,

Қайтіп сөзді оңдайсың?

Қырғыз келіп мұңайсын,

Қазақтың көңілі тыңайсын.

Мен бұл жерде тұрмайын.

Іледен әрі өтейін,

Жалайырға жетейін!

Он екі атаның ұлы —

«Тарақ» деген жұртым бар.

Ақкөбікті өлтірген,

Орақ батыр сонда бар.

Арғы атасын айтайын;

Туған айдай балқытқан,

Қоғалы көлдей шалқытқан,

Қара Бейбіт, Балпықтан.

Көптігімді онан біл,

Байлығымды онан біл,

Ерлігімді онан біл —

Қайсы бірін айтайын?!

Ескен желдей гулейін,

Алатаудан асайын,

Албаннан барып тосайын.

Алты атаның ұлы, Албаным,

Албанымды қозғасам,

Саған түсер салмағым.

Албанның елін мен айтсам,

Тосырқаған торы аттай,

Бойыңда қалмас иманың.

Білмейсің, Қатаған,

Төбеңнен құдай ұрғанын

Онан өрге өрлейін,

Жауған қардай борайын.

Қоңырбөркім, Суаным,

Аз да болса жуаным!

Ешкісіндей кедейдің,

Алдыма салып қуамын.

Оған қайтсең жетесін?

Онан қайтіп өтерсің?

Байлық пенен көптікке,

Мырзалық пен бектікке,

Шегініп кейін кетерсің.

Былай барсаң — Найманым,

Құдайдай сүйіп көп күткен,

Үйіне келген мейманын.

Найманымнан қозғасам,

Пана болмас жиғаның.

Ол Найманның ішінде:

Бегімбетім, Қызайым.

Төбеңнен әкеп өлеңді,

Қос уыстап құяйын.

Төбеңнен өлең сауласа,

Сонда болар уайым!

Онан темен — Керейім,

Керейімді терейін

Байлық пенен көптікке,

Мырзалық пен бектікке,

Онан өткен ел бар ма?!

Тәуекел қылып көрейін.

Онан өрге қайқайып,

Күннің шыққан жерінде,

Ойсаз деген жерім бар.

Ойбеке деген елім бар,

Ол елімді қозғасам,

Тозып кетер жөнің бар.

Жерде жатқан қызыл құм,

Мына жатқан топырақ —

Осылардан кем емес,—

деп, Сүйінбай Тезек төренің алдына бір уыс топырақ алып салған екен. Сонда Тезек төре көтеріліп:

— Сүйінжан! Кеңінен толға, тарт Сарыарқаға!— депті

Сүйінбай:

Көтерілсін талайым,

Ескен желдей гулейін.

Сарыарқада сансыз мал,

Алдына әкеліп салайын.

Сарыарқаны жайлаған,

Мамаға атын байлаған.

Мамадағы аттары —

Құлын, тайдай ойнаған.

Ерегіскен дұшпанды,

Алдына салып айдаған.

Сарыарқаны қыстаған,

Лашын, сұңқар ұстаған.

Ерегіскен дұшпанды,

Ауызға ұрып тастаған.

Арқа деген жерімде,

Арғын деген елім бар.

Анау жатқан — Арғыным,

Арғыным атқа қонғанда,

Басыңнан сенің қарғыдым!

Арғын деген сансыз ел,

Мекен еткен қоныс қып,

Дүниенің жарымын.

Ешкім басып көрген жоқ

Бұлардың қарқын, арының!

Жерге кіріп кетерсің,

Олардың бассаң тамырын.

Сүйінбай пірің мен болам,

Енді, батыр, танығын!

Сүйінбаймен теңдесіп,

Қалайын деп үміт қып,

Келген екен қалыбың.

Қатаған деген ақын ба,

Айтқанда сөздің анығын.

Тағы біраз айтайын,

Арқа деген жерімде,

Қаракесек елім бар.

Қалың жатқан қазақта,

Неше түрлі порым бар.

Одан былай орайын,

Тобықтыға барайын,

Тобықтының ішінде,

Тобықтыдан шыққан Құнанбай,

Ноқта болған орысқа,

Жанның бәрін ол бастап,

Жауап берген болысқа.

Тұтқа болған сол іске,

Аузыма «тауба» енсін деп,

Қырық беске келгенде,

Меккеге барды асығып,

Кебежеге теңдесіп,

Түйеге мінді асылып.

Құжыра салды Меккеге,

Дыбысы жерді жарады,

«Құнанбай тәкие салды» деп.

Жеті жасқа келгенде,

Сабақ алып оқыған,

Әзіреті жасынан.

Қатағанды жыршы деп,

Алып келдің ұялмай.

Екі езуіңді күлкіден,

Отырарсың жия алмай.

Орыныңнан қаларсың,

Ақырында тұра алмай.

Арғыннан шыққан бір байды,

Айтып саған берейін,

Кесіріңді көрейін.

Арғыннан шыққан,

Мұсабай деген бай бар,

Жеті мың желіге байлап қойған,

Құлын менен тайы бар.

Одан озбаққа, қырғызға,

Қайдан оның жайы бар.

Ноғйлары қасында,

Түрме шыт тұмағы басында

Атығай мен Қарауыл,

Әрқайсысы әр ауыл.

Арқаның жүйрігі астында,

Өңкей ерлер қасында.

Онан әрі қарасам —

Қарсаң менен Кернейден,

Қояншы менен Тоғайдан.

Шұбыртпалы Ағыбай,

Жүр екенсің, Қатаған,

Соғушысы сенің табылмай.

Жеті ата деген көп жұртым,

О да менің бек жұртым!

Жеті атаның ішінде —

Жанқұтты деген бегі бар.

Ойпаң жерге қондырған,

Керегеге алтыннан сырды жақтырған,

Құбылап оқты жондырған.

Тайшұбар, Құнаншұбар, Дөненкері,

Алтай, Тоға, Арғынның деген жері.

Сен іздеген болғанда, мен сұраған,

Кімге берер құдайым келші бері!

Орал тауға бір қонып,

Қиғаштап төмен өтейін.

Бүркіттей түсі түксиіп,

Бақ орнап, қызыр жайлаған.

Мың-мыңдап бие байлаған,

Мың-мыңдап түйе айдаған.

Қарсы келген дұшпанын,

Қоралы қойдай жайпаған,

Кіші жүзге жетейін!

Елімнің қандай екенін,

Түсінген шығар көкейің!

Құлақты салып тыңдап тұр.

Төбеңді тесіп өтейін!

Төніп тұрған көк тұман —

Кіші жүздің баласы.

Айналасы көк теңіз,

Соған барып қосылған,

Еділ — Жайық — екі су,

Сырдарияның саласы.

Арасында сол жердің,

Кіші жүздің баласы:

Сұлтансиық, Бақсиық,

Хан қызы екен анасы.

Қаннан кеуіп көрген жоқ,

Найзасының сағасы.

Он екі ата Байұлы,

Жеті аталы — Жеті ру,

Әлім менен Шөмекей,

Халқымның еді жағасы!

Одан әрі Шу дейін,

Соққан желдей гулейін

Кіші жүздің ішінде —

Алшын менен Жаппасым,

Жана бұрдым ат басын.

Сүйінбай сөйлеп болғанша,

Тұра тұрғын, сап басым.

Былай барсаң, Қаңлым бар.

Қаңлым келсе өзіңе,

Бет-аузыңды қан қылар,

Кең дүниені тар қылар!

Қойныңдағы жарыңды,

Тартып алып зар қылар.

Мықтымын деді Қатаған,

Бұған кімді пар қылар?!

Онан да ары барғанда,

Қазақты жинап алғанда.

Тоқсан екі ұлы бар,

Қыпшағымды айтайын.

Тоқсан баулы Қоңыратты,

Әңгіме ғып қозғасам,

Жүре алмассың жалғанда!

Күнің қандай болады,

Ноғайлыға барғанда.

Ноғайлыға қосымша —

Тағы да бар Тамасы.

Батыр болсаң, кәнікей,

Бетіме тура қарашы!

«Көппін» дейді Қатаған,

Көңіліңде жоқ қой санасы.

Толып жатқан көп қазақ,

Көк пен жердің арасы!

Былай барсам, Ыстым бар,

Алатаудай күштім бар.

Мен оларды қозғасам,

Қатаған, артың мұштыңдар!

Бұл Ыстымнан тараған:

Ойық пенен Тілігім,

Ол елімді қозғасам,

Сырқырар сенің жілігің,

Жақпады маған қылығың.

Тыныштыққа пейілің жоқ,

Тілейсің бе халықтың,

Жаугершілік бүлігін.

Елді сақтау міндеті —

Біле білсең, Қатаған.

Құрсын мұндай ырымың!

Одан былай орайын,

Жауған қардай борайын!

Көсегесі көктеген —

Батырлық пен ерлікке,

Ешбір пенде жетпеген.

Қалың жатқан Ошақты,

Атамыз қойған осы атты.

Батыр десең онда көп,

Жасаған жауға қос атты.

Шапқыншы жауды олжалап,

Талай жерді босатты.

Қатаған, жолың болмайды,

Тіл тигізіп халыққа,

Аруақты елге тас атты.

Оған тақау — Сіргелі,

О да көп жұрт іргелі!

Жігітінің бәрі де—

Текежәуміт мінгені.

Дүниенің қызығы,

Тамаша дәурен сүргені!

Онымен жалғас қатарлас

Шапырашты елім бар,

Асқар таудай белім бар

Шапырашты еліме,

Байтақ жұрттан сенім бар!

Жауын жеңген қаратып,

Тұлпар мінген жаратып,

Қай жерде менің теңім бар?!

Сұраншы, Саурық аттанса,

Сыртқы жауға өлім бар.

Қарасайлап аттансам,

Дұшпанға қазған көрім бар!

Шапырашты — қалың ел,

Жауды көрсе қашпаған,

Сабыр қылып саспаған.

Қарасай үлкен ер еді,

Ерлік пенен ептікке.

Есімі елге белгілі,

Асыл заттың бірі еді.

Аруағы дүрілдеп,

Басылмай әлі келеді,

Жауды көрсе қалмаған,

Тұлпары шапса талмаған.

Бір атаның ұлында,

Онан асқан болмаған.

Даңқты батыр ер еді,

Күллі қазақ жиылса —

Қарасай, білсін дер еді!

Мен, Қарасай, ұлымын.

Айтулы ердің бірімін!

Алатауды бөктерлеп,

Өрде жатқан Шапырашты,

Батыр туған ел едім,

Талайға тиген көмегім.

Менменсіген мықтының,

Бәрін жеңген ер едім.

Сұраншы, Саурық кезінде

Қайсың бетке кеп едің?!

Құдияр хан мен Орманды,

Алдыға салып қуғанда,

Табылмай кеткен дерегің,

Қаршыға тиген шілдей ғып,

Сондағы қуған мен едім!

Қазақ, қырғыз елдесіп,

Тыныштықта тұрғанда,

Анау-мынау демегін!

Оған жалғас қасында,

Бақ қызыры басында,

Былай барсаң Дулатты —

Батырлары көп шығып,

Талай жерді шулатты.

Сыпатай, Андас, Байсейіт,

Ерегіскен дұшпанын

Қылышпен кесіп турапты.

Ер Байсейіт кешегі —

Қырық жігітті сақтаған.

Шапқан жауды ұстап ап,

Бауырын отқа қақтаған.

Дұшпанды бері бастырмай,

Ат жаратып баптаған.

Барлық батыр жігіттер,

Байсейітті жақтаған.

Биназар батыр, Дәуітәлі,

Атын естіп алыстан,

Жау жүрегі сулапты.

Алтынның буы секілді,

Талайларды мас қылып,

Сөзімен көңілін булапты.

Дулаттан туған Сиқымым,

Сиқымымды қозғасам,

Басыңа түсер қиқуым.

Көп Дулаттың шеті еді,

Ана жатқан — Сарыүйсін,

Қарайғанның бәрі үйсін!

Былай барсақ— Ботбайым,

Күйдіремін шоқтайын.

Қос бүйіріңнен қадалып,

Садаққа құйған оқтайын!

Мұнымен жалғас — Жанысым,

Жанысымды қозғасам,

Жанып кетер қамысың!

Ерегіскен дұшпанға,

Бермеген ешбір намысын!

Сүйінбай деген даңқым бар.

Манаптарың танысын!

Алты алашқа белгілі,

Сүйінбай деген дабысым!

Онан былай Шымырым,

Шымырымды қозғасам.

Кеудеңнен шығар шыбының.

Білмеймісің Сүйіннің,

Бұл өлеңге бұғымын.

Өрде жатқан жерімде.

Қалың қара — Асылым,

Артық менің нәсілім!

Шыбыл менен Айқымым,

Маңдайға біткен айқыным.

Екей менен Есқожа,

Ерегіскен жауға көрсеткен,

Ер Саурық түрлі жаза.

Айдаһардай ысқыртқан,

Қырғыз қара, манапты,

Қуып жүріп Сұраншы,

Ат үстінде құстырған.

Бір тиынға өте алмас

Мертігің мен жыртығың.

Оны да неге білмейсің,

Қайда кеткен ақылың,

Ұрыншақ аттай матаған.

Басылған шығар қарқының,

Қатаған енді қозғалма,

Аяққа басып тарпыдым!

Айтысуға менімен,

Енді қылшы талапты.

Шала сөйлеп шаңқылдап,

Қараттың жерге манапты.

Басынан бағын ұшырып,

Хандарың отыр қысылып,

«Көппін» деп маған айтпай-ақ,

Баймын десең жетпей ме?!

Асқаралы тау мен едім,

Адырмақ тау сен едің.

Тартылған бұлақ сен едің,

Айдын шалқар —

Көл мен едім!

Қылышындай Әлінің

Наркескенге жолықтың.

Сүйегіңнен өтпей ме?!

Көтер бері басыңды —

Сүйінбайға қарашы,

Қаныңды судай төкпей ме?!

Ішің — жалын, сыртың— шоқ,

Меніменен айтысып,

Қатаған, сенің қадамың,

Әуел бастан оңған жоқ.

Жеңемін деп ойлайды.

Ажалы жеткен қарғадай,

Бүркітпенен ойнайды.

Қайта-қайта мақтанып,

Жантайдың шенін қоймайды.

Несін мақтан қыласың,

Аңға шыққан тазыға,

Оған да қарғы байлайды!

Орай сайға қондырып,

Келтірді құдай кезіңді.

Қозғалма енді, Қатаған,

Оярмын екі көзіңді!

Мен бір емен ағашпын,

Білесе де, сынбаймын!

Алдаспанға жолықтың,

Түбіңе жетпей тынбаймын!

Сөз бастаған бұлбұлмын.

Топ бастаған дүлдүлмін!

Судан шыққан сүйрікпін,

Бәйгеде озған жүйрікпін!

Шығарма, Қатаған, үніңді.

Есіңде сақта құлаған,

Қанатың сынған күніңді.

Қырғыз, қазақ жиылып,

Жалпылдатпа мұныңды!—

деп тоқтайды Сүйінбай.

— Сүйінбай! Сен жеңдің, Қатаған жеңілді. Қатаған көппін деп мақтанды, аттың түгіндей қазақтан қырғыз қашан көп болып еді? Бірақ, қазақ ала ауыз ел, әттең, сен соны айтпадың, Қатаған! — деп, ашуланады батыр Орман хан.

— Өзіңдей қазақтың жүйрік, алғыр ақынынан қалың қырғыз ешбір сыйын аямайды. Бір еркелігіңді көтерерміз. Жеңген жүлдеңе не таңдайсың? Соны өлеңмен айтшы, Сүйінжан! — дейді екі елдің айтысын басқарып отырған төрағасы Қара Бәйтік.

Сүйінбай:

Ер тоқымы алтыннан,

Бір ат бергін астыма,

Әсемденіп мінерге.

Алтын қынап, қылыш бер,

Білегіме ілерге.

Уығы болсын алтыннан,

Керегесі күмістен,

Маңдайшасы асыл тас,

Бір ақ отау үй бергін,

Еңкейіп оған кірерге.

Он алты жасар бір қыз бер,

Онымен ойнап-күлерге.

Он бес атан түйе бер,

Жүгімді артып жүрерге.

Алпыс ат бергін жетекке:

Олжа деген кісіге,

Жол үстінде берерге.

Суырылған жүйрік болмаса,

Жақсы алдына келер ме?! — дейді ақын әзіл-шыны аралас, базыналық білдіріп.

— Сүйінбай ботам! Екі елдің бас қосқан үлкен айтысында Қатағанды жеңгенің үшін Ыстыккөлдің ақ көбігінен жаратылған асқан сұлу Мейіз атты қыз, алты қанат ақ орда, алтын бесік, бір бүркіт, мойынында күміс қарғысы бар екі тазы сыйлаймыз. Риза бол, қарағым!—деді Қара Бәйтік асқа жиналған күллі қазақ пен қырғыздың ортасында.

СҮЙІНБАЙ МЕН УӘЗИПА

Бір жылы жаз айында Арғын, Найман, Үйсін елі ат шаптырып, той жасайды. Осы тойға Найман руынан қара сөзге жүйрік Уәзипа деген ақын қыз қатынасады. Айтыста Уәзипа 12 ақынды жеңеді. Олардың арасында Құлманбет, Сарыбас секілді атақты ақындар да бар.

Уәзипа сөз соңында басқа ақындарды тастай беріп, Сүйінбайға шүйлігеді.

Сүйінбай:

Жақсылар осы ма еді қыз дегенің,

Менің де осы емес пе іздегенім.

Бой салмай, ерең қылмай отыр едім,

Даңқы бар әжептәуір бірдеменің.

Іш жиып, бұл қызыңнан сескенбеймін,

Өлеңді әдемілеп әрлемеймін.

Жеңілсем, осы қыздан Үйсін жұртым,

Үні өшсін сайрағанмен тіл-көмейім.

Жеңілсем, осы қыздан осы сапар,

Дәруіш ел көрмеген күн көрейін.

Шайтаннан осы отырған кейін қалсам,

Тіл қатып әйелдерге үндемейін.

Талассыз бәйге сұра Наймандардан,

Айғыр мен байталды әкеп салғандардан.

Тепкенмен байтал, шіркін, не тындырар,

Арқырап айғыр тұрса ардаңдаған.

Найманым, тауып кепсің маған «теңді»,

Үйсіннен байқадың ба соққан желді.

Айтысқа құмарланған жан екенсің,

Тұрайын кезек беріп сөйле енді.

Найманнан іздеп келген нән екенсің,

Талабың тай жегендей бала екенсің,

Көрелік ақын болсаң әуселеңді.

Уәзипа:

Сөйлеймін сөйле десең іләйім деп,

Мен емес тұратұғын уайым жеп.

Найманнан келмей жатып бәйге сұрап,

Япырмай, бұ кім еді кесірі көп?

Нар кескен қанжар тектес жүрегіңіз,

Соншалық, кім екенің, білейік біз.

Аптықпай, аты-жөніңді айтып берші,

Үйсінде аты шыққан кім едіңіз?

Кім еді жер жарғандай аруағыңыз,

Ыңғайлы қорғасындай салмағыңыз.

Айтыңыз, кім болсаң да зәрені алмай,

Көрерміз өлең болса арманыңыз.

Жасыңнан қулық баққан зәлімбісің,

Үш жүзге аты шыққан мәлімбісің?!

Осылай айтсам қорқады деп,

Әншейін, сес қып тұрған тәлімбісің?!

Сүйінбай:

Келіпсің айтысқалы жүрместен жай,

Жалғыз жүйрік дүниеде сен туғандай.

Туғалы кесір айтып көргенім жоқ,

Қазаққа атым шыққан мен Сүйінбай!

Шамаң бар меніменен сынасқандай,

Шығымды бала екенсің қыр асқандай.

Сылқым қыз, мені сұрап не қыласың,

Бірге жүрсек, екеуміз жарасқандай.

Сені алсам, аштан сірә, өлтірмеймін,

Найманға сені қайтіп келтірмеймін,

Еш адамға басыңнан шерттірмеймін.

Руым Шапырашты, ер Қарасай,

Сүйінбай Арон — Екей мен баласы-ай!

Айтайын аты-жөнімді сен сұрасаң,

Мінеки, сұрап едің жөнім солай.

Ақын қыз қулығыңды жаңа білдім,

Қыздырып бүйірімді өлең айтқын.

Қайнайды зығырданым ішім толып,

Басыма кеткен екен қызыр қонып,

Бәйшешек көктемдегі сен бір шыққан,

Қаларсың күн шыққанда әлі-ақ солып.

Уәзипа:

Айналайын, әруақ,

Сыйынамын сіздерге,

Медет бергін біздерге!

Бір сұрқылтай кез боп тур,

Шалдырушы ем кімдерге?!

Қырғыз-қазаққа белгілі

Сүйінбайдай зар жағы,

Келіп қапты жақындап,

Қызыл тілім сөйлеп қал,

Бүгінгі күн сапылдап,

Қарашы, мұның сесіне,

Мен қорқамын несіне!

Асып-тасып сөйлейсің,

Жолығарсың кесірге.

Жайыңды мен білемін,

Шалқитын сонша кім едің?!

Сен бір жүрген тұрымтай,

Тұйғын болып ілемін!

Бір кездесіп қалар деп,

Сұрастырып жүр едім.

Бес-алты үйден бөлініп,

Тозып жүрген шілдей боп,

Балалар шашқан күлдей боп,

Бүйтіп қор боп жүргенше,

Ұран салып жиылғын,

Біздің жерге сыйынғын!

Үлкен кісі болған соң,

Бір сөзді қатты айта алмай,

Ізет қылып тыйылдым.

Менің саған жазығым,

Аты-жөніңді сұрадым,

Сұрамай неге тұрамын.

Күнде көріп жүретін,

Біреуі ме едің құданың.

Сөзіңе сәйкес сөз айтсам,

Жарылып кетпей шыдағын!

Аты-жөніңді сұрасам,

Ашуланып барасың.

Болмайтынды болғызып,

Аузыңмен орақ орасың!

Сен тұлпардан тусаң да,

Жетемін деп қусаң да —

Шаңымды көрмей қаласың!

Сүйінбай:

Неменеңе, Уәзипа, мақтанасың,

Бойыңа батқандай-ақ татқан асың.

Қарасайлап өлеңді дуылдатсам,

Қолға түскен боз торғай боп қаларсың.

Батырлар босағаңды балталаса,

Өзің де тұтқын қыз боп кеп қаларсың.

Соңыңнан сұрау салар туыс таппай,

Қайғыны бекер босқа жеп қаларсың.

Сүйінбай әріптесің едім ғой деп,

Оңаша шақырып ап, сөз саларсың.

Шырағым, айтыспай-ақ қоя қойғын,

Әйтпесе, сөзден таяқ жеп қаларсың!

«Сенің қызың Сүйінбай ақынмен айтысып жатыр» деген хабарды естіп, Уәзипа қыздың әкесі:

— Әттеген-ай! Сүйінбай қазақ-қырғызға даңқы жайылған әулие ақын еді, назасы мен қарғысына ұшырап қалар ма екен, тентек қызым, — деп, ақ нардың үстіне кілем жауып, айтыс өтіп жатқан жерге келеді.

— Сүйеке! Назаланбаңыз, жас қой, ести салып, мына айыбымды тарта келдім, кешірім сұрап келдім, Сүйеке, кешіріңіз?! — депті.

Сонда Сүйінбай:

— Уәзипа қарағым! Өлеңіңе риза болдым: Шығысқа жүрсең, алдыңнан күн шықсын, батысқа беттесең, алдыңнан айың тусын! — деп, Сүйінбай батасын беріп, риза қош болып тарасқан екен.

СҮЙІНБАЙ МЕН БАҚТЫБАЙ

Аман-есен жүрсіз бе,

Атақты ақын Сүйінбай?

Дидар ғайып, дәм ғайып,

Жүруші еді бұйырмай.

Сыртыңыздан сұрар ем,

Көріспекке құмар ем,

Келеді деп Сүйінбай,

Жатырмын күтіп жиында-ай.

Шапырашты елінде —

Сүйінбай ақын бар деген,

Қатағанмен айтысып,

Кеткен даңқың қиырға-ай!

Айта алмаушы ем өлеңді

Қабекеңе сыйынбай.

Мен едім өлең іздеген,

Кезікпедім сізбенен,

Абақ пенен Тарақты,

Кезсем-дағы шиырлай.

Адамзаттың парқы бар,

Әр нәрсенің шарты бар,

Қысқа жіп келмес күрмеуге,

Барға дүние қиын ба-ай!

Көнеріп қалған ақынмын,

Бара алмаймын қиынға-ай.

Өлең болды баққаным,

Бұл бір мұңым шаққаным.

Өтірік деме мұны бір,

Ақындардың мұңы бір,

Сүйінбай ақын сенсіңғой,

Өлеңді соғар құйындай.

Ақын ақын болар ма,

Сол ақынның миына

Алғыр сөздер құйылмай?

Мен бір салақ ақынмын,

Хат білмейтін пақырмын,

Төсек-орны өлеңнің,

Қала берер жиылмай.

Айтқан жерде қалып жүр,

Айтқан өлең-дастаным,

Керек қылған мен жоқпын,

Жинап жүрген бұйымдай.

Жүйрік бопты елге аңыз,

Үйсін менен Найманға

Сөзім болды сыйымды-ай.

Ұмытылмас ғанибет

Болады деп ойлаймын

Сеніменен, Сүйінбай,

Кездескенім бүгінгі-ай.

Сүйінбай:

Уағалайкүмассалам,

Жүрмісің есен, Бақтыбай?

Тіршіліктің кезінде

Мен сияқты өзің де,

Аман-есен көріспек

Ғанибет-ай, шаттық-ай!

Естіп ем сенін даңқыңды,

Жалайырдан артылды.

Жасым үлкен болған соң,

Амандықты өзі іздеп,

Келсін деп үйде жаттым-ай.

Баспаған тағы жерім жоқ,

Мен бармаған елім жоқ,

Қазақ пенен қырғыздың

Бәрінің дәмін таттым-ай!

Бақтыбай шешен сен едің,

Сүйінбай деген мен едім,

Үш ғайыптың бірі ғой,

Дидарласпақ жақсы ғой.

Жақсы деген жақсы сөз,

Бақсы деген тапшы сөз.

Азаматында алаштың

Жақсының жоқ жаттығы-ай.

Мен жайымды айтамын,

Шапырашты елінде —

Сүйінбай ақын мен болам,

Жаяу тұрмақ өлеңнен

Сөз бермеген аттыға-ай.

Көріскенге хошалмын,

Құштар болған інімді

Жақсы күні таптым-ай.

Мен де өзіңдей ақынмын,

Ақын болсаң, жақынмын.

Мініп алып жел сөзді,

Өрге-қырға шаптым-ай.

Өтіп кетті өтер шақ,

Ел қыдырған есер шақ.

Аз жыл болды ұлғайып,

Үйде тыныш жаттым-ай.

Байшегірдің елінде

Ұлы дүбір ас бар деп,

Келген соң еріп келіп ем

Ел басқарған жақсыға-ай,

Дастарқандас дәм татып,

Дидарласып сөз қатып,

Осылай болып, Бақтыбай,

Насыбай бөліп аттық-ай!

Бақтыбай:

Сүйеке, хошал болдым көргеніме,

Құрметтеп аман-сәлем бергеніме.

Теседім өлеңменен төсенішті,

Бұ жаққа қадам басып келгеніңе.

Өлеңнің ұлы дария мұхитысың,

Жел сөзге кім пар келер желгеніңе.

Салысып бай мен бекті мақтағаннан

Айтысқан екі ақынға өнгені не?

Сүйеке, сізбенен мен айтыспаймын,

Жеңіліп бірін-бірі жеңгені не?

Ел қамын, ердің қамын ойлайтұғын

Бұл сөзім үлгі болсын зерделіге.

Күшіген, қарға-құзғын түгел ұшар,

Алыстан тоят қызыл көргенінде.

Жер жұтқан Қарынбайды кім құптайды,

Малының азабымен өлгені не?

Жүргенде өлең қуып, көңіл суып,

Өмірдің ауып кетті өрмегі де.

Сүйеке, бұ дүниеде кім қалмақшы,

Шырт етіп сынар бір күн шөлмегі де.

Шындығы Лұқпанша бір жасадым,

Өзіңдей әз ағаны көргеніме.

Сүйінбай:

Дәм-тұз тартып, кеп қалдым

Бәйшегір деген еліңе.

Көбелеген Балқашты

Қамау деген жеріңе.

Жалайырда, Жәлменде,

Ел бастаушы жақсының

Сәлем бердік көбіңе.

Албан, Суан, Дулатпен,

Шапырашты, Жаныстар

Ақын дейді мені де.

Кем демейді Жалайыр,

Бақтыбай ақын, сені де.

Ел болған соң ақын бар,

Ақын бар елде нақыл бар.

Ел мұқтажын айтқанның

Артығы не, кемі не?

Жаман атқа жал бітсе,

Жамандарға мал бітсе,

Аспандай қарап көздері,

Нан піскендей деміне.

Сол ақынды ақын дер,

Сол ақынды мақұл дер,

Жарасса сөзі елінің

Керегіне, еміне.

Тастүлек құс шапқылдар,

Қарға байғұс қаңқылдар.

Шабытыңда әрбірі —

Түспей қоймас жеміне.

Көң тартылса, барады

Қалыбына баяғы.

Әр нәрсенің заты бар,

Тартпай қоймас тегіне.

Қайырымы жоқ байлардың

Жаһанда жиған сан малы,

Көрінбейді көзіне.

Жиған мүлік мал-жанды,

Өле қалса ешбірі,

Әкетпейді көріне.

Бай мен кедей демейді,

Төрт кез мата бұйырар,

Таусылған дәмі өліге.

Өлеңнің болдым саяғы,

Заманым жоқ баяғы,

Болсын сөздің аяғы.

Біз де келдік, Бақтыбай,

Өмірдің биік төріне.

Көрсетуге жүзіңді

Құдай шығар, Бақтыбай,

Кезіктірген сені де!

Сөз соңында Бақтыбай:

— Сүйеке! Сіз өлеңнің ұлы дария мұхитысыз! — деп басын иген екен.

СҮЙІНБАЙ МЕН ЖАНТАЙ

Жалайыр Жантай ақын бір тойда отырып, Сүйінбайды көреді:

— Сүйінбай, сен «Жантайды жеңдім» деп, ел арасына мақтанатын көрінесің, мұныңды естіп, мен ызаланып жүр едім, қанеки, айтысып көрші менімен,— деп Жантай қалың көпшіліктің көзінше, тосыннан өлеңді бастап жібереді.

Жантай: