автордың кітабын онлайн тегін оқу Талант тапқа бөлінбейді
Қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі, аса көрнекті жазушы Бейімбет Майлиннің есімі кемелденген рухани мәдениетіміздің тарихымызда алтын әріптермен жазылды. XX ғасыр барысындағы соқтықпақты-соқпақты, алағай-бұлағай, аумалы-төкпелі кезеңдердің ащы да тұщы пікір сынағында шыңдалған жазушы шығармашылығы XXI ғасырға да даңқы бірегей болмыс-бітімімен, мазмұн-маңызымен, биік көркемдік жетіп отыр.
Бейімбеттің шығармашылық өмірбаяны да өзінің көптеген замандарына тон таптық сипатпен сыналатын өлшем аясында қалыптасып, ол ақыры бір кезде өзі талмай жырлаған қоғамның кұрбан-шешіміне айналды.Жазушы мен оның шығармалары жайындағы XX ғасырдың 20-жылдан басталатын зерттеулердің мәселені біржақты қарастырған тақырып емес. Көбіне оның 1917 жылғы қазан төңкерісімен байланысты туындаған шығармашылық іс-әрекеттері басым көрсетіліп, кез- келген таптық көзқарас аясында сараптау басым тұрды. XX ғасырдың елең-алаңындағы ұлттық ояну үрдісімен сәйкесіп, сол кездегі көзі ашық қазақ даласы бастан кешірген ұлтжандылық мақсаттағы зиялы ойдың орамында ұзақ жүрген кезеңі кеңінен келмеді. Бұған 30-жылдардың ойраны қосылды. Қуғын-сүргін зымырап, жазықсыз жазалы болып өмірден өткен Бейімбет Май-линнің бірегей мұрасы және жиырма жыл бойы туған халқынан тыс, жетпіс жылдан астам ғұмыр кешкен кеңес заманының Бейімбет Майлин ұдайы біржақты, қоғам мен заманға қолайлы таныстырылып келіпті. Әрине, қаламгердің жеке басын осындай тарихи таразыға тартылған тұста, оның қаламынан ұсақты шығармаларының барлығын шашыратпай таныстыру баршаға шектеулі болатыны түсінікті.Қол жеткізген егемендікпен, талай ғасыр сарыла тосқан тәуелсіздікпен жарыса жеткен жаңа дәуір Бейімбет Майлиннің шығармаларынан пайымдауға тың өріс ашты. Енді ғана қазақтың біртуар жазушысы Бейімбеттің жүрегімен жазылып, қаламымен жаратылған күллі еңбектерін оңды-солды ойнақшытпай біртұтас дүние ретінде қарастыруға, мүмкіндігінше толық жинақтап топтастыруға мүмкіндік туып отыр. «Қазығұрт»баспасының директоры Темірғали Көпбаев Бейімбет Майлиннің көп томдық еңбектерін жарыққа шығаруды мақсат тұтқан бұл қадамы сондықтан да халықтың осынау өз қазынасын өзіне қайтарып, оны ұрпақтар жадына жеткізу жолындағы теңдессіз тәуекел деп бағалауға лайық болса керек.
Өйткені, осы уақытқа дейін Қазақстанда жазушы шығармалары мұндай барынша толық нұсқасында көп төмдық болып шыққан жоқ. Б. Майлиннін әр кезеңдегі мерейтойлары тұсында жоспарлаған шаралар да толық жүзеге асырыла бермеді. Мәселен, 1993 жылғы сәуірде Қазақстан Республикасының Министрлер Кеңесі «Бейімбет Майлиннің туғанына 100 жыл толуына әзірлену және оны өткізу туралы» қаулы қабылдап, осыған байланысты бекітілген жоспарда жазушының казақ және орыс тілдерінде таңдамалы шығармаларын, «Бейімбет Майлин тағылымы» атты зерттеу жинағын шығару көзделсе де, бұл жүзеге аспай қалды.Бейімбет Майлиннен мұрағат (архив) қалмағандығы, оның барлық еңбегі 1912 - 1937 жылдардағы мерзімдік басылымдар беттерінде жатқандығы туралы академик-жазушы Ғабит Мүсірепов әлденеше рет ескерткен болатын. Тікелей жазушы шығармашылығын зерттеген Темірғали Нұртазин, Бейсенғали Наурызбаев, Сейділда Ордалиев және басқа зерттеуші-ғалымдар да өз еңбектерінде Бейімбет Майлин мұрасын толықтыру оның жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы басылымдардың сарғайған парақтарындағы еңбектерін жалықпай жазып алумен жүзеге асатынын атап керсеткені мәлім.Ал мұңдай көне басылымдарды қопарып, соның қойнауынан Бейімбет Майлин жаратқан дүниелерді іздеп табу ісіне бірен-саран зерттеуші болмаса, мақсатты кіріскен ғылыми-зерттеу мекемесі, баспа, шығармашылық одақ болған жоқ десек, қателеспейміз. Демек, аса өнімді еңбек еткен көрнекті жазушының көлемді мұрасын толықтыру бағытында осындай ахуал қалыптасып отырғанда, «Қазығұрт» баспасына жүктелетін жауапкершілік жеңіл болмайтындығы өз-өзінен түсінікті.Көп томдық шығармалар жинағының иесі - Бейімбет Майлин кім? Ол 1894 жылғы 15 қарашада бұрынғы Қостанай уезінің Дамбар болысындағы (қазіргі Қостанай облысындағы Таран ауданының Бейімбет ауылы) Ақтөбе деген жерде дүниеге келген.Бейімбет бір жасқа толмай әкесі қайтыс болып, жетімдік зардабын аз тартпаған. Бай қолында қозы, қой бағады, делбеші болып та істейді. Ол он екі жасқа шыққанда, 1906 жылы, шешесі Құлғизар дүние салады да, әжесі Бойдастың қолында қалады. Көзі тірісінде шешесі оны молдаға апарып жүріп оқытады, сөйтіп хат танитын дәрежеге жетеді. 1913 жылы бірнеше ай жеке адамдардың балаларын оқытумен шұғылданады. Тройцкідегі «Уәзипа» медресесіне түсіп оқиды. Бірақ оны бітірмей, біраз уақыт елде мұғалім болып жүреді.1914 жылы ағайындарының көмегімен Уфадағы жоғары мұсылмандық діни оқу орны - «Ғалия» медресесіне кіреді. Оны да денсаулығының нашарлауына байланысты бітірмей тастап кетіп, мұғалімдікке қайта оралады.Өнерге жаны жақын Бейімбет өлең, мақалалар жазып, ол туындыларын «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына жіберіп, жариялатып жүреді.Осы жылдары «Айқап» журналы шығып тарады. «Айқапты» құмарта оқитын болдым. «Айқапта» басылған өлеңдерге еліктеп жазатын болдым» дейді жазушы өзінің өмірбаяндық еңбектерінің бірінде («Мен қалай жаздым?» Майлин Б. Тұңғыш құрбан. - Алматы: Рауан, 1994ж., 8-бет).«Ғалия» медресесінде оқып жүргенде «Садақ» атты қолжазба журнал шығаруға қатысады, оның алғашқы редакторларының бірі болады.Әйгілі «Шұғаның белгісі» повесінің алғашқы әдеби нұсқасы осы кезде жазылады.Бейімбет өміріндегі елеулі кезең - 1918 жыл. Қараша айына дейін мұғалім болып істеген ол, сол жылы күзде алашорда атты әскерінің қалпына қатардағы жауынгер болып кіреді. Бірақ үш айдан соң одан шығып, қайтадан мұғалімдік кәсібіне араласады. Ауылында мектеп ашады. Балаларды білімге, ән-күйге, өнерге баулиды. Алғашқы сахналық шығармаларын жазып, оны ел жастарының күшімен жұртшылыққа көрсетіп жүреді.Екі жылдан кейін жоғарылап, губерниялық оқу бөлімінің Дамбар бойынша инспекторы болып тағайындалады. Келесі жылы болыстық оқу бөлімінің меңгерушісі болады. Тіпті 1921 жылы аз уақыт болыстың орынбасары болып сайланатыны да бар. Міне, 1922 жылы «Еңбекші қазақ» газетіне қызметке кіргенше, Бейімбет осындай белестерден өтіп, өмірлік тәжірибе жинайды. Мұнда хатшылық міндетін атқаррды.Ал, қаламгерлік тәжірибесін «Айқап», «Абай» журналдары, «Қазақ», «Сарыарқа», «Жас азамат», «Бірлік туы», «Ұран», «Қазақ мұңы» сияқты сол тұстағы белгілі басылымдарда жарияланған мақала-өлеңдері арқылы қалыптастырған Бейімбет Майлин «Еңбекші қазақ»-қа шыққан мақаласында да қаламының желі бар журналист һәм жазушы ретінде өзін тағы бір қырынан көрсетеді. Сондай-ақ «Қызыл Қазақстан» журналына да ат салысады. 1923 жылдары Сәкен Сейфуллин басқарған «Еңбекші қазақ» басылымында сыннан өткен Бейімбет каламгерлік қызметі өскеннен кейін 1923 жылдың 14 шілдесінен бастап Қостанайдың «Ауыл» тіршілігіне жалғасты. «Ауыл» газеті алғаш рет 1922 жылы шыға бастап тоқтатылып қалған еді. 1923 жылдың қыркүйегінен оны қайта шығару қажет болғанда, Бейімбет Майлин газет редакциясына жауапты хатшы болып шақырылды. Көп ұзамай редактордың орынбасары болып тағайындалады. Сөйтіп, ол бұл газетте 1925 жылдың наурыз айына дейін еңбек етті.
Атап көрсететін жайт - «Ауыл» газеті Бейімбеттің сан алуан жанрда жалықпай қалам тербеп, жазушылық шеберлігін шыңдаған мектебі болды. Газеттің әр нөміріндегі бүркеншік есімдермен жазылған шағын хабар-ошарларды есепке алмағанның өзінде, Бейімбеттің әрі көркем, әрі көсем сөйлейтін қолтаңбасын айқын аңғартатын көлемді туындылары, кейіннен әңгімеге, повестке айналған белгілі шығармалары алдымен «Ауылда» жарияланды. Жазушының «Ауыл» газетінде жарияланған шығармалары көп уақыт бойы араб қарпінен қазіргі қаріпке түсірілмей, жинақтарына енгізілмей келді. Б. Майлиннің осы газеттегі бірқатар шығармалары С. Байменше құрастырып шығарған «Тұңғыш құрбан» жинағында (Алматы: Рауан, 1994 ж.) алғаш рет әдеби-ғылыми айналымға қосылды. Бір ғана 1924 жылы осы газетте жазушының жетпіске тарта шығармалары (өлеңдері, әңгімелері, оқшау сөздері, мақалалары) жарық көрді. Бұлардың көпшілігі әлі жұртшылыққа жеткен жоқ. Сондықтан бұл томда жазушының осы газетте жарияланған әңгімелеріне көбірек орын берілді.1925 жылғы 11 наурызда Бейімбет Қостанайдан Орынборға қоныс аударды. Ол «Еңбекші қазақ» газетінің есігін екінші рет ашты. Бұл кезде газет редакторы Смағұл Сәдуақасов болатын.
Бейімбеттің аталмыш газет аппаратындағы қызметі 1922 - 1923 және 1925 - 1928 жылдарды қамтиды. Басқа басылымдарда, мемлекеттік баспада еңбек еткен кезінде де тұсауын кескен газетінен қол үзбеген. 1929 - 1936 жылдарда жарияланған, әлі танылмай жатқан шығармалары тіпті мол. 1933 жылы бірыңғай шығармашылық жұмысқа ауысқаннан кейін де сиясы кеппеген туындыларын ең алдымен «Социалды Қазақстанда» жариялап тұрған.1925 - 1928 жылдар ішінде ғана «Еңбекші қазақ» газетінде Бейімбеттің алпысқа жуық өлендері, сексеннен астам оқшау сөздері, фельетон, әңгімелері, бір жүз алпысқа таяу мақалалары жарияланды. Бұлардың да бірқатары әлі күнге әдеби-ғылыми айналымға қосылмай келеді. Осы көп томдықта мұны ескергелі отырмыз.Басқа замандастарына қарағанда, Бейімбет Майлиннің бір ерекшелігі - ол баспасөзден ешуақытта қол үзбеген. Газет басқармаларында әртүрлі лауазымды атқара жүріп, журналистік қызметпен тікелей айналысқан. Өз қолымен толтырған «Регистрационный бланк члена ВКП(Б)» деп аталатын құжатта жазылғанындай, 1927 жылдың тамыз айынан 1928 жылдың аяғына дейін «Ауыл тілі» газетінде редактордың әдеби орынбасары болып істеген. Міне, нақ осы газетте жарияланған көптеген шығармалары жұртшылыққа әлі мәлім емес. Сол жетпестіктің орны еңді толып, бір кезде «Ауыл тілі» газетінде жарияланған бірқатар әңгімелері осы томға қосылды.Сондай-ақ, жазушының «Жыл құсы» «Әйел теңдігі», Жаңа мектеп», «Жаршы», «Жаңа әдебиет», «Әдебиет майданы» журналдарының, «Жұмысшы», «Сыр бойы», «Социалды Қазақстан» газеттерінің, басқа да басылымдардың жұмыстарына белсене қатысып, төл туындыларын жариялауы, ал бұл еңбектерінің бірқатары әлі де болса жазушы жинақтарына енгізілмей келе жатқаны белгілі болатын. Бұларды па қамтудың орайы осы шығарылыммен байланысты мүмкін болып отыр.1933 жылдан бастап бірыңғай шығармашылық жұмысқа көшкен тұста қаламынан туған сан алуан еңбектердің бәрі бірдей кітаптарына кірген жоқ. Өмірінің соңғы жылдары жазушы «Қазақ әдебиеті» газетінің жауапты редакторы болып істеді, сценарийдің негізгі авторы ретінде қазақтың тұңғыш «Амангелді» көркем фильмінің түсірілуіне тікелей ат салысты. Осы кезеңдердің жарияланымдары да жұртшылыққа толық жетіп болды дей алмаймыз.Енді Бейімбет Майлин кітаптарының жарық көру шежіресіне тоқталайық.
1925 жылдан 1937 жылға дейін жазушының алпыс алты кітабы жарық көрді, мұның 49-ы өзінің төл кітаптары, ал қалғандары - басқа қаламгерлермен бірігіп жазған еңбектері.
Тұңғыш жинағы 1925 жылы Смағұл Сәдуақасовтың алғы сөзімен «Коммунисттік өлеңдері» деген атпен жарық көрді. Алғашқы жинақтан шыға бастаған көркем шығармаларына ғана тоқталсақ, жазушының І927 жылы - бес («Отбасында», «Ел мектебі», «Ел сыры», «Күлпаш», «Шұғаның белгісі» және басқа әңгімелер»), 1927 жылы - тоғыз («Ел көркі - ақындық», «Бөліс», «Маржан», «Он жылда», «Қос қақпан», «Жол үстінде», «Шапай комсомол»), 1928 жылы - екі («Сойқанды содырлар»), 1929 жылы - екі («Көзілдірік»), 1930 жылы - бір («Қалқоз») кітаптары дүниеге келді.1932 жылы «Қанжар», 1933 жылы «Асулардан асқан үй», «Қос жетім», «Майдан» кітаптары дүниеге келді.Оның 7 томдық толық жинағын шығару қолға бірінші және екінші томдары жарық көрді. 3-томы 1936 жылы шықты, қалған томдары шықпай калды. «Алыптарды аралағанда», «Екі кесе», «Азамат Азаматыч» кітаптарын ұсынды. «Алтын сандық»,«Мырқымбай»,«Шұға»,«Жалбыр»атты шығармалары жарық көрді. Ғабит Мүсіреповпен бірге жазған «Амангелді» кітап болып шықты. «Дочь казаха», «Коммунистка Раушан» орыс тілінде жарық көрді.«Маржан», «Біздің жігіттер», «Қырманда» деп аталатын шығармаларын шығарды.Қуғын-сүргінге ұшырайтын 1937 жылдың өзінде жазушы үш кітабын шығарып үлгеріпті (балаларға арналған «Өтірікке бәйге» ертегісі, «Жалбыр» музыкапык пьесасы мен ұйғыр тіліндегі «Байшұбар» поэмасы).
Ал Бейімбет Майлиннің осы кезеңдердегі оқулықтар, деректі кітаптар жазумен айналысқан қызметі - танымнан тыс жатқан қаламгерлік өрісі. Ол көркем шығармалар жазып, ондаған кітаптар шығарумен бірге, халық үшін аса қажетті оқулықтар түзуге, күнтізбелік кітаптар жасауға атсалысты, әр жылдарда шыққан ұжымдық жинақтарда, оқу құралдары мен хрестоматияларда шығармаларын жариялады. Бұл кітаптардың саны да біршама.Атап айтар болсақ, Б.Майлинге тиесілі «Шала сауаттылар үшін оқу кітабы» (1929ж.), «Күш» (1930ж.), «Жаңаша оқы, жаз!» (1931 ж.) кітаптары, оның Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Абдолла Асылбеков, Ғабит Мүсірепов, Әбдірахман Мұстафин, Әмина Мәметова, Әміржан Ситдықов секілді авторлармен бірлесіп туындатқан «1929-ыншы жылдың шаруа календары» (1928 ж.), «1930 жылдың шаруа календары» (1930 ж.), «1931 жылғы календарь жинағы» (1931 ж.), «Әдебиеттану оқу құралы» (1932 ж.), «Сауат үшін» (1933 ж.), «Сауаттандырғыш» (1934-1936 ж.ж.) еңбектері ішінде де жазушының көпшілікке жете таныс емес жекелеген еңбектері - шағын өлеңдері, қысқа әңгімелері жетіп артылады.Сан қырлы талант иесі аударма ісіне елеулі үлес қосты. 1932 жылы П. Быковтың «Романовтардың соңғы күндері», В. Бонч-Бруевичтің «Жолдас Ленинге істелген қастық» еңбектерін қазақшаға аударып, жеке кітап етіп шығарды. Ал ол 1937 жылдан бастап аудара бастаған Н. Островскийдің «Дауылдан туғандар» романы дербес еңбек болып шығып үлгірмей, мерзімдік басылым бетінде қалып қойды, сондай-ақ басқа да жекелеген аударма еңбектері бар.Бейімбеттің біртұтас мұрасы ретінде бұл аударма туындылар да көп томдық ауқымында қамтылатын болады.Жазушы жайындағы естеліктер ұғындырған деректерге жүгінсек, Бейімбет Майлиннің бүгінгі күнге толық жетпеген «Тартыс», «Қоңсылар», «Қызыл жалау», «Ауыл», «Азамат Азаматыч» (2-кітабы) романдары, «Дударай» либреттосы болған, кезінде олардың үзінділері баспасөзде жарияланған, бірақ кітап болып шығып үлгермеген. Осылардың ішінен қазір алғашқы үш романның ғана кейбір үзінділері белгілі. Көп томдықта осы нұсқалар сарапталып, жаңадан табылған мәтіндерімен қоса біртұтас жүйеленіп берілмек, басқа да іздестіру нәтижесінде қолға түскен тың дүниелері ұсынылмақ.1937 жылғы 6 қазанда Бейімбет Майлинге «халық жауы» деген жалған айып тағылып, ол да сол заманның зиялы азаматтары тәрізді жазықсыз қамауға алынды. 1938 жылғы 26 ақпанда осы айыппен ату жазасына кесіліп, сот үкімі сол күні орындалды. (Қараңыз: Т. Бейісқулов. Бейімбетті атқан кім? Алматы, 2000 ж.).
Міне, 1937 жылдың қазан айынан бастап 1957 жылдын бас кезіне дейін Бейімбет Майлиннің есімі мен шығармашылығы жиырма жылға жуық аталмай, жабық жатты.
Жазушы мұрасын жаңғырту, оның шығармашылық қызметін насихаттау 1957 жылдан бастап қайта қолға алынды. 1957 жылғы 27 қарашада Қазақстан Жазушылар одағында өткен кеш Бейімбет Майлин шығармашылығына арналды. Бейімбет туралы
Қ. Жармағамбетов баяндама жасап, Ғ. Мүсірепов, С. Есова, Ә. Мұстафин, М. Қаратаев,
Е. Ысмайлов, Б. Шалабаев, С. Қожамқұлов естеліктер айтты.Осы кезден бастап жазушы шығармашылығын әр қырынан тануына қазақ ғалымдары түгелдей атсалысты, олардың бірқатары Б. Майлин өмірі мен шығармашылығы туралы жеке зерттеу еңбектерін жазды. Жазушы шығармашылығын тікелей негізге алып, докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғалды.Мұның бәрі, сайып келгенде,жазушы шығармашылығының ұлттық әдебиет тарихындағы өлшеусіз орнын айқындауға, кәсіби шеберлікті, жанрлық ерекшеліктерді талдауға,автордың идеялық және эстетикалық мұратын кеңінен танытуға жол ашты.Ұлттық әдебиетіміздің классиктерінің бірі Ғабит Мүсіреповтің: «Ақтау да, қаралау да бүгінгінің мақсаттарынан туады» деген сөзі бар. Айталық, партиялық саясат кезінде Бейімбет Майлинді «халық жауы» атандырды. Сол қоғамның «жылымық» саясаты 17 сәуірде өзі ақтап алды. Ақтап алды да, оны тап күресінің жыршысы деп әуелетті...
Ал, қазіргі ғасырлар тоғысындағы қоғамымызда Бейімбет Майлин мұрағаты деген көзқарастың бірегей еместігін және жасыруға болмайды.Жұртшылық санасында «Бейімбет таптық күресті жырлады» деген қалған бір жақты тайыз түсінік орнығып қалған.Мұның Бейімбетке қатысты тарих топырағының астында қалған дұрыс ашылмағандығында жатыр.Бейімбет қана емес, күні кешеге дейін барлық тап күресінің туын көтергені мәлім. Кеңестік дәуір өзі бір ғана идеологияның үстемдігінен құралды. Басқаша іс-әрекет жасауға жол берілмеді. «Тіршілігімен біржола қоштасқанша қолынан қаламы түспей, әдебиеттің қай саласын болса да биікке көтеріп бере білген» Бейімбет мұрасы қалай ұғынылмақ? Қазақ болып халық тарихына енген кеңестік дәуірдегі ғұмыры,
айырмашылығы ескерілмеуге тиіс пе? Құбыламыз түгенделе бастаған қазіргі уақытта қандай тұлғасын әлеуметтік тұрғыда қаралау ниеті болмауға тиіс.Ұрпақ өз заманының перзенті. Сол заманның жақсылығы мен емшілігі мен кемістігі-өзіне ғана тән. Біздің дәуірдің міндеті -солардың салиқалы жағынан сабақ ала отырып, әділеттің ақ жолынан ауытқымау, сол заманның айтылмаған ақиқатын ашу, айта алмаған шындықты ақтару, зер салынбаған зейінді тұстарға назар аудару. Бұл жазушы Бейімбет Майлиннің өзіне де, сөзіне де қатысты.Сол себепті қазір Бейімбеттің де еліктеу-солықтау, үйрену-үлгі алу мектебінен өткенін, қалай ер жеткенін, рухани ұстаздары кімдер болғандығын нақты атай алатын дәрежедеміз. Қаламгерлік көзқарасының қалыптасуындағы, тарихи зердесінің оянуындағы, таным деңгейінің өсуіндегі революциялық емес, эволюциялық ерекшелікті кезең-кезеңімен көрсете алуға қабілеттіміз. Мұнымен бірге қаламгерліктің заманына қарай жасалған амалдарын да айналып өте алмаймыз (Қараңыз: С. Байменше. Бейтаныс Бейімбет. - Астана: Елорда, 2001 ж.).
Өмір жолын бағамдасақ, 1926 жылдан партия мүшесі болған Бейімбет Майлиннің «кіршіксіз шығармын» деп жазу ісіне шындап кірісуі 1933 жылдан бері қарай басталады екен. Бар болғаны 3-4 жыл. Алдында 1937 жылдың ойраны тосып тұрды. Тағы да сол баяғы ұлтшылдық мақсатпен адасушылығы қарсы жолықты, қатал һәм қатаң жолықты.
Басқадан менің жолым бағалы ма, Талай жан тап жолында болды көкпар! -деп Мағжан Жұмабаев айтқандай, Бейімбет Майлинді бір ғана тап күресін жырлап еді деген әңгіме шындыққа мүлде жанаспайтын сөз. Бұған тұңғыш рет көп томдық түрінде тұтас жинақталып отырған жазушының өз шығармалары жауап бере алады. Ал талант деген ешуақытта тапқа бөлінбесе керек. Біздің осы ақиқатты есте ұстағанымыз ләзім.Көрнекті жазушыдан көп мұра қалды. Қазір жинақтан-жинаққа ауысып жүрген жүзге тарта өлеңдері, оңдаған поэмалары, қырық шақты көркем әңгімелері, бірнеше танымал повестері мен романдары, он беске жуық пьесалары, бір жүзден астам журналистік жарияланымдары белгілі. Ал белгісіздері қаншама?!Жазушының көзі тірісінде шығару жоспарланып, төрт томы ғана жарық көріп үлгірген «Толық жинағын» (1933 - 1936 ж.ж.) шолып қарағанда, алғашқы томға 153 өлең мен 4 поэма енгізілгенін байқауға болады. Екінші томына «Шұғаның белгісі», «Раушан-коммунист» повестері мен қырық әңгімесі еніпті. Үшінші томы 19 әңгімені топтастырған. Ал төртінші томы 10 пьесасын қамтиды.
Бірақ «Толық жинақ» деп аталғанмен, аталмыш төрт кітаптың жазушы шығармаларын тұтас қамти алмағанын аңғару қиын емес. Мұның басты себебі сол тұстағы саяси жағдайға да тікелей байланысты болды. Осы жинақтардағы кейбір шығармаларды жазушы ақталғаннан кейін жарық көре бастаған кітаптарынан да көре алмаймыз. Сонымен бірге,
жиырмасыншы-отызыншы жылдары кітаптарына кірген бірқатар туындылар кейінгі жинақтардан түсіп қалып отырған.Бейімбет Майлин ақталғаннан кейін алғаш рет оның өлең, поэма, әңгімелерінен құралған «Таңдамалы шығармалары» (Алматы, 1958 ж.)
Араға ұзақ уақыт салып оқырманымен қайта қауышқан Бейімбет Майлин мұрасын танытуға бұл кітаптың қосқан үлесі аз емес. Кітапқа қаламгердің 79 өлеңі, 37 әңгімесі, 6 поэмасы кірді. Шығарушы оқырмандарды жазушы мұрасымен тезірек таныстыру мақсатын көздейтіндіктен, бұл алғашқы таңдамалыда кейбір ерекшеліктер сақтала бермеген. Мәселен, жазушының «Шұғаның белгісі», «Раушан-коммунист» сияқты повестері әңгіме ретінде берілді. Ішінара деректік дәлдік ететіндігіне қарамастан, осы кітапқа жазған әдебиетші-ғалым К.Жармағамбетовтың беташар мақаласы Бейімбет Майлиннің өмірі мен шығармашылығын тани түсуге терең әсер еткен жарияланым болды.
Жазушы шығармаларының алты томдығы құрастырылды.Бірінші томы өлеңдерінен ғана құралса, екінші томына шығармалары, пьесалары аралас берілді. Үшінші томына «Шұғаның белгісі» және «Раушан-коммунист» енді. Төртінші томы негізінен әңгімелерінен құрастырылып, «Қырманда» повесі қоса берілді.Бесінші томына әңгімелерімен бірге «Азамат Азаматыч» романы және «Алтын сандық» сценарийі қосылды. Алтыншы томы пьесаларынан құралды. Бұл тұста алғаш (1966 ж.) зерттеу еңбегін жазғанын атап кеткеніміз жөн.1988 жылдары Бейімбет Майлиннің бес томдық шығармалары (Алматы, «Жазушы» баспасы.) жарық көрді. Оның бірінші томы «Түсініктерде» Бейімбет Майлиннің жарияланған еңбектері, бірақ бұлардың бәрін жинақтап, бес томдыққа сыйғызу мүмкін болмағаны айтылады. Осы бес томдықта жазушы шығармалардан қамтылмағаны шығарушылар тарапынан мойындалып
пікірлердің дұрыс-бұрыстығына бұл жерде баға бергіміз
келеді. Барлық жәйіттерді бес томдықтағы кейбір дәлсіздіктерді отырып қарайтын болсақ, кейбір сыни пікірлер аз емес еді дей аламыз.Оның кейбір өлеңдерінің соңына қайда және қашан кетіп отыратын әдеті болған. Мысалы, «Мұсылмандық» 1913 ж., 12 тамыз. «Ауылда» деп жазылған. Ал берілген «Түсініктерде»: «...бұл өлең 1913 жылы басылып шықты» деп жазылған. Бейімбет Майлин еңбек еткен Қостанай уезіндегі «Ауыл» 1922 жылы аз ғана уақыт шығып, жабылып қалғанын, 1923 жылдың 1 қыркүйегінен бастап жүйелі шыға бастағанын ескерер болсақ, «Түсініктерге» түсінік беру оңай емес...
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан жазушының кейбір шығармалары жеке кітап болып та шыға бастады. Мысалы, 1961 жылы «Азамат Азаматыч» романы басылып шықты. 1965 жылы «Шұғаның белгісі» деген атпен әңгімелер жинағы жарық көрді. Бұдан кейін «Кемпірдің ертегісі» (1971 ж.), «Повестері мен әңгімелері» (1972 ж.) кітаптары шық-ты. «Ленин мектебі» (1976 ж.) кітабында әңгімелері топтасса, «Таңдамалы» атты кітабына (1977 ж.) повестері мен әңгімелері енгізілді. 1980 жылы «Раушан коммунист» повесі қайта басылды, 1981 жылы «Шұғаның белгісі» деген атпен повестері мен әңгімелері қайта жарияланды. 1985 жылы «Түйебай» (әңгімелер), 1986 жылы «Тәй-тәй» (өлеңдер мен ертегілер), 1999 жылы «Шұғаның белгісі» кітаптары шықты. Кейбір шығармалары осы мерзімде бірнеше мәрте орыс тілінде де жарық көрді.Жазушының әр кезеңде жарық көрген төрт томдық (1933 - 1936 ж.ж.), алты томдық (1960-1964 ж.ж.), бес томдық (1986 - 1988 ж.ж.) шығармалар жинақтарын сараптай қарағанда, бұлардың бәріне тән басты кемшілік - жарияланған енбектерінің қай кезде де түгел әрі тұтас қамтылмағандығы, жинақтау процесіндегі жанрлық, хронологиялық, мәтіндік ерекшеліктердің мұқият сақталмағандығы деуге болады.Мәселен, бұл жинақтардан кезінде араб һәм латын қарпімен шыққан кейбір кітаптарына кірген, жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы жекелеген мерзімдік басылымдар беттерінде жатқан бірқатар елеулі шығармалары мен публицистік-журналистік еңбектері шет қалып келді.Сондай-ақ, отызыншы жылдардағы қуғын-сүргін салдарынан толық мәтіндері жойылып кеткен көптеген көркем шығармалары, олардың газет-журналдардың сарғайған парақтарында ғана сақталып қал-ған маңызды нұсқалары да қосылған жоқ. Мұның бәрі сайып келгенде, Бейімбет Майлин мұрасын толықтанып-білуді, зерттеп-зерделеуді белгілі бір дәрежеде тежеді десе де артық айтқандық болмайды.Осы орайда белгілі ғалым Сейділда Ордалиев құрастырып, алғы сөзі мен түсініктерін жазып шығарған «Қызыл жалау» (Алматы: Жазушы, 1979 ж.), «Ел сыры» (Алматы: Жазушы, 1994ж.) жинақтарын атап көрсеткен жөн.«Қызыл жалау» жинағы арқылы жазушы шығармалары қатарына қосылмай жүрген «Атылмаған оқ» (аяқталмаған), «Құсайын Құлбеков», «Он бес үй» повестерін, «Қызыл жалау», «Қонсылар», «Тартыс» романдарының үзінділерін, «Шабуыл» пьесасының бір бөлігін, сондай-ақ газет-журнал беттерінде қалған бірнеше әңгіме, очерк, фельетон, мақалаларын қайта оқу мүмкіндігі туды.Ал «Ел сыры» жинағы арқылы профессор С. Ордалиев Б. Майлиннің 1926 - 1929 жылдары араб және латын қаріптерімен шыққан «От басында», «Ел сыры», «Сойқанды содырлар», «Кесінділер» жинақтарын біріктіріп , қайта жариялады. Сондай-ақ осы жинаққа жазушы «Еңбекші қазақ» газетінің ескі парақтарында ғана сақталып қалған сөзі, «Жалбыр» және «Батыр большевик» повестері енді.Бұлардың бәрі де бұған дейін қайта басылмаған-ды. Сондықтан, жекелеген зерттеушілер болмаса, ескі қаріптермен басылғаны кейінгі оқырман үшін оқып-танысу мүлде мүмкін болмады. Бейімбет Майлин шығармашылығы туралы «Сөз зергері», «Бейімбет Майлин творчествосы» (Алматы, 1990 ж.) Зерттеу еңбектерін жазған профессор С. Ордалиевтің жазушыға қосқан мұндай елеулі еңбегін, шығармашылық үлесін ілтипатпен атауға тиіспіз.Ішкі жылдардың бас кезіне дейін жазушы шығармалары негізінен оның көркем туындыларын топтастырып коммунистік, журналистік шығармалары газет-журналдарда жарық көргені болмаса, жеке жинақ болып шыққан жоқ еді. Бейімбет Майлин мұрасының оқырманға белгісіз болып келген бір бөлігі құрастырып, алғысөзі мен түсініктерін жазып шығарды (Алматы: Рауан, 1994 ж.) Жиырмасыншы-отызыншы жылдарда баспасөз беттерінде араб және латын қаріптерімен жазылып шыққан ұзын саны алпыстан асатын повестері, шағын әңгімелері, басқада журналистік еңбектерінің докторы Серікқали Байменше жинағын құрастырып шығарды. Оған жазушының жүрген он сегіз өлеңі, жиырмаға жуық мақалалары, бұрын белгісіз болып келген «Қызыл жалау» романының бұған дейін ашыла түспеген жаңа тарауы, белгісіз «Күлегеш» болып кірді.Майлин орыс тілінен аударып, жеке кітап етіп «Гомановтардың соңғы күндері» шығармасы қазіргі әріпке көшіріліп, қайта басылды.
Бұл көп томдық шығармалар жинағының ішіне басқа да белгісіз туындылар жаңадан жазып алынған тың дүниесі мәтіндік жағынан сараптала, жүйелене отырып, толық қамтылып отыр. Бұлар нақты жанрлары бойынша іріктеліп, жинақталған.
Құрастырушылар жазушы шығармаларын жинақтау барысында бұрыннан белгілі еңбектеріне түсіндірме беруді қажет деп таппады. Ғылыми түсініктер негізінен тек күмән туғызатын, жинақтарына кірмей жүрген, мәтіндік өзгерістері байқалған шығармалары бойынша ғана жасалды. Ал тың дүниелерінің соңына алғаш рет қайда, қашан жария-ланғаны жайында мәлімет беріп отыру көзделді.Алғашқы томның әңгімелерінен басталуынында өзіндік сыры жоқ емес. Бейімбет Майлин - қазақ әңгімесінің хас шебері. Әңгіме жанрын ерекше әрлеп, классикалық биікке көтерген қаламгер қолтаңбасының ғасырдан ғасырға жалғасып отырғаны да осы көркемдік шеберлігінің жемісі.Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, шағын нысандағы осы шығармалар «Қазақ әңгімелерінің аса көркем үлгілері», «Бейімбет Майлиннің өзгеше мұрасы», «Қазақ ауылында болған өмірдің ұзақ көркем шежіресі».Сәбит Мұқановқа жүгінсек, ол: «жұмысының көптігі мен өнімділігі жағынан Бейімбетке тендесетін қазақ жазушысы, әсіресе қазақ журналисі аз болатын» дейді. Сәбең айтып отырған көп әрі өнімді шығармашылық еңбектің жемісі - осы әңгімелер.Ғабит Мүсіреповтің бағалауынша, Бейімбет Майлин - «әрі теңдесі жоқ әңгімеші ретінде де, әрі прозадағы сүйекті шығармаларды жасаушы ретінде де біздің тұңғыш зергер прозашымыз». Сөз жоқ, Ғабең теңеген теңдесі жоқ әңгімешілікті осы және екінші томдардан таба аласыз.Қазақ әдебиеті классиктерінің бұл тұжырымдары тегін айтылмаған. Бейімбет Майлиннің әңгімелері - халқымыздың рухани қазынасы, қазақ әдебиетінің баға жетпес байлығы, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан өлмес мұра. Жазушы қолтаңбасының өзге өріп-төстерінен өзіндік оқшау сипаты да, қаламгерлік шеберлігі де ең алдымен осы көркем әңгімелерінен көрінеді.Бейімбет Майлин стилі әңгіменің жанрлық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда тұжырымдауға негіз бола алған нақты өмір тәжірибесімен қалыптасқан. Жазушының оқиғаны баяндау тәсілі өзгеше. Ол нақты бір оқиғаны, нақты адам мен оның іс-әрекетін ғана суреттей отырып, тұтас кезеңнің келбегін ашады. Бір ғана эпизодтық баяндаудың өзінен кейіпкер бейнесін толық танып шығуға болады.Қаламгерлігінің беташары болып есептелетін «Қостанай уезі, Дамбар болысы» («Айқап» журналы, 1913 ж.) атты тырнақалды туындысы мақала ретінде аталып жүргенімен, мұнда көркем әңгімеге тән ерекшеліктер басым. Мазмұны жағынан болашақ жазушы халық тұрмысындағы кейбір келеңсіз әдет-ғұрыптардан арылу қажеттігін алға тартып отырса да, баяндалу әдісі, аз сөзбен көп жәйітті аңғартуы қарапайым мақала аумағынан асып жатыр.Мінеки, қараңыз, - дейді ол сөз түйінінде, - сонша малды ауыл, сыбаға, сый деп жоққа ысырап қып, надан молда, сопылардың кәсіпсіз, ғылымсыз текке жатуына жол ашып, бәрін жиып, соларға беріп, шайтанын семіртіп, құзғыш астырғанша, мешіт-медресе, оқу-оқыту жолына жұмсап, оқуға мұқтаж жарлы-жақыбайдың балаларына жәрдем беріп, соларды мұрасына жеткізсе, бірінші - елікке сауап, екінші - өздерінің халық арасында жақсы, атақты адам болуына һәм ел ішіндегі мұндай бұзық әдеттердің бітуіне себеп болар еді деп ойлаймын».Осы шығармасын туындатқанда Бейімбет жиырмаға да толмаған еді. Оқу-тоқу да көре қоймаған кезі. Соның өзінде діттеген ойымен келіспеу қиын. Бұл Бейімбеттің қаламгерлік ғұмырында нысана еткен арман мақсатын - туған халқыма қызмет етсем деген ниетін аңғартады.Осы кезеңдегі «Болған іс» («Айқап», 1915 ж.) атты деректі әңгімесі жазушы жинақтарына енбей келді, бірінші рет осы томға жас каламгердің жазу шеберлігімен бірге, жер сату сынды сорақылықтың соңы кімнің маңдайына жазылғанын алдын ала болжай білгендігімен таң қалдырды.Шығармада көшіп келген орыстарға жер сатып, пайда тауып Жаппейіс дегеннің жағымсыз бейнесі бар. Жанпейістің пысық Қажыбай ақсақал тәнті болып, одан менің де жерімді орысқа өткізіп бер деп өтінеді...Оқи отырып, Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақ жерінің бір ұшы қазақта, бір ұшы орыста. Әдіс қылған жағы ысырып алып жатыр, бос ұстаған жағы айырылып қалып жатыр. Бос ұстау қазақтың өздеріне деген сездерінің сол жылдары тегін айтылмағанын және Ахаң сынды арыстар Бейімбеттің де ізгі мақсаты үндесіп жатқанын мойындауға мәжбүр боламыз.Көркем әңгімеге шағын нысанда келген Бейімбет қолтаңбасының қалыптасуына және кейіннен Бейімбет стилінде қаламгерлер ұрпағының өсіп-жетілуіне шығармашылық бастауына кейбір әңгімелерінің («Айт күндері», «Күлпаш», «Айранбай», «Сексен сом», т.б.) әсері аз болған жоқ. Әйгілі «Әдебиет» еңбегінде Ахмет Байтұрсыновтың өзі «Айт күндерін» көркем әңгіменің ұлы, ұзақ
бөлінуін олардың көлемінің үлкен-кішілігімен байланысты мазмұндау жүйесі бәрінде бірдей болады дей келіп, айдаған аттарша жайыла бастайды, ұзақ әңгіме жайыла бастайды, ұсақ әңгіме мүше алып оранып аттарша бастайды» деп роман, повесть, әңгіменің жанры қазақы ұғыммен түсіндірген.
«Айт күндері» әңгімесінде Бейімбет өмірдің қысқа-қысқа суреттерімен тұтас халықтық тұрмысты ашады: айттан айтқа аман-есен жеткен кәрі-құртаң шүкіршілігі, құрбандыққа мал шалып жатқан жігіт құдай қабыл қылса, марқұм қылмас деп құрбан шалуды Зәйкүлге тапсырып тұрған Жұмағазы ақ отаудан бұрылып шыққан бір келіншек, әдемі қыз ақ текесін сойып жатқан Молдағалиға келіп тоқтыңды сат деп өтініш айтқан Уәли мойнына дорбасын салып, қайыр сұрап қайтқан еркек пен оның әйелі аштан өлген Бәкен мен Зейнеп...Қысқа (А.Байтұрсыновша - «ұсақ») әңгімеде басты кейіпкер жоқ, бірақ бір сәтке ғана көрініп қалатын қай-қайсысы да бас кейіпкер болуға лайық. Өйткені, жазушы суреттеп отырған тұрмыс - бәріне тән, айт - бәріне ортақ, «айт күні қайтыс болған тілеулері дұрыс» Бөкен мен Зейнепке де ортақ. Бейімбет шеберлігінің сыры, міне осында. Ол аз сөзбен көп жәйітті аңғартып, тұтас бір кезеңнің көркем суретін берген.
Ал «Күлпаш» әңгімесі (1922 ж.) автордың өмір өрнегін өз болмысымен бере білген, әсіресе ел басына түскен ашаршылықтың шындығын шынайы көрсеткен өлмес шығармаларының бірі. Бұл тақырыпты жазушы «Әже» (1926 ж.) және «Аштық құрбаны» (1927 ж.) әңгімелерінде одан әрі тереңдетті.Аталмыш әңгіме адам жанының қатпарлы сырын ашудағы көркемдік әдістерінің оңтайлы орын табуымен айшықталады. Тірі жанның тірлігі, аштық алдындағы дәрменсіздік, ұлы мен күйеуінің аштықтан аман қалуы үшін Күлпаштың ойда жоқ әрекетке баруы. Жазушы мұның бәріне оқырманды иландырады, осы бір шиыршық атқан сәтті жетеге жететіндей дәрежеге көтереді. Сананы билеген тұрмыс тауқыметі Күлпашты байы мен баласын тастап, басқа біреуге ерге шығуға алып келеді.
«...Күлпаш үндемей ойға шомды. Жүрегінде таласып тұрған екі ой бар: «Жұмағазыға тисем, тамағым тоқ, көйлегім көк болар еді... Қалижанды да ашықтырмауға болар еді...» деп ойлайды, «жастан қосылған қосағым еді. Оны жылатып тастағанда не оңам!..» деп те ойлайды. Екі ойдың бірі жеңіп шыға алмай, өзі қатып отырған Күлпаштың басын одан жаман қатырады...»
Кезінде кейбір әсіре сыншылар бұл әңгімені «революциялық рухты бейнелемейді» деп сынады. Ал ел басына түскен аштықтың сол революциялық рухтан туған апат екені ескерілмеді. Бірақ соған қарамастан жазушы әңгімесін әрі қарай «революциялық рухта» ерлеген жоқ. «Күлпаш» әңгімесі жарияланған кітабының алғы сөзіне «жас күндегі еңбек болғандықтан өзгертілмеуін қол көрдім» деп жазуында осындай мән бар.
«Айранбай» (1924 ж.) - Бейімбеттің алғашкы әңгімелерінің бірі. «Айранбайдың үйіне кіріп келгенде-ақ нендей кәсіппен айналысатыны беп-белгілі. От басында кірлі қара тақтай, маңайы толған былғары, қайыстың қиқымы, біз, пышақ, қайрақ, қалып, мұрындық қоңырсып жатыр...» Жазушы Айранбайдың күнелтіп отырғанын, бірақ осы алғашқы сөйлемдерден-ақ оқуды кәсіп еткен жан екенін ұғып болады.Жерден он пұт салық түседі. Оны төлей ал деп қапаға арыз беруге барайын десе, киетін етігі қалған жамаулық жетпей қалып, қайыс сұрап кел деп Кемелбайдың үйіне жібереді.Кемелбайдың күн көргіштігі жақсы, Кемелбайдың қатынымен арасы жақсы емес. Етке таласқандықтан араздасқан еді.
Раушан Кемелбайдың үйінен қайыс ала «Қайбір жақыны» бар еді?! Сенің өлгендер солар ма еді?» деп сөйлей кіреді.Айранбай характері ашылатын екі сәт бар.Раушан Кемелбайдың үйінен сұраған қайысын өзіне Айранбай лақтырғанда тізесіне түсе кетеді. Қайысты төрге қарай лақтырғанда тарс ете қалады. Ой ұшығына жете алмай, тоқтаған жері «кәменөске жазылу» болып шығады. Осы ойын білдіргенде, әйелі де көңілденіп сала береді.Әрине, кедейдің таптық санасының оянуы тұрғысынан келгенде, әңгіменің осылайша түйінделуі заңды да. Отызыншы жылдардағы көптеген әңгімелерінде байқалатын осы таптық сарын жазушының үстем қоғамның үкімі не бағынып, амалсыз барған шығармашылық әрекеттері еді. Бұл «схемалық образдар жасауға» (С. Қирабаев) әрекеттенгенін бүгінгі оқырманның дұрыс аңғаратыны сөзсіз. Біз үшін қымбат нәрсе - қаламгердің тартыс-қақтығыстар табиғатын тарата суреттей отырып, кейіпкер бейнесін дара мәнерімен, есте қаларлықтай шығармашылық әдіспен жасағандығы.Бейімбет сомдаған байдың да, кедейдің де көркем бейнесі санаға сіңіп қалып, ұмытылмай жүретіні сондықтан.
Жазушы әңгімелерінің көркем әдебиет пен публицистиканың ұштасуы дәрежесінде жазылғандығын да оқырман дұрыс аңғаруға тиіс. Бейімбет әңгімелері бірден қисынды желімен өрбиді. Композициялық жинақылық окырманды тікелей тақырыптың торабына тартып, істің мәніне жетелейді. Байқауымызша, жазушы кез келген шығармасының басталуына жете мән берген және ұзын-сонар кіріспеге килікпей, әрқилы үлгіде ұсынып отырған.«Егеубай ертеңгі шайын ішіп, қора-қопсысын оңдайын деп тысқа шықты. Қараша іші болса да қар жаумаған, жер қара. Күзгі қара дауылға қыстың ызғары қосылып, аспандағы сұр бұлтты құйқылжытып, ызғырықтау болып тұрған. Үйден шыққан ыңғайда тесік-тесік болып тұрған лапастан соққан жел Егеубайдың маңдайындағы шайдың шы-ғарған терін жойып жіберді...» Бұл - атақты «Сексен сом» әнгімесі. Сөз басындағы психологиялық парачлелизм шығарманың болашақ болмысынан алдын- ала хабардар етіп тұр: қарашадағы қар жаумаған қара суық оған қыстың ызғары қосылған.Лапастың аңғал-саңғал арасынан ызғырық жел есіп тұр. Маңдайы жіпсіп шыққан Егеубайдың терін құрғатып тастады. Демек, алда Егеубайды осы қарашаның қара суығындай ышқынтатын әлде бір жайсыз хабар күтіп тұр деген сөз. Ол - сексен сом. «Сексен сом» дегенде, Егеубайдың таянып тұрған күрегі жерге түсіп кетті. Өзі безгек болған кісідей қалтыранып, аузы жыбырлап, қайта-қайта «сексен сом!» деп айта берді...», - деп автор оқырманды осылайша оқиғаның иіріміне тартады.Шығармашылық процестегі көркем әдебиет талаптары мен публицистика ерекшелігінің іштей ұштасуы жазушының кейбір деректі си-паты басым шығармаларын әңгіме ретінде қабылдау үрдісін тудырғанын айта өтпекпіз. Мысалы, «Бұл - сол еді...» атты әнгімесінің мазмұны былайша өрбиді: «Желтоқсанның ызғырық боранында Қарқымбайдың үйіне Рахымжанның малайы кіріп келеді. Шаруасымен Ыбырайдың Жармұқаны жалғыз көк шолағымен көрші ауылға
келген екен. Бірақ күнін әзер көріп отырған Қарқымбай Ыбырай көрден тіріліп келсе де, мына боранда...» деп шығарып салады. «Түлкі ішіктің өңірі сумкесі» жетіп келеді. «Кәне,
атының жалғыздығын, үйге бара алмай отырғанын айтып, жанашыр жаны жоқ». Қарсыласуға дәрмені жоқ Қарқымбай уақыт өткен соң оралса, әйел-баласы аш екен...
Болыстық аткомның жнналысына келгенде Қарқымбай да жүр. Бұл жігіт, ұмытпасам, Ыбырайдың Жармұқанның өткендегі істерін жіпке тізіп қуылады.
Бай мен кедей болып бөлінген қазақ басында ғана. Ешқандай түсіндірмесіз-ақ жазушы екенін, біреуге жасалған қиянаттың ертеңгісін ұғындыруға тырысқан.
Кәсіпкерлерін типтік тұрғыда алғаны байқалады. Ал көркем шығармаға тән, сондай-ақ көсем сөзге де ойлап қосу арқылы автор кейіпкердің шындығын кең тұрғыда ашады.
Сол шындықтың қалай бейнеленгеніне қолданып отырғанымен, жазушы адамдардың
әрекеті жөнінде болмаған нәрсені айтпайды. Жазушының бірқатар шығармалары кейде оқшау сөз, мақала, фельетон, кейде әңгіме аталып жүр. Әркім өз қолайына жаққан жанрға телиді. Бұдан, әрине қаламгердің сөз мұрасына көлеңке түсе қоймайды деп ойлаймыз.
Шығармашылық процестегі қайталау - заңды, табиғи және болмай қоймайтын құбылыс екендігін ескерер болсақ, Бейімбет әңгімелерінің жалпы сарыны, оқиғалардың даму барысы, сюжеттік элементтері, басталуы мен аякталуы, тақырыптық табиғаты, идеясы бір-біріне ұқсас келетінін айтпай өтуге болмайды. Мұндай ұқсастық пен қайталау жазушы өмір сүрген қоғамның даму барысындағы бір ізділікпен ұштасып жатыр. Автор заманның саяси көңіл-күйі талап еткен қажеттілікке орай жағымды құбылыстар рухында тәрбиелеу мақсатын көздеген. Ортақ сюжетті бірнеше шығармасында қатар пайдалануы, әсіресе повестеріне, кейбір аяқталмаған көлемді шығармаларына тән. Қаламгер мұрағаты сақталмағандықтан мұның себеп-салдарына тереңдеу мүмкіндігі шектеулі екенін ескерген жөн болады.
Қазақ әңгімесінің хас шебері Бейімбет Майлиннің осынау шағын нысандағы шығармалары сөз өнерінің қайталанбас һәм қасиетті туындылары ретінде ұлт мұратын түсіну мен түйсіну мақсатына қызмет етеді. Бұл жүректен шыққан жаратынды дүниелердің бастан кешірген қилы-қилы кезеңнің боямасыз ақиқатын пайымдауда, еткеннен тағылым алуда және болашаққа беттеген халықтық сапарда қанаттас болатындығына күмән жоқ. Алтынның асыл қасиетіне балқытып барып көз жететіні сияқты, Бейімбеттің де бай мұрасынан нәр алу нақ осы көркем әңгімелерінен басталады. Бейімбет Майлин әңгімелерін қайтатанып бағалау, шығармаларына жаңаша қарап талдау, етене ерекшеліктерін қазіргі таным тұрғысынан жүйелі әрі әділ саралау оның жаңа сапалық қасиеттерін аша түседі деп ойлаймыз.
Бір қарағанда, Бейімбет шығармалары үлкен саясаттан аулақ көрінеді, онда заман мен ел тұрмысының суреттері ғана айшықталғандай әсер қалдырады. Сондықтан да бұрынғы зерттеулерде жазушы өз шығармаларында кемшіліктерді, келеңсіздіктерді, қиғаштықтарды, әсіре билікшілдік пен асыра сілтеуді, орынсыз істерді аяусыз сынап, мінеді, әшкере етті деп жан-жақты айтылмады. Көп жағдайда Бейімбеттің саяси һәм әлеуметтік күлкісі, ызалы сықағы сатиралық шығармаларынан іздестірілді. Ал шығармаларындағы сыншылдық сипат сонау жиырмасыншы жылдардың өзінде-ақ айқын көрініп еді (Қараңыз: Т. Бейісқұлов Бейімбетті атқан кім ?-Алматы, 2000ж.).
Кеңестік қоғамда жүргізілген бір кездегі байларды тәркілеу мен ұжымдастыру науқаны Бейімбет шығармашылығының өрістеген сәтіне тап келді. Ол бұл тақырыпқа көптеген әңгімелер жазды. Бірақ өзінше жазды. Яғни, шымшып алар жеңіл юморымен ұжымдастырудың өрескел қателерін қағыта жазды, ел ішіндегі әртүрлі бұрмалаушылықтың салдарын өткір сатирасымен жеткізе жаздырмай қоймады.Өмір шындығын асырып не жасырып көрсеткен күйінде, табиғи болмысымен боямасыз жазған
әңгімесін оқып қарасаңыз, осынау күштеп келген науқанға кедейлердің де сене қоймағаны аңғарылмай қалмайды.Ондағы өрескелдікке бірде байдың, бірде кедейдің кез -келген оқиғадан ой қорытуды көпшілік басында жүрген атқамінерлерге қарай бағыттайды. Алдымен, солар ұғынса күні кешеге дейін біртуар Бейімбеттің өз шығармалары келгенін аңғара алмай, кейіпкерлерін тапқа бөліп, қарастырып келдік емес пе? XXI ғасырдың оқырмандары жазушының көп шығармасын қолға алғанда, нағыз ұлт жазушысының
мына дүниенің шындығына шомылып, рухани байлығын алып жатса, баспада, құрастырушылар да мұны Бейімбет Майлиннің шығармашылығы қандай кезеңде қала беретіндігі деп пайымдар еді...
Шығарманы әзірлеу барысында құрастырушылардың бірі Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетіне алынған кезде тәркіленген, ҚР ҮҚК мұрасы мүмкін деп санайтын қолжазбаларды, кітаптарды, мұрағатын қайтару жөнінде жаңа өтініш жасады. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағатында Бейімбетті қылмыстық істен басқа материалдардың сақталмағаны жөнінде хабар алынды. Мұражайда бар құжаттарға қарағанда, 1957 - 1965 жылдар аралығында жары Гүлжамал Майлина Қазақ КСР Мемлекеттік басшылығы атына хат жазып, Б. Майлиннің шығармаларының қолжазбаларын қайтаруды
Нәтижесі ретінде Қазақ КСР МҚК мұрағатында аталған қолжазба Гүлжамал Майлина мен оның ұлына бірнеше шығармашылығы Сәкен Сейфуллин мен Бейімбет Майлиннің шығармасын шығару мақсатында Қазақ КСР Ғылым Академиясы Курмалиевтер одағынан келіп түскен хатқа байланысты Қазақ КСР МҚК басшылығының нұсқауымен КСРО МҚК (Мәскеу қаласы), Қазақ КСР ІІМ, Октябрь революциясы және Социалистік құрылыс (Орталық мемлекеттік мұрағат), Алматы облысы бойынша Ішкі істер басқармасының мұрағаттары тексерілген. Өкінішке қарай, аталған мұрағаттардан да жазушының қолжазбалары табылмаған. Сонымен қатар, Б. Майлин тұтқынға алынған кезде жеке мүліктеріне тікелей тәркілеу жүргізуге қатысқан НКВД қызметкерлерінен де арнайы сұрастырылған. Бірақ, бұл да ешқандай нәтиже бермеген.Көп томдықты әзірлеу барысында түскен жаңа өтініш бойынша ҚР ҮҚК тағы да мұқият іздестіру іс-шараларын жүргізді. Орталық мемлекеттік мұрағат, ҚР Президенті жанындағы мұрағат және басқа осындай мекемелер бойынша Бейімбет Майлиннің шығармашылық қызметі мен жарыққа шықпай қалған қолжазбалары туралы ешқандай мәлімет жоқ екендігі туралы хабар алынды.
Демек, жазушының кезінде қолды болған бұл еңбектерін енді табу қиын, олардың ешбір жерде сақталмағанына тағы да көз жетті. Ендігі мақсат - сол шығармалар бір кезде үзінді күйіңде болса да жарық көрген байырғы мерзімдік басылымдарға бойлау, солардың беттерінде сақталған жарияланымдарды қайта жарыққа шығару, сөйтіп Бейімбет Майлин мұрасын, жазушылық зертханасын молайта түсу. Көп томдықты әзірлеу барысында құрастырушылар нақ осындай бағыт ұстанды.
Құрастырушылар: Серікқали Байменше,
филология ғылымдарының докторы.
Тоқтар Бейісқұлов,
филология ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Әлеуметтік академиясының құрметті мүшесі, Қазақстан тарихи-ағарту «Әділет» қоғамының мүшесі.
