автордың кітабын онлайн тегін оқу  Дастандар. Жыр-толғаулар. Айтыстар

Шортанбай Қанайұлы

ЗАР ЗАМАН

Зар заман, зар заман,

Зарлап өткен бір заман.

Сөздің басы — бисмілла,

Біз айталық, сіз тыңда

Мұсылманның тарихын:

Төрт аяқты хайуан —

Бұ дүниенің жарығы.

Бағасы кеткен жігіттің

Бетінен алар зайыбы.

Бір алладан басқаның

Көпті қылған айыбы.

Кесапаттың кесірі

Келе ме деп керт басқа,

Сол себептен қорқамын!

Әуелгі қорлар зор болды,

Сондай зорлар қор болды,

Әуелгі барлар жоқ болды,

Сондай жоқтар тоқ болды,

Жөн білмеген жамандар

Ел билеген бек болды,

Көтере алмай билігін,

Ұласқан үлкен кек болды,

Ниетіне қазақтың

Тым - ақ тәуір еп болды —

Заманақыр болар деп,

Сол себептен қорқамын!

Қыс көбейді — жаз аз боп,

Бай таусылды — мал аз боп,

Ағайыны көре алмай,

Атаға бала араз боп.

Әр нәрсенің болжалы

Келе жатыр жақындап.

Ағашты тауға үй салып,

Алды кәпір ақында,

Елді еркіне қоймады

Буыршындай тақымдап.

Дуан басы, болыс тұр

Кәпірдің сөзін мақұлдап,

Бейшараның пұлы жоқ,

Қорыққаннан қақылдап.

Жарысқа кірген жақсылар,

Аша алмассың көзің деп,

Сол себепті қорқамын!

Елге егін жайылды,

Байға қоңсы жоламас.

Алдап-арбап жүрем деп,

Өз тілегін тілемес.

Арам сулы балаға

Атаның сөзі ұнамас.

Заманақыр боларда

Алуан-алуан жан шықты,

Қайыры жоқ бай шықты.

Сауып ішер сүті жоқ,

Мініп көрер күші жоқ,

Ақша деген мал шықты.

Жарлы - кедей жоқ десек,

Қорлықпенен күн өтер.

Таңда махшар күн туса,

Таразыны аударар

Жаһаннам деген дозақта.

Шайтан болар жолдасы,

Құбыласын білмей құл,

Сонда тартар жазасын.

Кешірмейді құдайым

Бес намаздың қазасын.

Құрт-құмырсқа жиылып,

Сонда алады мазасын.

Жаһаннамның белгісі —

Жалғанға болар расың.

Мұқым қылмай құдайым

Ол залымның тау басып.

Сақта құдай солардан,

Сол себепті қорқамын!

Байлар ұрлық қылады,

Көзіне малы көрінбей,

Билер жейді параны

Сақтап қойған сүрін.

Заманың сенің құбылды

Текеметтің түріндей.

Ойлағаны жамандық,

Жарадан аққан іркіл.

Жеті жұрт кеткен қожадан,

Сен тұрмайсың бүлінбей.

Қазақ ұлы жиылып,

Құдайыңа сыйынып,

Қондыгерге хат жазып,

Кешіктірмей дат жазып,

Өлместің де қамын қыл,

Басың сотқа ілінбей.

* * *

Мына заман қай заман?

Азулыға бар заман,

Азусыз тар заман.

Тарлығының белгісі:

Жақсы — жаннан түңілген,

Жаман — малдан түңілген,

Мұның өзі — зар заман.

Зарлығының белгісі:

Бір - бірлерін күндеген,

Жай-жайына жүрмеген,

Мұның өзі — тар заман.

Тарлығының белгісі:

Мұсылманнан хал кетті,

Тәңірім болғай деместен.

Анты жұқпас бойына,

Әр не түсер ойына,

Жалмауыз болды үлкенің,

Қазақ, сенің сорыңа.

Арқадан дәурен кеткен соң,

Қуғындап орыс жеткен соң,

Тіпті амал жоқ, қазақтар

Енді сенің торыңа.

Орыс — бүркіт, біз — түлкі,

Аламын деп талпынды,

Орыстан қорлық көрген соң,

Отырып билер алқынды.

Мың-мың жылқы айдаған,

Сары қазы шайнаған,

Қымызын судай сапырған,

Ішіп мас боп ақырған,

Арқаның жазын қашырған,

Жылқының етін жемес - ті,

Жағаласқан мына жау

Кетірер сонда сиқың.

Қолыңды қойса айдарға,

Жарар сол да жылқыңды.

Бұхарға жетер күн болса,

Тыншытар ма едің ұйқыңды?

Қанар кәпір халықты

Көп жасады неліктен?

Көтерілді керемет

Бұл асылық, асқан заманда,

Ұл туады атаменен егесіп,

Қыз туады анаменен теңдесіп,

Баласы кетіп тыюдан.

Масқаралар таймайды

Жас сыйласып тұрудан.

Адал зада баланы

Таба алмассың рудан.

Ұлың киді дүрия,

Ұстараның жүзіндей

Аударылған дүние

Қызың киді биқасап,

Тергеп кимей байқастап,

Кешкітұрым болғанда

Құлан менен бұландай

Үйде тұрмас ойқастап.

Қыз, жігітте әдеп жоқ,

Үшбу күнде халықтың

Домбыра болар шерткені,

Зина болар қылғаны,

Деген екен бұрынғы

Ол бір өткен сапасын,

Бұрынғының сөзінің

Бір қатысы болсаңшы!

Дәулет, бақтан әуелден

Жесір қатын, жетім ұл

Бір қараны сан қылып

Айдаған бұ дүниеге тойсайшы!

Қартайғанша мал дейді,

Өлгеніне жан дейді, —

Бұ дүниенің қызығын

Көңіл шіркін қоймайды.

* * *

Патша жұртын қанады,

Байлар жөргем санады.

Жарлының жаны берік екен,

Мал үшін он екі ай қой бағып,

Жалғыз тоқты а лады.

Тоқты берсе, ісек деп,

Құнан шығар тұсақ деп,

Саулық берсе, егіз деп,

Қыстан шыққан семіз деп,

Жарлының тынышын

Құрттай санап мал алды,

Ел қамқоры сандалды.

Кетейін десе, алдың тар,

Тұрайын десе, кәпір бар, —

Қайсы бірін айтайын,

Қазақтың ұлы қамалды.

Қамалмай енді неғып тұр,

Тау басынан қазақ жаңылды.

Тұс-тұсынан жау шығып,

Дұшпанға жаман табынды.

Кәдесі қалың Арқаңыз

Ақ шөбін қимай бағынды.

Бағынғанның белгісі:

Билік кетті басыңнан,

Қорлық көрдің жасыңнан.

Ұл-қызыңнан үміт кетті,

Айрылдың құда, досыңнан.

Мұнан қатты не болсын,

Өмір менен осыдан.

Жамандықтың белгісі:

Ұлың көңілі — бір бөлек,

Қызың көңілі — бір бөлек,

Алысар тұстар болса да,

Әлсіз айбар не керек?

Ендігі жанның ақылы —

Отқа түскен көбелек.

Көбелектен несі артық,

Өлген қазақ көрмедің,

Жалға жүрген жалшыдай

Жан қадірін білмедің.

Білмегеннің белгісі:

Баланды бер деп орыс тұр,

Қайтемін деп болыс тұр,

Қорқар ма орыс қой дегенге,

Қазақты қамай түсіп тұр.

Басыңнан билік кеткен соң,

Малыңнан асып, баланды

Бер деп ақыл тапқан соң,

Тоғайды жеңіп қолға алған,

Өз ақылы жеткен соң,

Бұ құсаға ел қайтып шыдасын,

Шабынан шоққа түрткен соң!

Шалғын жайлар күйретіп,

Мың кісі мінер үйретіп,

Қазақ кез мойын атқа міне алмас,

Кең шалбарды кие алмас.

Ақылы жоқ есер құл

Бір қайрылмас кеткен соң,

Көгерер ме осымен.

Кеткенде қайда барасың,

Алдыңызда бар,

Орыстан жаман тым - ақ жау.

Қазаққа атар таң бар ма,

Мұнан өзге аң бар ма?

Қом туған сылты қазақты

Қамарға бірме-бір шағып тұр,

Рудан қағаз салып тұр,

Асылық асқан заманда!

Сүйтсе де жұртта ар бар ма?

Қатын ұрыс болып тұр,

Аяғыңды қия бастырмай.

Малыңды билеп басшы тұр,

Дос-жарыңа шаштырмай.

Сыртыңнан билеп келіп тұр,

Ақ - құласын қостырмай.

Жүгіңді билеп қызың тұр,

Басына жанышты.

Күңнен туған көбеген

Қонаққа қазан астырмай.

Құлың кетті құтырып,

Күң көтіне қыстырмай.

Осы күнде адамның

Ешнәрсе жоқ ойында.

Адам қылар ұрлығын,

Әдет қылар қорлығын.

Қасиет қалмас бойында,

Арамға баулыр баласын.

Құда - тамыр келерде

Ине жүрмес арадан.

О дүние азабын

Бұ дүниеде не деп айтайын,

Көңілінде иман бар адам.

Бір пара жанды малды қып,

Бір пара жанды малсыз қып,

Бір пара жанды ғалым қып,

Бір пара жанды залым қып,

Жалғызын жардан құлатты.

Мал бермеймін дегеннің

Үстіне шекпен кигізіп,

Инені қоржын ілгізіп,

Ақ таяғын ат қылып,

Айуаннан жат қылып,

Елден тамақ сұратты.

Байлар сәнге мінеді

Жазы-қысы құр атты.

Жарлы да өліп қалған жоқ,

Оның да көңілін жұбатты.

Жалғанның беріл жарығын,

Бишара жанды қуантты.

Мінер атқа кем қылып,

Бір бара жанды жылатты.

Ашты-тоқты болсаң да,

Иманың сақта ұятты.

Ардан көшкен ұятсыз

Дінсізге қылар ұятты.

Қолында тұрып ұрлығы,

Мойында тұрып зорлығы,

Ойында тұрып жалғаны,

Көңілінде тұрып арманы,

Баласын беріп моллаға,

Көңілін беріп аллаға,

Дүниеге көңіл жұбатты.

Зар заманның аяғы —

Заманың кетті баяғы,

Ықылас-ниет қалмады,

Үлкенге билік салмады,

Жарлының жалғыз сүйеніш

Мал болыпты таяғы.

Айрылмай дерт болды

Кедейге қылған қорлығың.

Кәріңді көрдің піріңдей,

Тілмашты көрдің жеңгеңдей,

Дуанды көрдің үйіңдей,

Абақты тұр қасыңда

Қазылған қара көріңдей!..

АЛДАУШЫ ЖАЛҒАН

Алдаушы жалған дүниенің

Алдай тұғын пұлы бар.

Аяқты теріс баспаңыз,

Жаманнан басың жырып ал!

Сұғанақ болып ұмтылма,

Сыбағаң болса, тұрып ал!

Қазылған орға кез келсең,

Атың басын бұрып ал!

Үй менікі демеңіз,

Үй артында ұры бар!

Асыл туған жақсының

Құн жетпейтін пұлы бар.

Кейбір сабаз маңғаздың

Сегіз рет қыры бар,

Бақ талас қып ерлерге

Кейбір жаман былығар.

Өте қусаң қорқақты,

Батыр да болып шынығар.

Текті туған ер жігіт

Кедейлік басса, құлығар.

Аяқты қия басу жоқ,

Орыстың салған жолы бар,

Емін-еркін заман жоқ,

Ендігі жүрген жігіттің

Маңдайында соры бар.

Екі кісі ұрысса,

Қалам алар қолына.

Аз болса бөліп бере алмай.

Шындық кетті қазақтан,

Ант сөзіне сене алмай.

Дауласады алты жыл,

«Қоям ба, — деп, — жеңе алмай».

Бірге туған қарындас

Отырады үйінде

Бірін-бірі көре алмай.

Қас болып тұр жақының,

Су сықылды ағады

Жаманға айтқан ақылың.

Уәдеменен бермейді

Аласы болсаң ақыңды.

Күн де дәрет алады

Тақуа болса қатының.

Сеніп кетпе, ерлерім,

Оның да байқа ақырын!

Ақжаулықпен көркейер,

Абыройлы болса алғаның,

Жаман болса жолдасың,

Қатардан кейін қалғаның.

Жаман иттен құтылмай,

Жақсы бір қолға тұтылмай,

Ақырында махшарға

Қорлықпенен барғаның.

БАЛА ЗАРЫ

Атамыз — Адам пайғамбар

Топырақтан жаралды.

Мұсылман, кәпір — халық боп,

Сол адамнан таралды.

Бір-біріне беріскен

Дәм мен тұзың халалды,

Ұрлық пенен қорлықтан,

Өтірік, ғайбат, зорлықтан

Бойыңды тартып тек жүрсең,

Көрмессің деген залалды.

Белгісі деген бейіштің —

Жағы салқын самалды.

Төркін деген тамақтың —

Қысқы суық амалды.

Ауыл малы бұралқы —

Ақылы жоқ жаманға.

Атасын алдар баласы,

Жақсылықтан нәрім жоқ,

Жамандық асқан заманда.

Меке жандай ұл тумас,

Қайын болмас қабанда.

Балам бар деп мас болма,

Өзіңнің болсын аяңда.

Малдан зекет бермеген,

Аузына құдай кірмеген

Қайыры жоқ сараңды.

Алақандай ай мен күн —

Ғаламның орта жарығы.

Көп ішінде аз болсаң,

Әрнеме түсер ойыңа,

Ел ішінде жоқ болсаң,

Мін тағылар бойыңа.

Жолдас болсаң жақсы мен,

Қолың жетер Қырымға,

Топқа кірсең әркіммен,

Таласарсың орынға.

Текті құс қарар Қырымға,

Ит айналар жырымға.

Парақорлар қызығар

Бір қалаштық тиынға.

Құдіреттің жарлығы,

Биттей нәрсе қалсайшы

Бұрынғы жаннан ырымға.

* * *

Ерден қайыр кетпесе,

Өлтірмейді есікте.

Өлшеп берген несіпке,

Сөйлес деген мейманға

Сөз қатқанша кешікпе.

Халықпенен қас болып,

Оңбас түске өшікпе.

Ердің құны сот емес

Қисабын тапқан сабазға,

Төрден орын тимейді

Патша болса да малы азға,

Мойын бұрып сөз қатпа

Кеңілі қалған аразға.

Езіп жақсаң, кір жұқпас

Сексен сырлы маңғазға,

Ғашықтық қылсаң жарасар

Сексен сынды хор қызға.

Шынарға біткен мақтадай

Шырайлы болса алғаның,

Халал сүт емген жолықса,

Болар ма еді арманың?

Бұл бәйітті шығарған

Адамға болғай саламат.

Мұны көріп оқыған,

Молдаға болғай рақмет.

Сөзім қалсын артымда,

Бір күні болар қиямет.

Дұға қылып қол жайғай,

Мұны есіткен әлеумет.

ШОРТАНБАЙДЫҢ ӨЛЕР АЛДЫНДА ҚАТЫН-БАЛА, ЕЛ- ЖҰРТЫНА АРЫЗДАСЫП АЙТҚАН НАСИХАТ СӨЗДЕРІ

Мінеді ғаділ патша алтын таққа,

Иман бермей қалмайды көңілі аққа.

Шортанбай өзі тірі заманында

Сапар шегіп барып қайтты Семей жаққа.

Құдайдың, ойлап тұрсам, қаһары қатты,

Тірлікте пенденің жаны тәтті.

Бір күні кеш боп кетіп ел таба алмай,

Далаға мейман болып қонып жатты.

Жатқанда екі кісі түсіме енді,

Қасыма түсі суық кісі келді.

Кісінің сипатынан қорыққаннан:

«Жаһанда мен көрмеген киме?» — деді.

«Өлгенде имансыз құл жолда қалған,

Мен — Ғазрайыл, пенденің жанын алған.

Шүкір қыл иман айтып, Шортанбайы,

Құдайдан жетті бұйрық, келді саған».

Екенін періштелер көңілім білді,

Дем алғызбай кеудеме келіп мінді.

Қолында күр бар, түсі суық,

Жаныма бір шыбындай қысым қылды.

Келтірдім сонда тұрып сұбхан Алла,

Мен білдім жүрмесі бұл жаһанда.

Көнбеске, құдайыма шарам бар ма?

«Беруге бір күн рұқсат аял бар ма?»

Түсіме періштелер кіре берді,

Үстімнен сол сөзбенен түрегелді,

«Ажалың ертең кешке болады», —

деп, Бір күнге аял беріп жүре берді.

Өзімді келтірейін сөз басына,

Қатты қиын ісім бар өз басымда.

Ұйықтап жатқан жерімнен оятып ап,

Тағы да бір сөз айттым жолдасыма.

Амал жоқ, енді жүрдік, күн-түн қатып,

Жәкеме кетейін деп арыз айтып,

Жәкеме қатын-бала тапсырайын,

Келген бе өлген адам тірі қайтып?

Өлімге жақын болды менің басым,

Бір Алла ақыретте жарылқасын!

Жалғаннан ақыретке көшпек болдым,

Кеше гөр, үш жолдасым, жолдас атын.

Таң ата Жан құтты енді келдім,

Сөйлес деп, тыста тұрып хабар бердім.

Келген соң ажал жақын амал бар ма,

Белгілі жүйрігі едім тамам елдің.

Семейден торт ат алдым бес жүз теңге,

Тоймады екі көзім бұл жалғанға.

Көрмедім қатын-балам өз үйімде,

Мен көштім бұ дүниеден боп арманда.

Үйінен Жөкем шықты түске таман,

Айтыстым сәлемнен соң есен-аман,

Алладан ажал жақын келді білем,

Келмеді сөйлесуге енді шамам.

* * *

Арқаның жазы бейішті,

Жылқының еті жемісті.

Жағаласқан дұшпаннан

Көрерсің, қазақ, кейісті.

Құранда жазған тіл бар ма,

Жүр-жүрлеп алар жүрісті,

Күннен-күнге тарылтып,

Заманақыр кезінде

Ұл сыйламас атасын.

Арам сідік болған соң,

Атасы бермес батасын.

Қазы, болыс қойыпты

Некесіз туған шатасын.

Өзі қылған өкінбес,

Күнінде содан тартарсың,

Абақтыға жатарсың.

Қыз сыйламас енесін,

Арттым деп егесіп.

Салыстырар денесін

Пысық сынған немесі.

Көзіңді ойып барады,

Күнде тесіп төбесін.

Ақсақалдан әл кетті,

Болмаса тәңірім демесін.

Азаматтар, әлеумет,

Мұның несін сөгесің?!

Жас сыйламас ағасын,

Алып жыртты - ау жағасын!

Зар заманның сөзі осы,

Тыңдасын мұны құлағың.

Абылай ханның тұсында

Сотқар еді бұл орыс,

Арбасын артып оң қылған,

Отын сатып пұл қылған,

Есіл менен Нұраның

Екі жағын жол қылған.

Ертістің басы қара дөң,

Еңкейе біткен қара адыр.

Арқа деген құба жон,

Аядай біткен көл екен.

Атты кердең естіріп

Арқаның тарлау шөбі екен,

Жігітті кердең өсірген

Ат пенен малдың демі екен.

Ұрлық қылып мал жиды,

Өтірік сөйлеп жан жиды,

Ойлап тұрсам, жігіттер,

Не қылса құдай еп екен!

КӨЗ КӨРГЕН ҚАЗАҚ БАТЫРЫ

Көз керген қазақ батыры,

Алысқа кеткен дағбыры.

Хан Кенедей ер қайда,

Шейіт боп кеткен тағдыры!?

Өлшеулі күні біткен соң,

Алладан ажал жеткен соң,

Кәпір салған тұзаққа

Ілініп бір кеткен соң,

Қош - қош айтып еліне,

Самалды шалқар көліне,

Құбақан сағым беліне,

Иманын тілеп алладан,

Көзден таса ақыры.

Наурызбай төре ер еді,

Өн бойы өнер сері еді,

Көпірмен сансыз шайқас сап,

Дәл ортада айқасып,

Бекерге өлем демеді.

Күркіреп солар тұрғанда

Қазақты жау жеңбеді.

Хан Кене кетті арадан,

Орысқа қазақ қараған.

Шұбыртпалы Ағыбай,

Тобықтыдан Құнанбай,

Байсейіт пен Жанғұтты,

Дүйсенбай мен

Қоңыр жүр

Тілеп жәрдем алладан.

Басқа амалы қалмаған,

Нысапсыз екен бұл кәпір,

Жеріңді алды, малды алды,

Пәлесі жоқ салмаған,

Қайысады қабырғаң

Көтере алмай салмағын.

КЕЛЕР ЗАМАН СИПАТЫ

Сауысқан, ала қарға — құстың құлы,

Басталар ақырзаман жылқы жылы.

Шақырып кәпір соқты сұрап алдың,

Түзетіп ала алмассың, сірә, мұны.

Отызыншы, отыз бірінші жылдары,

Елдің ері өренде,

Жалғыз-ақ қара қалады,

Ұялмастан бұл кәпір

Оған да салық салады.

Айналдырып бір күні,

Малдың еркін алады.

Сол уақыттың кезінде,

Ұмытпаса тәубаңды,

Түтін салар соқпаққа,

Түзу жолдан қиылсаң,

Жолығарсың күрзі менен тоқпаққа.

Атаң менен күт анаңды,

Есің барда Мекені іздеп таппаққа.

Келе жоқ кей білер

Сол заманда шығады,

Құр жағдай таппаққа.

Айтуға сөзің жетпейді,

Арызың тіпті өтпейді,

Жапақтап көзің тұрарсың,

Не айтамын деп ақымаққа.

Балаңды алар солдатқа,

Айғыр айтып сойсаң да

Бұрынғы дінің келе ме.

Зекетсіз бұйырар

Сүндетсіз жиғаны,

Ауызы түкті ие боп,

Қазаққа берер қиғанын.

* * *

Заман да заман, замана,

Кейін келер заманда,

Асқар таудай әкеге

Ұл қышқырған замана.

Қылсаң жұмыс бітпейді,

Күн қысқарған замана.

Бай қайырып байланып,

Түн қысқарған замана.

Арғымақ ат тасырқап,

Тағалы болған замана.

Мәстек - жабы жалданып,

Бағалы болған замана.

Бұрынғы арық семіріп,

Денелі болған замана.

Бұрынғы семіз арықтап,

Кенелі болған замана.

Кімде тамақ бар болса,

Дегені болған замана.

Сусыз жерге су түсіп,

Сусылдап келіп қу түсіп,

Қоғалы болған замана.

Кейін келер заманда

Ұл сыйламас атасын,

Қыз сыйламас анасын.

Арам сідік болған соң

Атасы бермес батасын.

Қыз он беске келген соң

Жотам сенен кем бе деп,

Салыстырар шүйдесі мен жотасын.

Қайран да халқым, қайтейін,

Күнәға сөйтіп батасың.

Түсі сары, көзі көк,

Дінсіз келін билейді,

Түбінде сонан татасың.

Кейін келер заманда

Кедейлердің қатымы,

Қылымсыған немесі

Қызыл көйлек киеді,

Өзінің байын менсінбей,

Көрінгенді сүйеді.

Осы мінез болған соң

Дозаққа пенде күйеді.

Ендігінің сөзінде

Қай ақыл бар жүйелі.

Бұрынғы бидің тұсында

Шананы мінді күймелі.

Айтып-айтпай немене,

Өткен күн қайтіп келер ме.

Қайран да халқым, қайтейін,

Айғыр айтып сойсаң да

Бұрынғы заман келер ме.

Биік таудың ойнайды

Бауырындағы құлжасы,

Кейінгі балта мал бітсе,

Ит кәпірдің олжасы.

Көз жіберіп қарашы,

Бұл жұмысты болжа,

Ит жерімес арамнан,

Құдай берер адамнан,

Мені де қатын мал бітіп,

Кетпес малы қораңнан,

Пайда қылсаң залалсыз,

Өзіңе біткен қараңнан.

* * *

Дін жолынан айнымас

Шират енді мұсылман,

Алла деген айрылмас

Айтсаң жолыңнан,

Түзу жолға түсірер

Алла деген тобыңнан.

Сол заманның ішінде

Сиыр деген пұл болар,

Ұрғашыдан би болар,

Әркімменен ыржақтап,

Қатын деген тұл болар.

Өзіне-өзі ерік алып,

Ақ саусақты ұстасып,

Жанның бәрі құл болар.

Еділ, Жайық — екі су,

Алтын, күміс тас болар,

Арпа, бидай ас болар,

Бірігіп жан тусаң да,

Қарап та жүріп қас болар.

Мініп көрер күші жоқ,

Сауып ішер сүті жоқ,

Ақша деген мал шығар,

Жеткізе алмай онысын,

Қалтыраумен жан шығар.

Кейін келер заманда

Шошала деген үй шығар,

Шошаңдаған би шығар.

Өзіне-өзі ерік алып,

Көрінгеннен би шығар.

Тамағы болса өзі ішіп,

Бір-бірінен сый шығар.

Ақырына келгенде

Құдайдың құлы болмастан,

Ақыретке барғанда

Қарап бір жүріп іш шығар.

ҚАПАЛЫҚ

Жабырқап осы жалғаннан,

Жанға көңілім қалып тұр.

Жан дүниеге салып тұр,

Тәнге көңілім қалып тұр.

Тән шыдамай арып тұр,

Жұртқа көңілім қалып тұр.

Жұрт залымға нанып тұр,

Өтірік өрлеп күшейіп,

Шын жеңіліп, талып тұр.

Бақ дегенде байлау жоқ,

Оған адам танып тұр.

Тағдыр шіркін тап беріп

Тамағынан алып тұр.

Жала деген аңдушың

Тақымыңнан шалып тұр.

Бәле деген төбетің

Балтырыңнан қағып тұр.

Сауысқан, қарға, қара құс

Жемтігін андып бағып тұр.

Көре алмаған күншіл

Көңіліне мұның жағып тұр.

Әншейін бе дегенін,

Айызы әбден қанып тұр.

Жаны шығар жақынның

Көзінен жас ағып тұр.

Айыруға амал жоқ,

Арты қалай болар деп

Жүрегі от боп жанып тұр.

ЖАМАН МЕН ЖАҚСЫ

Әйелдің бір мінезі аюға ұқсайды,

Ақырып ер бетінен алғаннан соң.

Тағы бір мінезі маймылға ұқсайды,

Ыржыңдап әркімменен күлгеннен соң.

Тағы бір мінезі сауысқанға ұқсайды,

Шықылдап әр бұтаққа бір қонғаннан соң.

Тағы да бір мінезі қарақұсқа ұқсайды,

Жемтікті әркімге бір бергеннен соң.

Тағы бір мінезі қасқырға ұқсайды,

Қиянат аманатқа қылғаннан соң.

Қайтейін, қай сырын коп айтайын,

Әйелдің өзі бетін білмеген соң.

Қатыны долы бейбақтың

Кісі келсе қылпылдап,

Ұшып тұрар зәресі.

Ішкен асы, тамағы,

Мұрыннан шығып кересі.

Көк долының сөзінің

Әсте болмас жүйесі.

Көптірмесі көпіріп,

Долылықтың белгісі —

Түзу де жүрмес түйесі.

Асты шикі пісірер,

Кері кеткеннің кете ме

Екі езуінің күйесі.

Алдым деп қатын мастанба,

Жаман қатын алғаның —

Басы жұмыр пендеге

Алланың салған пәлесі.

Киімі тағы өзінің май-май ғана.

Байымен ұрысса да таймай ғана.

Сыртына ожауының битін сығып,

Тығады қазанына шаймай ғана.

Көзіңмен көріп тұрсаң бекер дейді,

Түбіме сүйте берсең жетер дейді.

Ақылмен оңашада ақыл айтсаң,

Адыра қал біреумен кетем дейді.

Үй-үйді қыдырады есек бағып,

Байына былшылдайды елді шағып.

Жұмысы өсекпенен кеткеннен соң,

Шаруасы кетпей ме судай ағып.

Аспайды дүзге отырса әрі қырдан,

Отырар үйді айнала құдай ұрған.

Жатады итаяғы келіменен,

Болмайды бір жұмысы мұны менен.

Құрбылар әйел алсаң байқап ал,

Бос өтер бүкіл ғұмыр соныменен.

Жаманның зар - күйіне салма, құдай,

Әркімді алсын құдай теңіменен.

Болады жақсы әйелдің сөзі жүрдек,

Шаруасын бітіреді өрге сүйреп.

Арасы ағайынның араз болса,

Екеуін табыстырар үй деп – бүй деп.

Сыртынан жаман қатын бағып тұрсаң,

Бар тамағын ішіп,

Тоқтыдай керіледі болған түйнек.

ҚОЖА, МОЛДА

Бұл асылық асқан заманда

Қожа, молда көбейіп,

Отырар көрде шөмейіп,

Сәлдесін үлкен орасып,

Жауған қардай борасы.

Жамандары ішінде

Жан-жағына қарасып,

Үлкен молда десін деп,

Мәселеге таласып.

Қыстың айы өткен соң,

Жаздың айы жеткен соң,

Жауырларын желдіктеп,

Туған сып келдік деп,

Зекет, нияз сұрасып,

Бірінің айтқан сөзіне

Бірі тұрар ұнасып.

Ең мүсәпір қорықсын деп,

Мұңайған болар жыласып,

Өздері жылай-жылай жүрген,

Намазды бүйтіп білгенсіп

Ендігінің молдасы

Залымның боп жолдасы,

Мені молда десін деп,

Құдайды алдар әдепсіз.

(«Тар заманнан»)

Япырмау, елге болыс, би

Дұрыс басшы болар ма?

Ұрлық етіп қақтаған,

Арақты ас қып сақтаған,

Адалды сірә бақпаған.

Қылған ісі ұрлықты,

Кедейге қылар зорлықты...

(«Тар заманнан»)

АҚЖОЛТАЙ БАТЫР

Дастан

Атақты ер Ағыбай Шұбыртпалы,

Белгілі сарбаздарын шұбыртқаны.

Ағыбай, Қошқарбай мен ер Бұхарбай,

Бұларды соңына ерткен Кене ханы.

Мал үшін ерлік құрған емес,

Салғаны жанды ортаға елдің қамы.

Солардың біреуінен сөз бастаймын,

Әлеумет құлақ салса бұған тағы.

Жау шабу мирас қалған Абылайдан,

Бұл әдет Кенесары, Наурызбайдан.

Кененің жауға шапқан бас батыры —

Бастайын аз әңгіме Ағыбайдан.

Батыры Кенекеңнің өңшең саңлақ,

Әр елден жүйрік атты алған таңдап.

Арқаның алпыс тарау бойын өрлеп,

Жақсы атпен жігіттері жүрді алшаңдап.

Дұшпанға анталаған ұстатпады,

Кенекең талай шапты, бір шаппады.

Аруақты Кенесары, Наурызбайға

Жортқанда қарсы келіп жап батпады.

Ағыбай — аға батыр үлкен жасы,

Жөн айтар Кенекеңнің замандасы.

Қай жерде жақсы ат болса жый деп еді,

Барады бастан асып жау айласы.

Жігітін жаман атқа мінгізбеген,

Кенекең алты алаштан ат іздеген.

Аттанып бір жорыққа Ағыбайы,

Ат іздеп жасақ үшін күн-түн кезген.

Сұйық жал, қаншыр мойын, күміс құйрық,

Кең танау, омыраулы, тіп-тік иық.

Бір ел бар деп естіді күншығыста

Жылқысы аса сұлу, мінсіз жүйрік.

Бір адам Ағыбайға мақтайды көп,

«Жорғасы судай желіп, шаппайды» деп.

Біреу емес, мақтайды бірқатар жан,

«Биесі жабы тұқым таппайды» деп.

Ағыбай ыңғайланды «барайын» деп,

«Сол елді болса да алыс табайын» деп,

Аттанып сәурік пенен байтал әкеп,

«Жүйріктен өсім - тұқым алайын» деп.

Ағыбай бұл сапарға ыңғайланды,

Қасына жеті жолдас ертіп алды.

Жүйріктен өсім - тұқым алайын деп,

Бет қойып Күншығысқа кете барды.

Сол кезде жер ортасы келген жасқа,

Жан-жаққа сапар шеккен бұдан басқа.

Аз жүрді, көп жүрді ме — белгісі жоқ,

Келіпті Қызыл қайнар, Тек тұрмасқа.

Тектұрмас самал, салқын мұнары бар,

Атарлық арқар, бөкен, құланы бар.

Жолаушы, жолшы керуен қонатұғын

Түбінде Қызыл қайнар бұлағы бар.

Жігіттер, тыңдасаңыз, мінеки кеп:

Келетін бұл бұлаққа жолшы да көп.

Келіп-кетер адамы көп болған соң,

Қойыпты Қызыл қайнар,

Тектұрмас деп

Келеді ер Ағыбай өрге салып,

Қорықсын адамзаттан бұлар нағып.

Ұмтыла күн ішінде жүрді бұлар,

Қарауылды аламыз деп ерте барып.

Астында бусандырып мінген атын,

Тастамай батырлықтың салтанатын,

Ат қаңтарып, суытып жата кетті,

Келіп Қызыл қайнарға таңға жақын.

Оянды таң атқан соң көзін ашып,

Жатсын ба жамандар ұйқы басып.

Басына Қарауылдың Таңбай шықты,

Өзгесі ыстық қылды, бақыр асып.

Жолдастар ыстық қылды, асып бақыр,

Отырды от басында өзге батыр.

Ер Таңбай Қарауылға қарап тұрса,

Елсізден бір атты адам келе жатыр.

Аттыны келе жатқан

Таңбай көрді,

Таңырқап «не қылған жан мынау» деді.

«Елсізден бір атты адам келеді» деп

Ойдағы Ағыбайға хабар берді.

Батыр айтты: «Келе ме бері таман?

Кетті ме жын көрініп әлде саған?

Елсізде жапа-жалғыз келе жатқан,

Япыр-ай, оның өзі неткен адам?».

«Осы жер ел жоқ, күп жоқ жапан дала,

Тектұрмас сан біздей болғам папа.

Бет бұрмай осы араға келе ме екен,

Шықтағы Қарауылға қайыра қара».

Ер Таңбай Қарауылға қайта барды,

Жалғызға келе жатқан көзін салды.

Келді де Ағыбайға хабар айтты:

«Осы жерге тұп-тура келіп қалды».

«Келді деп осы жерге» хабар айтты,

Бұларды неткен жан деп таңырқатты.

Қолында ырғай шоқпар, сойылы бар,

Кезеңнен шыға келді ақсұр атты.

Айтқанша, ақсұр атпен шыға келді,

Өрімдей жап-жас жігіт, бұлар көрді.

Жіңішке, ұзын бойлы, тіп-тік, сида,

Отырған батырларға сәлем берді.

Иіліп сәлем берді бұларға кеп,

Тұлғасын Ағыбай да ұнатты бек.

Қасына кеп, танығандай амандасты:

«Есенсіз бе, ер Ағыбай - ағеке», — деп.

Сөйлесе сөйлер сөзге сондай епті,

Айтқан жоқ мұнан басқа бір сөз тілді.

Түсіп атын, басына іле тастап,

Жеңін жастық қылды да, жата кетті.

Етегін төсек қылып қалды ұйықтап,

Именіп бұлар қорқып қалды тоқтап.

Қорқады бір кісіден сегіз батыр,

Ерлігін елден арнап шыққан баптап.

Ағыбай ойлап отыр әрбір ойды,

Жіңішке бала жігіт сида бойлы,

Өздері асқан етіп жеді дағы,

Тағы да оған дәмді істеп қойды.

Ұйқысы түрегелді әбден қанып,

Бұлақтан дәрет алды, түзге барып.

Бір ауыз жөн сұраған жауабы жоқ,

Алдына асқан дәмін берді салып.

Отырып дәмін ішті асып-саспай,

Бұрылып басқа жаққа қадам баспай.

Бұларға қарамады мойнын бұрып,

Батырлар бір сөз айтпай қалды отырып.

Бір ауыз тым болмаса хош деместен

Әлгі келген жағына кетті жүріп.

Ағыбай айтты: «Мынау не қылған жан,

Мен мұның мінезіне қаламын таң.

Мынаның жайын білмей үйге барсам,

Өлімнен артық маған үлкен арман».

Атына бұ да мінді: «барайын» деп,

«Мұндайдың көріп едім талайын» деп,

«Мынаның жайын білмей бос қалғанша,

Қасына еріп өліп қалайын» деп.

Атына мінді Ағыбай қайрат етіп,

Қарамай әлгі жігіт қалған кетіп.

Аяңдап кетіп бара жатыр екен,

Артынан қуа шауып келді жетіп.

Бұларға Ағыбай жолықты кез,

Жан емес жолдас болған сыр - мінездес.

«Жарайды, Ағыбай аға, қош кепілсіз»

Деді де, жүріп кетті айтпай бір сөз.

Келеді екі батыр — жан батпайды,

Қарысып бірін-бірі ұнатпайды.

Елсізде жолдас болған екі батыр,

Екеуі бір-біріне тіл қатпайды.

Астында қинамайды мінген атын,

Тастамас батырлықтың салтанатын.

Алдынан екеуінің жусап тұрған

Бір құлан тұра қашты кешке жақын.

Құланды екі батыр қуып кетті,

Атына қамшы басып екпіндетті.

Ағыбай тозаңына ере алмады,

Ұзатпай жас батырың барып жетті.

Құланға құрық салды ағындатып,

Секіргенде қайыра қалды тартып.

Ауыз омыртқа үзіліп салмағымен,

Жығылып қара жерде қалды жатып.

Бала айтты: «Ағы байым, тез түсе қал,

Арам өліп кетпесін, бауыздай сал.

Айнала қабырғадан іре дағы,

Өзге етін керек қылмай, қазысы ал».

Қазысын алдыдағы жүре берді,

Кеш батып, бір бұлаққа бұлар келді.

Атынан түсті дағы әлгі бала,

Даладан етегімен тезек терді.

Ағыбай о да қарап тұрсын нағып,

Қам қылды дәм істерлік түрін танып.

Реттеп бағанағы тамақтарын,

О дағы бақыр асты шақпақ шағып.

Ыстығын істеп ішті күн батқанша,

Ат суып демін алды ел жатқанша.

Аттарын мықтап тұсап қоя беріл,

Екеуі қалады ұйықтап таң атқанша.

Тарқаттым Ағыбайдың мына тойын,

Шу қылған қызықпенен Шудың бойын.

Аманат жан ұяда тыныш тұрса,

Аудармақ баспа сөзге ендігі ойым.

Ағыбай сан ажалдан кеткен аман,

Ат қойған «Ақжолтай» деп барлық ғалам.

Жамиғат, айтушыны айып етпе,

Осымен сөз аяғы бітті тамам.