автордың кітабын онлайн тегін оқу Әңгіме, очерк, фельетон, мақалалар
КӨРКЕМТАЙ
Көркемтайдың шын аты — Көркемәлі кішкентай кезінде де балалармен ойнағанда тілі келмеген балалар « Көркемтай» деуші' еді.
Шешесі де еркелетіп сүйгенде: «Көкемайым — Көркемтайым» деп әдеттеніп, содан «Көркемтай» атанып кеткен. Үлкен-кіші бәрі де Көркемтай дейді. Кейбіреулер шын аты Көркемәлі екенін де білмейді. Бөтен жұрт түгіл Көркемтайдың өзі де шын аты Көркемәлі екендігін бері келе білген. Оған дәлел: кішкене кезінде «Көркемәлі» деп атын атағанда жатсынып, «Көркемтай» десе, жалт қарайтын.
Көркемтайдың әкесі ерте өлген. Оны асырап-тәрбиелеп отырған шешесі, байы өлген соң, баласы үшін бір жақын әмеңгеріне тиіп, орнын күтіп отырып қалып еді. Тиген әмеңгері Ысқақ деген кісі, мейірімсіз қатты адам болғандықтан, тек мен саған бай болдым деп қоқақтағаннан басқа қылар жақсылығы болмады.
Жалғыз баласы болған соң, Көркемтайды шешесі жақсы тәрбиелеп қатарынан кем қылмай өсірді. Шешесінің аркасында Көркемтай жетімдіктің не екенін де білген жоқ. Бірақ бері келе бұрынғы малы тапшылана бастады. Тиген байы Ысқақ, мен сені асырап күтіп отырмын деп, азғана малынын, пұшпағынан тартып оған-бұған жұмсаумен құртуға айналды. Тіпті берірек келген соң тайынан мініп Көркемтайдың үйреткен көкбестісі мен бір екі бұзаулы сиыры ғана қалды. Сөйтсе де шешесі Көркемтайды жетімсіретпеді. Ысқақпен ұрысса да, таласса да, әйтеуір баласын жақтап қорғаумен болды. Өзін қазақша оқуға берді. Көркемтайдың өзіне де ақыл кіре бастап, жасы 11-12 ге жеткен кезде, бір түрлі жақсы қалыппен өсті. Қасындағы ағайын көршілерінің балалары Көркемтайдың жақсы жүргендігін күндеп кере алмайтын. Көркемтай үйіне барса, Ысқақтық үйінің ішімен жабыла ұрсып әлденемелер айтып, баланын. тауын шағып жіберетін:
— Сен, жалмауыз обыр, әкеңді жұтып, енді қарайған малыңды жұттың. Бүкіл бір үйдің малы сенің киімің мен тамағыңнан артылмайды. Шешен. мен екеуің әкеңнің дүниесін құрттыңдар,— деп балағаттап, Көркемтайды жылатып жіберетін. Оны шешесі есіткенде, Ысқақтың үйімен ұрсып:
— Менің жалғызымда нелерің бар!— деп, баласы үшін әлденеше рет таяқ жеп, басы жарылған күндер де болған.
Осы хақында тиген әмеңгері Ысқақтың үйімен тіпті араз болды. Бұрынғыдай да емес, араларында қатынастары үзіліп, енді Ысқақтікімен араласулы да қойды.
Үстіп жүргенде, бір күні Көркемтай Ысқақтың үйінен тағы да жылап келді. Бұрынғысындай да емес, көрген жәбірлігін айтып жылағанда, шешесі орнында отыра алмады. Баласымен қоса жылады. Баласын алдандырып отырып, шешесі нешетүрлі ойға кетті.
— Қарағым!.. Жалғызым!.. Менің арқамда жетімдіктің не екенін білмеуші ең. Әкеңнің тастап кеткен тұяғы ғой деп жанымнан артық көріп, ешкімнің баласынан кем қылғаным жоқ еді, ағайының біздің өстіп отырғанымызды көре алмайды. Жетім бала, жесір қатын болып, ешкімге міндетімізді артқанымыз жоқ, қайдан білейін, қарағым, малдың тұқымы бітіп барады, тек сенің бақытықа мен тірі болсам жарар еді. Қарағым... жаным...жалғызым...— деп сөзінің аяғын бітіре алмай өксіп-өксіп жіберді.
Бұрын қандай Ысқақтың үйіне ашуланса да шешесінің мұндай ренішті сөздер айтып жылағанын Көркемтай көрген жоқ еді. Соның үшін де ол өзің бақытты санап жетімдікті білмеуші еді. Нақ осы, сағатта Көркемтайға туғалы білінбеген үлкен қайғының шеті көрініп қалғандай болды. Шешесінің айтқан сөздері оған сондай аянышты көрінді. Келешекте өзіне кездесетін үлкен ауырмалықтарды көтере алмаймын-ау дегендей шешесінің тізесіне басын салып еңкілдеп құлай кетті.
* * *
Күздікүнгі уақыт. Ел қыстаудың қасына көшіп келіп, азбарлар, қораларын түзеп жатыр. Өткен қыс-жұтқа ұрынып шыққандықтан, шаруаның малдары шағынданған.
Биылғы жылы да жылдың ыңғайы тым тәуір емес. Астық тұқымы аз. Тек әр үйдің ауласында үйілген шөптің қарасыны болмаса, егін қарасыны көрінбейді. Бірен-саран шыққан астықтарын жұрт әлдеқашан жинап алған. Маңайында қара-құралар аз болған соң, ауыл бір түрлі көңілсіз. Жым-жырт...
Ысқақтық үйі де бүгін ерте тұрып жұмысқа кіріскелі жатыр. Таңертең ертерек қамданыңдар, жұмыс көп деп түнде Ысқақ үй ішінің адамдарына айтып қойған. Сол сөзбен бәрі де күндегіден ерте оянып қыбырласып жатты. Олардың бүгінгі істейтін жұмысы Көркемтайдың азбар қораларының ағашын бұзып үйіне тасып алу еді. Шайларын ішіп, жайланбай-ақ, Ысқақ асықтырып, үйінін ішіндегі жұмысқа жарайтын адамдарын бірін қалдырмай жинап алып, Көркемтайдың ауласына жүре берді. Ысқақтың үйінде биыл түскен келіні Нағима мен төрт-бес балалары ғана қалды.
Ысқақтың шешесі жататын керуеттің аяқ жағында ескі-көрпеге оранған, басын бүркеген, домаланып қана біреу жатыр. Онымен ешкімнің жұмысы жоқ. Оны шайға да оятқан жоқ. Ысқақтың келіні Нағима қасына жақындап оятқысы келсе де, Ысқақтардан бата алмай қойып еді. Енді әлгілердің қарасы үзілді-ау деген шамада, Нағима:
— Тысқа шығып кел, атамдар кетті,— деп оята бастады. Бала басын көтеріп алды да, әрі-бері қипақтап отырды. Басындағы жаман бешпетін алып қалтасына қолын салып қарау-ақ мұң екен жылап жіберді. Нағима аң-таң қалып, неге жылайсың, Шырақжан, деп сұрап еді, айтпады, жалынып сұраса да айтпады. Онан жаман өксіп-өксіп еңкілдеп жылай берді.
Бұл біздің Көркемтай еді. Шешесі өлгелі жылға жақындаған. Сонан бері Ысқақтың қолына кірген соң, жетімдік көріп, балаларынан қаққы жеп, бұрынғы тәрбие, бұрынғы тұрмыстарын өгейсіп шешесін уайымдап жылай беретін еді. Әзін өзі кем тұтып, уайымдаумен өте жүдеп кетті. Күндіз-түні ойлайтыны — шешесі.
Бүкіл бір үйлі жанның ішінде Көркемтайдың бауыр басып жақын көретіні жалғыз-ақ Ысқақтың биыл түскен келіні Нағима болды. Тек онда да әлдеқалай шешесін ойынан шығарып жібергенде, анда-санда ғана көңілін жұбатып Нағиманың қасына еріп жүретін. Шешесі ойына түсіп, я бір нәрсеге ренжігенде, ешкімге де көңіл бөлмей күн бойы жылаған күндері болатын.
Көркемтайдың Нағимаға бауыр басушылығының себебі Нағиманың өзі біртүрлі жұмсақ жүректі, жылы жүзді, кісіге жақындығы бар әйел еді. Біреудің зорлауымен Ысқақтың баласына тиген. Келгеннен-ақ Көркемтайды өзіне тартып аяушылыққа қалып, еліктіріп алып еді. Оңашада бетінен сүйіп, «жылама, әжеңді көп уайымдай берме, жүдеп кетесің»—деп ақыл айтып қоятын, бүгін де Көркемтайды оятып жұбатып отырғаны сол еді.
Бірақ Көркемтайдың қайғысы бүгін бұрынғысының үстіне жамалып, күштірек болған себепті ол жұбанбады. Оның қайғысының күшеюіне үлкен бір себеп бар еді:ң шешесі тірі кезде тайынан мініп үйреткен көкбестісі әлі бар. Сол көкбестісін Ысқақтың үйі жұмысқа жегіп, балаларына мінгізіп дамыл бермей жүдететін болған. Шешесінен қалған, кезіне ыстық көрінген аты болған соң, Көркемтай оны қорғаштап шамасынан келгенше мінгізбеуге тырысып, соңғы кездерде аяғын кісендеп, кілтін өзі қалтасына салып алатын болған. Бүгін өзі ұйқтап жатқанда, қалтасынан кілтін ұрлап алыпты. «Жетім бала кекшіл» деп, өзі бұрын сіркесі су көтермейтін балаға мынау іс тағы да маңдайына соққан таяқтай болып тиген соқ, ықтыярсыз жыламас еркіне болмады. Манағы тұра салысымен қалтасына қолын салып жылағаннан, өзін-өзі тоқтата алмай .отырған себебі де осы еді.
Нағима баланы қанша жұбатқысы келсе де, оның қатқан жүрегі жібімеді. Жылап-жылап әбден қаны тасып долданған соң, шыдай алмай киініп далаға шықты. Нағима да артынан ере шығып, шынымен жалынып көзіне жас алып:
— Шырақжан-ау, жыламашы,—деп үйге қарай қолынан жетектеп еді, бала көнбеді, онан жаман өршелене берді. Бүкіл денесіндегі мүшелерінің бәрі де қалтырап, дірілдеп, ашуланғандай болып баланың ықтыярын алып кетті. Өзін өзі нендей қалыпта екенін де білмеді.
Нақ сол сағатта қораларының, төбесін бұзып жатқан Ысқақ кезіне түсіп, бала не болғанын білмеді. Есалаң, адамша отыра кетті.
Нағима шыдай алмай, өте аяғандығынан баланын даусын естімейін деген кісіше кетіп қалды. Әрі-беріден соң бала түрегеліп жан-жағына қарады да, кешегі кісендегі көкбестісі орнында тұрғандай көрініп, қырқаның астындағы шоқ шырпыға қарай жүре берді. Манағы кілтін жоғалтқаны есінен шығып кетті. Барса кісендеген жерінде көкбесті жоқ. Ысқақтың әкеткенін білді. Шырпының арасындағы көдеге баурын төсеп жата қалып тағы жылады.
Әбден шаршаған соң, жылауды қойып түрегелді де, ауылдан шақырым жердегі шешесін көмген көк молаға қарай, көзі-басы көкпеңбек болып тәлтіректеп жүріп кетті.
Бұдан бұрын да Ысқақтың үйіне ашуланғанда, жылап молаға қарай жүгіретін әдеті еді. Баларақ кезінде мола дегенді бір түрлі қорқынышты нәрсе көріп жүретін Көркемтай, енді басына мынадай іс түскен соң, қорықпақ түгіл тіпті сескенбей, молаға барса алдынан шешесі шыққандай керіп, ентелеп жетіп баратын болды. Бұрын еті үйреніп алған соң, бұл жолы да тоқтамастан кіріп барып, қалық зираттың ішіндегі шешесінің қабірін тауып алып:
— Мен мынадай болып келдім! Жетімдік көрдім!— деп, құшақтай жығылды. Көзінің жастары моншақтап домалана берді. Көркемтайдың мұндай бақытсыздыққа ұшырап келгендігін біліп, шешесі қарсы алғандай көрінді. Тірі кезіндегі «қарағым Көркемтай» деген аянышты дауыстары Көркемтайдың құлағына естілгендей болды. Көркемтай құлағын қабірге таяңқырап, не айтар екен, деп тыңдай берді. Көзінің алдында шешесінің келбеті елестеп тұрды. Нақ осы сағатта Көркемтай шешесінің бауырында жатқандай болып, манағы көріп келген қорлығының бәрін де есінен шығарып жіберді.
Шешесі барындағы көрген қызықтары, ойнаған ойындары, шешесінің бауырына қысып-қысып сүйгендері Көркемтайдың көзінің алдынан бір-бірлеп өтіп жатты.
Көркемтай шешесінің бауырында жатқандағыдай тәтті ұйқыға кетті. Біраз уақыт өткен соң, тұр, қарағым! Ауылға қайта ғой... күн кеш болып кетер дегендей шешесінің даусын есіткен тәрізді болды. Жылы бауырынан суырып әкетіп бара жатқан шешесінің білегін ұстап алғысы келгендей қабірдің, топырағын уыстап алды. Көзін ашса қолында топырақ, өзі қабырдың сыртында. Тұра келгенде, тесігі болса моланың ішіне кіріп кеткендей еді. Жүгіріп зиратты бір айналды. Іштеме жоқ. Тып-тыныш.
Тағы қара құн тағы туды. Баяғы бақытсыздық Көркемтайдың жан-жағын тағы қоршап алды. Бір нәрсесін алдырған кісіше аңқиып тұрды-тұрды да, қабірдің қасына тағы отыра кетті. Әрі-бері отырып тағы тұра келді. Бір күйді, бір жанды, ақырында болмас деген оймен сандалақтан зираттың сыртына қарай аяқтады. Тағы да баяғы көкбестісін кісендеген қырқаның астына қарай жүрді.
Күн кешке жақын. Біріндеп елге кайтқан малдық арасымен сиырдың соқпағына түсіп келе жатты.
Қарсы алдынан бір адам қараң ете қалды. Малдың арасынан еңкейіп қараса, қолында тезек терген қабы бар бір әйел. Көркемтай тұра қалды. Бұл Нағима еді.
Көркемтай кешігіп келмеген соң, айдалаға қонып қалып, жазым болар ма екен деген оймен тезек терген болып, кеткен ізімен келе жатыр еді. Баланы көре сала танып қабын тастай жүгірді. Нағиманы таныған Көркемтай да шыдай алмады. Манағы таңертеңгі тілін алмай ренжіп кеткенін есіне алып қарсы жүрді. Нағиманы көрісімен жылап жіберді. Ойына тағы әлденелер түсіп кетті.
Нағиманың да көңілі бұзылып:
— Жылама, қарағым, көзіңнің жасы ағайынына болсын. Айдалаға сені тентіретіп қойғандығы үшін жазасын тартар,— деп, баланы алдандырып көңілін басып жұбатты.
Күн орнына қонып, қара көлеңке түсе бергенде, Көркемтайды қолынан жетектеп таса-таса жермен ауылға алып келді.
* * * *
Май жұлдызының бас кезі, жердің беті кілемнің түріндей жап-жасыл, таң атып, күн шашырап шығып келе жатыр. Таңертеңгі түскен шықтың тамшысымен қызарып шығып келе жатқан күннің сәулесіне шағылысып, өсімдіктердің басы күмістей жылт-жылт етеді. Қалың тоғайдың арасынан ирек-ирек болып аққан, жіңішке өзеннің үстінен аппақ көтерілген тұмандар, шықпен буланып маңдайы терлеп темен қарап тұрған талдар, талдың арасынан сылдырап аққан өзеннің суы, анадайдан қарайып көрінген жар-жардың жағасында жағалай елдің қыстауы, кектің жүзі көкпеңбек теңіз секілді. Шөптің басы қимылдарлық жел жоқ. Тып-тыныш. Табиғаттық барлық нәрсеге ықлас кезбен, күліп қарап тұрған күні еді. Тоғайдың арасында созып-созып шақырған көкек құсының мұңды даусы. Шырылдап ұшқан бозторғайлар, кекте жүріп анда-санда тррууу... деп, айқайлаған ұзын сыйрақ тырналар, басқа құстардың да сайрағандары, тоғайдың іші ың-жың...
Осының бәрі көлденең қараушыға үлкен ой түсіріп, жаратылыстың көркемдігі әрнәрсеге байлаулы екендігін көрсеткендей еді.
Сәске түс болды. Жан-жануардың бәрі орнынан тұрып күндегі қызметтеріне тарай бастады. Қыстан қалған халықтың азғана малы бет-бетімен бытырап әр жерден бөлек-бөлек болып қырға қарай аяқ басты. Жүдеп шыққан көтерем арық-тұрақтар да шұбатылып мал соңынан ере алмаған соң қыстаудың арасынан ұзай алмай жүр. Аузына көк тиген соң, көтеріліп кетермін-ау, деген ойлары бар. Жан-жануар, адамзат — бәрі де жаратылыстық жақсылығына зар.
Жалғыз-ақ біреу бар. Ол жаратылысқа разы емес. Жаратылыс оған разы емес. Екеуі бір біріне қырын қарайды. Бірін бірі сүймейді. Жаратылыстың жоғарғы айтылған неше түрлі көркем суреттері бүгінгі таңның жан-жануарға беріп тұрған мейрамы бәрі онан аулақ. Ол мұның бәрінен хабарсыз саңырау. Қара жерді жасартып, қара тасты жібіткен жаратылыстың күші қандай болса да, оның беріш қатқан кепкен жүрегін жібіте алмайды да, жасарта алмайды. Тек оның жаратылыстан алған еншісі кек моланың, бір бұрышы. Оған таңның атқаны, күннің батқаны, бүгінгі таңның әсері оның, ойына да кіріп шыққан жоқ.
Оның ендігі күткені келешекте бақытты кісі болам деп өмірінің гүлін көксеу емес. Қандай бақытсыздық қиыншылық болады? Қашан, қай жерде өліп сүйегі қалады? Сол ғана, өлсе де, тірілсе де кек моланы тастағысы келмейді. Бүгін де осы көк молаға қонып шыққан.
Ол кім? Ол, осы қыста жүдеп шыққан көтермені бірі Көркемтай еді.
Қыбырлаған жанның бәрі жаратылыс деңізіне жүзіп Жүргенде, біздің Көркемтай бүк түсіп көк моланың бір бұрышында жата берді. Оның барып халын біліп, көңілін жұбататын адам жоқ. Ол жалғыз, ол бақытсыз, ол қорғансыз, оған ешкімнің де жаны ашымайды. Аянышпен бе, әлде қуанышпен бе, білмеймін, Көркемтайдың қасында үймелеп жүрген жолдастары да бар еді. Олар мыналар: жауыр аттың аркасын шұқып жарасын қанатып дәндеген, қойдың жабағысын жұлып ұяға салған, моланың ішіндегі қарғалар, құзғындар, әбден ықтыярына көнген соң, маңайынан кетпейді. Анадайдан өткір көзімен қарап құйрығын қимылдатып, аштық жылы аштан өліп қалған адамдардың етін жеп дәндеген байғұтандар отыр. Анда-санда тырқыратып қарға құзғындар бір қуып тастайды. Бұл болып жатқан тойдан мүше дәме еткендей қан төбеде қалықтап қарақұс та жүр. Барлығы Көркемтайдың тойына жиналғандай моланың, бір бұрышы у-шу құзғын қарғалар.
Көркемтайдың мұндай халдерге ұшырап жатқандығының ең зор себебі жетімдік. Шешесі өліп Ысқақтікіне кіргеннен бері жан адамға елікпей, көңіліне жақпас бір сөз естісе молаға қарай жүгіретіндігі жоғарыда айтылып өтті. Шешесінің қайғысынан ба? Әлде жеке үйренгендіктен бе біреуін адам екен деп көзге алмады. Енді бері келе, бала мұндай болған соқ, Ысқақтікі тіпті оған жақсылық қылуды қойды. Сынықтан сылтау таба алмай жүрген үйдің іші, Көркемтайдың ерлігін не қылсын? Қайта анаң жаман не болса'ол болсын деп еркіне қоя берді.
Жалғыз-ақ Көркемтайдың бауыр басқаны жоғарғы айтылған Нағима еді. Мұның сорына о да болса ол үйде тұра алмады.
Ысқақтың баласы жаман, оның, үстіне Ысқақтікі құн көрсетпейтін болған соң, көңілі сүйген біреумен кетіп қалды. Нағима кеткен соқ, баланың халі тіпті жаманға айналды. Ашуланғанда көңілін басып жұбатып алдандыратын еді. Енді ашуланбақ түгіл, отқа түсіп кетсе де оның алдынан шығар жан жоқ. Бүгінгі аянышты халдерінің себебі осы Нағиманың жоқтығы еді.
Нағима кеткеннің артынан Көркемтайдың қайғысы бұрынғысының үстіне екі есе болып жамалды, бұрынғыдан да жаман қияли болды. Күн-түн демей беті ауған жаққа кетіп қалған күндері болды. Қыстық қақап тұрған аязды кештерінде талай рет ауыл адамдары далада қаңғып жүргеннен алып келіп үйіне қондырып жіберіп жүрді. Кейде жұмсақ көңілді біреулері Ысқақтың үйіне ұрысып тапсырып кетуші еді.
Сондағы Көркемтайдың көз алдынан елестеп шықпайтын — шешесі. Көк моланың іші осындай ауыртпалықтар басынан кешкен соң, осы қыстан Көркемтайдың, күр сүлдесі ғана шықты. Әрі бір жағынан қайғы үстіне қайғы жамалып, екінші жағынан талай суықтарға ұрынғаннан ауруға шалынып, ішінен жеген құрт аурудай күр сүйегі қалған, сондықтан ол езінің жаратылыстың, бір мүшесі екендігін де ұмытып, дүниеден қол көтерген. Бүгінгі атқан май айының ақ таңының оған эсер бермей, табиғаттың, жылы суреттерінің онымен араз болып тұрғаны да осы.
Көк моланың бұрышына келіп жатқалы бір күнге жақындап келеді. Артынан іздеп келген жан жоқ. Іші, бауыры қатып, әбден әлі бітіп, қалжыраған соң, бүк түсіп қана жатыр еді. Бүгінгі атқан таң Көркемтайдың ақтық таны екендігін, бүгінгі күн ақтық өмірінің тыянағы екендігін оның қасындағы өлімтігін андып отырған жолдастары дәлелдейді. Әм Көркемтайдың өзі де жақындағы ақтық өмірінің белгісін көзімен көріп, ақырғы дем алысын ғана күтіп жата берді. Көз алдында елестеген өлім, келе ғой, қарағым, деп шақырған шешесінің даусы. «Қош, қарағым Шырақжан», деген Нағима даусы, тағы ағылар — осының бәрі Көркемтайдың көз алдында.
Күн түстен ауып, кешке жақындады. Көркемтайдың халі тіптен төмен дәрежеге жетті. Ең ақырғы дем алысқа жақындаған кезде шаршаған нұрсыз көздерінің шарасын ақырын ғана әлсіз түрмен ашып алды да жарыққа бір қарады. Үймелеп маңайында жүрген қарғалар, ана жерде шоқып отырған байғұтан қақ маңдайының, алдында тұрған ай, қызарып батып бара жатқан күн, осының бәрі Көркемтайға қаһарлы көзбен қарап тұрғандай болды. Жер дүниенің бәрі қап-қараңғы болып кетіп, оны жаратпағандай болды. Жаратылыстан көңілі қайтып, Көркемтай басын бұрып, көзін жұма берді. Ернін қыбырлатып:
— Сен мені жаратпасаң, мен сенен де бездім,— дегендей болды. Ақтығында жас өмірінің қызығын көре алмай, жаратылыстық қаһарына кәне алмай, жана тұрмыстың гүлін, жемісін ора алмай, қорғансыз, бақытсыз, жоқтаусыз өскен Көркемтай айдаладағы көк моланың бір бұрышында қызарып-батқан күнмен бірге ақтық дем алысын бітіріп қайтпас сапарға кетті. Талайлардың; түбіне жетіп, көкейін кескен рақымсыз уын жас ағаштай тамырланып келе жатқан есіл жасқа да жіберіп, жауыз өлім көңілін тындырды.
Қош, арманда кеткен Көркемтай!
Кеңес өкіметі тамыр жайып таралып келе жатқанда, енді мұнан былай сен секілді жетімдерге көзін салар. Оларды жоқтаусыз тастамас, жылатпас!
КЕКЕСІНДІ ҚОЮ КЕРЕК
«Қазақ тілінің» 1-санында Ақсудың болысы Хамит Бимырза баласының маған жазған мақаласы басылып шықты.
Мен езім Ақсу елінің жайын, әм болысының қандай екенін жақсы білемін. Сөзді басынан қозғайын: Бимырза ұлы газетке хабар қылып, өз еліндегі қолғабыс комитеті ашылғандығын жазады. Әм ол комитеттің бастығы Ш. Өмірбаев еді; мынадай ісінен жеміс берді деп мақтап келіп, Әріптің өзі шекесі шылқыған бай баласы бұдан қандай игілік іс шығады, кезінде көреміз деп сын беріп кетеді.
Болыс еке! есінде бар ма? Шәріптің бітірген жұмысы белгілі еді ғой. Айында бір қабат кеңсенің, бетін көретін; сенің мақтайтын да, ақтайтын да орның бар, Ақсу елі екіге бөлініп партия дерті жабысқанда, сен де шапқылап жүрмеп пе едің? Сонда Өмірбайдың баласы сенін сойылыңды соққан болатын. Баймырзаның баласы Әріпті мен қорғамаймын, езің айтқандай шекесі шылқыған май, өзі бай болса, қызметке қосқан мен емес, «ерте оңбаған кеш оңбас» дегендей Әрібін, де, Шәрібін де бірдейсің.
Екінші барымташыл мұғалімге келейік. Бұл сөзінде Ғаббас Әмір ұлын сиырдың мүйізіне іліп кетесің. Оның Ғазизаны алғанын Ақсу түгіл газет оқығандардың бәрі біледі. Біреудің сүттей ұйыған қатыны еді, зәлімдігімен азғырып алып отыр дейсің. Менің, пікірімше сүттей ұйып қатық болатын болса, бұрынғы күйеуі сот алдына барғанда аянып қалды ма? Ғазизаны зорлап тигізген адам жоқ та, өзінің теңі болған соң, тиген болатын.
Сүймесіне зорлап беру, ауыздарыңды толтырып заң деген сөздің орнына кодекс деп айтып жүргендерің сыйымды ма екен?!
Жә, енді Ғаббастық құлағын шулатайық: Ғаббас діншіл, Ғаббас сопы дейсің. Бірақ осы күнде сәлдесі боқтықта қалды. Өзің кімсің? Ішінде майың жоқ болса да, маңайың Қазанғап емес пе? Ағайының, туғанын солар. Солардың аркасымен болыс болып отырғаныңды Кереку уезінің халқы әбден біледі.
Бұрын аузынан алласын тастамаған, басынан сәлдесін қалдырмаған адамдар да, замананың ағымы естерін кіргізген соң, шатасып жүргендерін біліп құранды лақтырып тастап, сәлдесін шұлғау қылғандар да аз емес. Гәп оқығандықта емес, гәп жүректе. Рас, ел ішінде болған соң саясат жағынан қараңғылау шығар. «Өз басыңда сәлдең болмаса, алдаң мығым» шығар.
Енді өзіме келейін: менің жазған мақаламды мойнына алып келсең де, «езі сақ құлақ, ашық жүзді, ақ жарқын-ау» — деймін деп кекейсің.
Құлағымның кереңдігі, я мүкісі болса, дәрігерге қаратқанымды көрген шығарсың. Я «ақ жарқынмын» деп ақ жүрексінбе?! дейсің, қара жүректігімді тауып бері Байшыл болсам, парашыл болсам, тағы аяма!
Қазақ әдебиетінде «қойнына ал» деген сөз әдебиет шартына келімсіз, сөкет болса мен қазақ әдебиетшілерінің неше сездерін мысалға келтірейін: Мәшһүр Көпеевтің «Жасымда қожа бір сүндеттеген...» деген елеңін қара! Екінші Абай елеңдерін алсаң «Күйеу келді ай, жұлдыз қ... қысты» дегенін қара. Мұны сөкет көрсең, шаман келсе, «экспромт» тіліндей, қазаққа да тіл шығар және әдеби тіл болсын, қазақтың жалпақ сөлекет тілдерін түзет, шырағым! Таңданба, шамданба, кекесінді қою керек.
ХАТ ТАНЫМАҒАН ҚАТАРҒА КІРЕ АЛМАЙДЫ
Басқа мекемелердің расходы
қанша шегерілсе де оқу комиссариатының
расходың кемітпеу керек.
Ленин.
«Кеңес үкіметінің құрылғаннан бастап 10 жылдың ішінде оның жерінде хат танымайтын адам қалмасын» — деген сөзінен, жолдас Лениннің оқуға қандай көзбен қарайтындығы, қандай баға бергендігі, оқу жолында қайтып қимылдау керектігі айдан айқын байқалады.
Оқудың адам баласына қандай керектігін, оқымаған кісі мен оқыған кісінің бірдей еместігін, оқусыз дүниеде тіршілік етіп жүрудің бекерлігін қақсамаған білгіш жоқ, көрсетпеген тәжрибе жоқ. Бесіктегі балаға шейін біледі десең де, ауыз барады. Енді кеп сол оқудың пайдасын білу, білмеуде емес, жалпының қалай пайдаланып тегіс көгеруінде. Совет үкіметінің алғашқы құрылысында, соғыстан бас бұра алмауы, онан босар-босамаста аштық қабаттап, онымен бірге қираған шаруаны түзету, оқу жұмысына бір ыңғай кірісуге мұрсатана бермей келді. Сонда да, алғашқы аттаған адымнан күн санап, ай санап түзелу, ширауды көріп келеміз. Бірақ әлі де болса, ынтада кемшілік, жүрісте ақсақтық бар. Өткен қыстағы әр жердегі оқытушылардың санын кеміту, Лениннің «Басқа мекемелердің расходы қанша шегерілсе де, оқу комиссариатының расходын кемітпеу керек» деген өсиеті орындалмай келе жатқанын көрсетеді. Бұл кемшіліктердің түзелуіне ертең болайын деп тұрған партияның XIII съезіндегі «Ауылдағы жұмыс туралы» деген мәселесі қам қылатын түрі бар көрінеді.
Осы күндегі әр жерде ашылып жатқан «Бітсін сауатсыздық!» деген ұйымдар белсеніп іске кірісеміз деп отыр. Бұл беттен үкімет дағы қолдан келгенін істемекші (әм істеп те жатыр), халық та, ынтамен күшін аямай, қабыл алуы керек.
Біздің Қазақстан да бұл туралы қарап отырмақ емес: о дағы «Автономия құрылғаннан бастап 10 жылдың ішінде 14 пен 30-дың арасында хат танымайтын қазақ қалмасын!» деп ұран салып, іске кірісіп отыр.
Бір жұмыстық түзу бағытпен жүруі басшының нұсқауымен болса, ол жұмыстың өркендеп өңдеуі қосшының тартыншақтық қылмауынан болады.
Сондай-ақ үкімет әлгі ұранды салып, бастап отырғанда, халық шегіншектеп «бір күнде мені жарылқай қоймады» деп кірекестене берсе, жұмысқа салқын қараса, бүгінгі тамағы тоқтықпен, ертеңгі қайғысы жоқтық қылса, әркім ез қамын ғана ойлаудан шыға алмайтын болса, жұмыс та өндімек емес, ұран да бос сөз болмақ.
«Патша үкіметі бізді оқысын деген жоқ еді; әттең жас күніміз, оқи алмай қалғанымыз-ай!» деп екі сөздің бірінде уайым қылатын жігіттер ішінде «әшейінде ауыз жаппас, той дегенде бірін таппас» болып, жұмыс бастала жөнелгенде, қылжалақтап жүрмесін. Қазақ даласының бірсыпыра жерінде-ақ 20-жылдын жазында сауатсыздықпен күресу жұмысы жүрген болса да, онша жемісті болып шықты деуге келмейді.
Себебі кебі 150 күндік, дүмше мұғалім сауатсыздықты жою орнына, ездерін жоюға себеп болды.
Семейде 14 күн курста оқытып, елге үлкендер оқытуға жіберген біреу, елге барған соң, 15 күннен кейін кайтып келіпті. Неге келдің десе, өз оқығанымды оқытып келдім, енді оқыт десең өзімді оқыт депті.
Бұл қайта шын айтқан жігіт екен. Болмаса, көбі сандалып ел бұлдіргеннен басқа бітіргені жоқ. Сөйтіп, халықтың оқудан ықласын қалдырғандай болды.
Жұртқа ендігі айтатынымыз: әр нәрсе алғашқы тәжрибесіз беттегідей емес, бірте-бірте тәртіпті ізге түсіп, түзеліп келе жатқандығын көз көріп отыр. Енді басталған жұмысқа көлденен сыншы болып қарап отырмай, еңбекшіл жұрт ел болсын деген азамат ат салыспай отыру үлкен қорлық. Еңбекшіл кедейдің езілген елдің шын қамқоры кеңес үкіметі басшы болып отырғанда, қосшылыққа қолын беруге жарамаған еңбекшіл өзі де егіз — екі ел болмайды.
Бітсін сауатсыздық! Көркейсін білім мен қазақ даласы! Қатарға кірсін езілген ел!
1924
БАСПАСӨЗ КҮШЕЙСІН
Асса барлық дүниеде, қалса өз мемлекетінде не болып жатқанынан хабар беретін, кімдер нені істеп жақсылыққа, нені істеп жамандыққа ұшырап жатыр; қай жерде қандай елігерлік қызық бар, қандай жеркенерлік бұзық бар — солардың бәрінен мағлұмат беретұғын баспасөз, газет, журналдар екені жұрттың бәріне мәлім.
Пән, ғылым деген нәрсе өмірдің өркендеуі үшін керек болса, сол пәндерді, ғылымдарды көпке таратып, жалпының пайдалануына себепкер болатұғын да баспасөз екендігі талассыз.
Халыққа пайдасы тиер бір зор пікірдің көпке тарауы керек болатын болса, оған себепші болатын нәрсе баспасөз болатын болса, сонан-ақ баспасөздің қадірі қандай екені, оған қандай көзбен қарау керектігі байқалуға болады.
Желдің,, будың күшінен пайдаланатын, суда жүзіп, кекте ұшатын құралдарды шығарған — қысқасынан айтқанда барлық ғылымның жарыққа шығуына себепкер болып отырған көн қолды, көн терілі белді енбекші жұмыскерлер өздерінің не істеп, не қойғандарын да білмей, бейнеттеніп дүниеге шығарған қызығын көлденең біреу пайдаланып отырды.
Сондықтан бұрынғы күнде (басқа мемлекеттерде осы күнде де) қандай пайдалы әңгіме, ғылым-білім туралы жазылған кітаптар жер жүзіндегі болып жатқан не түрлі оқиғалардан хабар беретін газет-журналдар бәрі де патшалардың байлардың, төрелердің, саудагерлердің, оқымыстылардың жайын жазушы еді. Қысқасын айтқанда баспасөз солардың ғана мүлкі еді.
Олардың баспасөзінде жұмыскер дейтін халық бар, кедей бишара дейтін адамдар болады. Олардың өмірі сондай болады деген сөздер мәз керіне қоймайтұғын.
Жұмыскер, кедейлердің де адам екенін, олардың рақатты сүйіп, бейнеттен жеркенетінін, қайта олардың дәрежесі басқа таптардан артық болуға лайық - екендігін енді сезіп келеміз, енді біліп келеміз.
Сол енбекші жұмыскерлердің, сол бишара кедейлердің мерейін үстем қылып, билікті қолдарына алуға басшылық етіп, себепкер болған ұлы көсем Ленин жолдас екенін білмейтін кісі қалған жоқ.
Сол Ленин жолдас бейнетқорларға басшылық ету жөнінде талай қасиетті пікірлерін баспасөз жөніне жасырын түрде болса да таратты, талай газет, журнал, кітаптар шығарды.
Сөйтіп басында тамшыдан (бір кісінің басынан) басталған пікір кепке жайылды.
Бұдан не байқалды? Дүниеде жасайтын адамға, дүниедегі оқиғалардан хабар беретін, ғылымдарды мүліктендіруге себепші болатын баспасөз, газет, журнал, кітапсыз жасау мүмкін еместігі байқалды.
Оның үстіне бейнетқор жұмыскерлер табының баспасөзі, капиталшы байлар табының баспасөзіне қарама-қарсы жолменен жүретіндігін есте тұтсақ біздің совет үкіметінің баспасөзі жана тарих езіне лайықты дәуірмен жасайтындығы бар. Сондықтан еңбекшіл жұмыскерлер табына үздіксіз жолбасшылық қылып келе жатқан ортақшыл партияның өзегі Мәскеуде шығатын «Правда» (шындық) газетінің алғашқы шыға бастағанына міне биыл 12 жыл.
«Правда» газеті 1912 жылы 5 майда, Петроградта (қазірде Ленинградта) Ленин жолдастың басшылығымен дүниеге шықты.
Соның үшін еңбекшілер баспасөзінің орнықты тарихын «Правда» ның шыққан күнінен бастап әр жыл 5 майды баспасөздің мейрамы деп танып, ол үшін арнаулы күш жұмсап, баспасөзді өркендете тұруымыз керек болады.
Мемлекетіміздің әр жерінде майдың 5-нен бастап, баспасөз жетісі болып етті.
Семейде ол жеті 22 нен 27 майға дейін жасалмақ болды.
Осы жетінің сілемімен газет әңгіме, хабар ретінен, қаражат, қайрат ретінен ақсайтын болып, халыққа көбірек тарауға, еңбекшілердің мұңына жауап беруге жарайтын болсын.
Ал, еңбекшіл шаруалар! Жалпақ жұмыскер табы! Сендер де жасай біліңдер, жазыңдар! Жазылыңдар! Күшейсін баспасөз!
ГАЗЕТ КӨПКЕ ТАРАСЫН
Газет жұрттың айнасы дейміз. Газет жұрттың керегіне жауап береді дейміз. Газеттен жұрт асса дүниеде, қалса айналасындағы елде, не болып жатқанын біледі дейміз. Жақсы хабарды есітіп қызығып, қолынан келгенше сондай іс істеуге тырысып, жаман хабарды есітсе, ондай жұмыстан бойын сақтап ұстайтын болады. Қысқасы адам қатарына кіріп, басқалардай өмір сүруге жарау үшін газет, журнал — баспасөзсіз мүмкін емес дейміз.
Бұл сөзді жұрттың бірсыпырасы біледі де, таласушы да шыға қоймас. Бірақ жұмыс «дұрыс сөз, онысы рас!» деп бас изеп құптап қана қоюмен гүлденіп кетпек емес. Кім не нәрсені мақұл көріп, ұнататын болса, ол нәрсе туралы өз қолынан келерлік міндетін атқарып отырса ғана, шын ұнатқан болып табылмақ. Сондықтан газет керек деген сөзге қосыларлық кісі шын мағынасымен қосылу керек.
Хат танитын кісі оқып, газетке хабар жазуға жараса, хат танымайтындар тыңдауға жарай ма? Бір газетті тұтас алдыруға бір кісінің шамасы келмесе 2—3 кісі бірігіп (біреуінің атына жаздырып) алдырып, біреуі оқып, бірі тыңдап, болмаса кезек оқып тұруға да болады.
Тіпті шамасы келетіндердің өздері бірігіп, біреуі бір газет, екіншісі бір газет алдырып, ұйымдасып кезекпенен оқысып тұруларына болады.
Сөйткенде ғана газет кепке тарамақ. Бұрын газетті ел қазағының көбі баяғы қыссалар секілді, еріккенде ермек үшін тыңдалатын нәрсе секілді қарайтын. «Па, шіркін-ай, қызық болған екен!» «Ай, қулар, келтіреді-ау!» деген құрғақ таңданулардан басқа, эсер ала
алмайтын. Газетті пайда табу үшін шығаратын бір базар нәрсесі көретін.
Ол қарастарға себеп бірінші надандық болса, екінші патша үкіметінің баспасөзді жалпы шаруаның, жұмыскер-кедейдің жоғын жоқтап, ауруына ем іздеуге жол бермегендігі. Сондықтан жұрт газетті бір ертегі деп ұқты.
Бұл күнде олай емес. Газетті шығаратын да, оқитын да көп, көптің тілегі жазылады (оны жазатын да көптің өзі), кептің жоғы жоқталады.
Сол көбіміз ынта салып құмарланбаса: салақтық сараңдық қылса, әркім «менен басқа да жетері де» мен жата берсе, газет көптің мүлкі бола алмайды, көптің қышыған жерін таба алмайды.
Хат танығандарың хабар жазыңдар, газет оқыңдар! Хат білмейтіндерің хал жайларыңды хат танитынға айтыңдар: олардың оқыған газетін тыңдауға әуестеніңдер!
Езілген еңбекшіл ел қатарға кірем десе, оның газеті кепке тарасын!
1924
ТІЛШІЛІККЕ НАЗАР САЛЫНСЫН
Газет елдің айнасы: елдегі жақсы-жаман оқиғалар газетте жарияланып отырса, бірінші, ол елдің жайы мәлімденіп ауруларына ем іздемек. Екінші, біреудің жақсылығына басқалар үлгі алып, жамандығынан сақтанып отыратын болмақ. Сондықтан газетке жазылатын хабарлар ел еңбекшілерінің мұңына жақындассын, жалпының жоғын жоқтасын, сойылын соқсын дейміз. Сол мақсатпен әр елден, әр бұрыштан жігерлі, адал азаматтарды тілші сайлаймыз, қолына мандат, сөзіне инабат береміз.
Әр істің белгілі бір тәртібі, көшелі жолы болатыны сияқты тілшілікте де белгілі бір тәртіп болуға керек.
Газет ертегі болмайтын болса, тілшілер ертегіші болмауы керек.
Газет айна болса, ол айнаны жасайтын тілшілер болса, айнаны дұрыс жасап шығу міндетін: «аузы қисық болса, болсын, айна қисық болмасын!»
Осы күнде елдегі тілшілеріміздің жүзден бірі болмаса, көбі газетке не жазуын білмейді. Кейде кепке жанасы жоқ, жә біреудің жайын ертегілейді: кейде кезі жетпеген бір «қатын өсек» ті қойып қалады. Кейде біреумен араз болса, соны жамандап газет бетін босқа толтырады, болмаса, елдің партиясына кірісіп қарсы жағының қылп еткенін қойдай тоғытып, дүние пәлені орнатады: не жүрген жерінде «ұлтшылдық» түтін бықсытып түймедей нәрсені түйедей қылып «ел кешті, жау жетті!» леп аспанның астын жаңғырықтырады. Бұл сияқты тілшілер еңбекшіл елге газетті айна қылып көрсете алар ма? Әрине жоқ. Олай болса, тілшілердің әуелі міндетін білсін. Көрінген «өсек» ті газетке ала жүгірмесін, қалпынан асырып, біреуді мақтап, біреуді боқтамасын. Қысқасы болған оқиғаның дәл шынын жазсын.
Жә, бұлай болғанның өзінде де әңгіме кеп: газетке шынды жазу деген қашанда болса арға міндетті нәрсе ғой. Шын болғанда да шын бар-ау! Құр шын екен деп көзге не көрініп, ауызға не түссе, соны жаза беруге бола ма? Қандай жолмен жүріп, нені біліп, не жазу керектігін тілші біткен біліп отыр ма? Әрине жоқ. Олай болса, тілшілер қалай ысылмақ? Нұсқауды қайдан алмақ? Ресейлік кіндік қалаларда мезгіл-мезгіл тілшілердің съезі болып тұрады. Кей жерде қысқа уақытты «тілшілік курсы» де бар. Тілшілер үшін арналып шығарылған жол басшы кітапша бар. Ал қазақ тілшілері бұл халдің біріне де жеткен жоқ. Бұл халді бұл қалыппен жібере беруге болмайды. Газет тілшілерге қарап жасайды. Соның үшін тілшілердің білімін толықтандыруға тілшілік міндетін ұқтыруға тырысуымыз керек. Ол үшін газеттерде нұсқаулар жазылып отырылсын. Тілшілердің міндеті туралы орыс тілінде жазылған кітаптар қазақтың тұрмысына қалыпталып перевод жасалсын. Тілшілердің кіндіктің аймақтың жиылыстары болып отырсын. Уезд сайын тілшілер ұйымы болсын. Міне біздің назар салатын жұмысымыздың бірі. Бұл туралы жұмысты қалай бастау керек? Қандай қолдан келетін шара бар? Қай жұмысқа қандай әдіс жұмсау керек? Бұл жөнде басшы азаматтарымыздың пікірлерін майданға салғандары жөн болар еді.
ӘУЕЛІ ШАРУА ОҢДАЛУ КЕРЕК
Қазақ партиясы мен саясат партиясы екеуі екі басқа. Жалпы қазақ партия дегенде, өз арасындағы ру партиясын ғана ұғады. Ал осы күнгі саясат тілдегі айтылып жүрген партия тап партиясы болғандықтан Коммунист партиясы да кедей еңбекшілер табының партиясы екенін жұрттың көбі білгендей болды. Коммунист партиясында пәлен атаның кедейі, түген атанын еңбекшілі болсын деген шарт жоқ. Оның шарты шын кедей, шын еңбекшіл болса болғаны.
Осы күнде қазақ арасында «партия» дегенде ашып айтылмаса, қай партия екенін білмей қалуға болады. Мәселен: сот яки тергеу орны жауап алғанда «партияда бармысың?» деген сұрағына не шынын айтамын деп «мен Жақыптың партиясындамын» яки қорғанып: «тақсыр, мен партия қылмайтын адаммын!» дейтіндер көп болады.
Сондықтан тап партиясын айтам десең коммунист дегенді қосасың. Ру партиясын айтқын, келсе, қазақ, дегенді қосасың.
Ру партиясының зарарының көп, мақсатының қысқа екендігін: оны тоқтатпағанда, елдің мәдениетіне тиісінше пайдалана алмайтынын қазақтың қалам ұстаған азаматтарының айтпай келе жатқаны жоқ.
Бірақ совет үкіметі орнаудан бұрын «партияны қою керек!» деген құрғақ ақылдан басқа жол-жоба көрсетпейтін еді.
Ал, совет беті бұрынғыдан басқа екендігін әркім біледі. Білгенде өру партиясын тап партиясына айналдыру керек» деген ұран қолдануда: «пәлен атаның тұқымы көгерсін» деген тыңдалмай «еңбекшілдер көгерсін!» деген сөз мақсат етіп алынуда.
Сөйтіп бүгінгі бет, адам баласын шын бақытты тұрмысқа жеткізуге себепші болатын бет қазақ арасында да тап партиясын жүргізу.
Бұл жөнінде «кедей біріксін, кедей байлармен алыссын, сайлауға байларды жолатпасын!» деген насихаттан басқа, солай болғанда кедей 'бірігеді, сөйткенде кедей «байға қарсы тұруға болады» деген енегелі нұсқауды жалпы қазақ кедейлері тұтынарлық қып ешкім көрсете алмай келеді. Әр жердегі қазақ кедейінің халі әртүрлі. Бір жерде кедейлердің еңсесі едәуір көтеріңкі: қызмет басындағыларын өз араларынан сайлап алып, байдан тендігін алғанға жымыңдасып жүргенін көресің: бір жерде «кедейге тендік болды дегені қайда? іс басына сайланса бай сайланады. Қорлық керсе кедей көреді! Қай заман болса да, байдың үстемдігінен құтыла алмадық!» деп жылап жүрген кедейлерді көресің. Бұлай болулардың себебі: жергілікті жауапты қызметкерлердің ниетімен бетіне байлаулы: олар әділ іскер болса, ол жердің кедейлері есеге жетіп жүр!
Ал, өңештің құлы яки ысылмаған болса, ол араның кедейлерін байлар бүктеп кетіп жүр.
Тегінде кедейлердің өзара ұйымдары күшті болса, олар жауапты қызметкердің аузына қарамай, жауапты қызметкерлер «Тілектерімен қалайтындарың не? Орындай беретін?» деп жылмаң-жылмаң етер еді. Жүз кедейді шұбыртып бір байдың ертіп жүретін сұмдығы да қалар еді. Бірақ — амал бар ма? Әзір ол халге жетіңкіремей келеміз.
Оған жету үшін әрине шара іздемей болмайды.
Тұрмыс — күн көріс бұл хәлден өзгермей, жанармай кете берсе кедейлердің басы құралады. Олар баймен алысуға жарайды деуге аузы бармайды.
Себебі: қазақ арасында кедей біткеннің басын қосқан кәсіп орны» (фабрик, завод секілді) жоқ; артель ашып, байға күн! түспейтін болып ұйымдасуға әлі қараңғы. Сондықтан не кыдырып келгенде «жұтып» шығатын саумалынан аса алмай, не баймен қарсыласуға өнері жетпей, оның арбауына түсіп кете барады.
Бұлай болғанда, кедейдің басын қосу керек, оларды байға «қарсы тұруға жарайтын ғып шығару керек» деп қақсап жүрген азаматтар сол керектерін өмір жүзіне қалай асыра алады?
Міне әңгіменің түйіні сонда, сол керектерді орындау үшін алдымен кедейлердің шаруа күнкөріс жағынан байға ісі түспейтін болулары керек, ол үшін ел арасындағы ел еңбекшілеріне жанасы бар мекемелерді (кооператив, қолқабыс комитеттері сияқты) үлгілі тәртіпке қою керек. Соларды жүргізе білетін кедейдің ынтасын, ықыласын аударып шаруасын бір қалыпқа салуға жарайтын қызметкерлер даярлаудың қамына кірісу керек.
Ел кедейі қызметкердің адалдығын көріп қызметтің жемісін татпай, оның артынан ермек емес те, шаруа жағынан байға іс түспейтін бір ұйымға басы құралмай, байдың тырнағынан құтылмақ емес, әм оған қарсы тұра алмақ емес.
ҚОЛҒАБЫС КОМИТЕТІ
Осы күні қолғабыс комитеті қазақ болыстарының бір - сыпыраларында ашылғандығы болса да, әлі жөндеп іске кіріскені бар деп айтуға келмейді.
Өйткені қыр қазағының кебі ол комитеттің атын болмаса, затының жұмысының не екендігінде хабары да жоқ.
Сайлау кезінде «оның өзі де әжептәуір шен дейді, қолында қазынасы болады дейді; қалың малды да сот соған түсіреді дейді, елде болған игі ғой, өзіміздің жақтан сайлау керек!» дегеннен басқа, сайлау болғанда. жиылып барғаннан әм сол жиылғанда кімді сайлау әдісін ойлағаннан басқа, ол комитет не істейді? Кімге қолғабыс қылады? Ол туралы ойлана қоятын кісі елде некен саяқ болмаса, табылмайды деуге болады.
Сайланған кісілерде бағына, беделіне сүйсінгендей мұртынан күліп «қайырлы болсындарға», «айтысыңнан» басқа бітіретіндері шамалы болады.
Жалғыз қолғабыс комитеті туралы емес, басқа қызметтің бәріне сондай көзбен қарар еді, әттең еркіне жіберсе!
Бұл ауру, бұл әдет бұрынғы болыстардан мұра болып, әлі соны жұрттың көбі тастай алмай келеді.
Оның себебі де сайлаудың көбінде байлар, яки байдың көлеңкелері іс басына отыратындықтан.
Бұл жөнмен қолғабыс комитетінін басына да бай сайланатын болса, өзге жұмыстан көрі, жоғарғы мекемелердің сұрағына жауап үшін болмаса, қағазы жылына бір қабат ақтарылмас та еді.
Қолғабыс комитеті кім үшін керек?
Оның қызметкерлері тамағы тоқ, туғалы мұқтаждық көрмеген байдан сайланса, біреудің мұқтаждық көріп жүргені оған қанша білінеді?
Әрбір қызметке кірген адамдардың кедейден кіру керек, кедейдің жоғын жоқтап, халін қайғыратын қорғансыз, кедейлердің жанына не батса, оның жанына да сол бататындай болу керек деп, қанша қақсалып келсе, қолғабыс комитетіне келгенде ол қақсау он есе, жүз есе артылса да артығы жоқ.
Қолғабыс комитеті көзге көрініп іс қылу керек. Істейтін іс, жинайтын қазына, жәрдем тигізетін орын — бәрі де ел ішінде.
Сайланған кісілер, қызмет қылуға көңілім соқпайды, атына ие боп қана жүргім келеді демесе, білмегендігімнен басқара алмай отырмын, деуіне орын жоқ. Білмегенді білуге болмай ма екен? Жоғарғы орыннан жоба, нұсқау, жол сұрап қайсыларының еңсесі құрып отыр?
Өтірік жұбатумен елді алдамаса, жоғарғы мекемелерді алдай бере алмайды.
Енді салақтықты қойып, ол жұмысты мойнына алған адамдар істі тәртіпке салуға міндетті.
Халықтан міндетті, міндетсіз салық жинап, комитеттің қазына қорын нығайту; егіні апатқа, қорасы өртке ұшырап бишара болған шаруаларға жәрдемін тигізу, қолдағы барын қандай ретпен сақтап, қалайша өркендетіп ұстауға керектілігінен, белгілі бір тәртіп қолданып, ел ішінде кәдімгі мекемелердің ісіндей, үздіксіз істеп отыру ауылдық болыстық қолғабыс комитеттерінің жауапты міндеттері.
Істі қалай жүргізу керектігіне жол-жобаны жоғары мекемелер берген. Соны қарастырып қолдана білу керек.
Өз қолдарынан келмеген жәрдемді жоғарғы орыннан сұрап отыру керек. Мәселен ағаш әм егін саймандары секілді.
Кедейлерді ұйымдастырып, көмектесіп істелуіне басшылық ету, кооператив ұйымдарын аштыруға себепкер болу; онан басқа да толып жатқан игілік іске қысқа аяқты нашарлардың қолын жеткізіп, жаңа тұрмыс орнату, байға танттыруды жою, қолғабыс комитетінің нысанасы әм түпкі мақсаттары.
Сол нысана, сол мақсаттарды орындау жөнінде істелген іс — кірген кіріс, шыққан шығын секілділердің толық есебі болып отыру лайық. Есеп тәртіпке қойылмаса, ол комитеттің ісі өркендемек емес.
Қысқасы қолғабыс комитетінің істеймін дегенде қолынан келетін ісі көп. Ол комитеттің кімге қандай керектігін байқаған кісіге атынан-ақ көрініп тұр, елде қолғабыс керек болмай тұратын жан аз. Осылай болса, қолғабыс керек кісіге комитет керектігі айдан жарық.
Мұны кедейлер есте тұтып сайлау уақытында пәленше-екен бола салсын! деп қымызға сатылғанды қойып, ертең сорлаған күні толық жәрдем тигізуге себепші болатын өздерінің шын қамқорын сайлау керек.
ӘРКІМ ӨЗ ҚОТЫРЫН ӨЗІ ҚАСУ КЕРЕК
Оқудың керектігін білмейтін кісі жоқ, айтпайтын ауыз жоқ, деп айтылған сөздің өзін де естімеген адам аз деп айтуға болады. Бірақ айту мен істеу екеуі екі басқа екендігін де жұрттың көбі біледі.
Сондай-ақ біздің қазақ, арасында оқу жұмысы айтылуына қарағанда, істелуі саран, келе жатқандығы кімге болса да қараңғы емес.
Бұған себеп: осы күнге шейін жоғарғы мекемелердің еркін ойын бөлгізбей келе жатқан аштықпен алысу, шаруашылықты түзеу секілді жұмыстардың килігуі болды.
Аштықтан құтылып ендігі жұмыстың екпіндісі шаруашылықпен қатар оқу жұмысы болайын деп отыр. Оқу жұмысына жоғарғы мекемелер ынталарын салар да, қолдарынан келгенін істер де, сонымен ғана жұмыс ілгері басып кете қоймақ емес.
Жоғарыдан келген жобаларды, бұйрық жарлықтарды орындайтын жергілікті мекемелер, елдегі қызметкерлер ұнатқан нәрсесін қара бұқараның көкейіне қондыратын, орны келген жерде екпінмен болсын, еппен болсын майданға шығаруға себепкер болатын солар.
Оқу жұмысына келгенде, оның қызметкері оқытушы мұғалімдер. Бұрынғы уақытта мұғалімдік оқушылардың еді. Қап тауынан аса алмай қалғандарының ғана сыбағасына тиетін еді. Оның себебі де оқу жұмысына үкіметтің ынтасы, халықтық мұқтаждығы жоқтығы еді. Сондықтан оқытушылардың күн керуі ауыр, қадірі кем болатын еді.
Бұ күнде бұрынғыдай емес, үкімет ынталы, халық мұқтаж десең де, жоғарғы айтқан себептер арқылы оқу жұмысына әлі еркін кірісу болмай келе жатқандықтан, оқу қызметкерлерінің халдері бұрынғыдан ұзап кете алған жоқ.
Ал біздің елдегі мұғалімдер болса, көбі білімінің кемдігінен нені қайғыртатындығын, қай ауруға қандай дәрінің керектігін білмейді. Білгендерінің қаламен қатынасы сирек, хабарласуы ыңғайсыз келіп отырады.
Қаладағы оқытушылардың қымызға, таза ауаға шығатын мезгілі болды!
Бұл арада тағы бір айтылып кететін жұмыс: іске жарайтын мұғалімдердің кебі оқыту жұмысынан күні бүгінге дейін қашуда. Оның себебі де бағанағы тұрмыс ауырлығы. Тұрмыстың ауырлығын түзеуге, жеңілтуге болмағанда қашу керек еді. Осы күз Мәскеуде оқытушылар съезі шақырылмақ.
Оянған елдің азаматтары сол съезге шейін қанша план құрмақ? Қанша пікірлерді қорытып салмақтап алып бармақ?!
Бірсыпыраларымыз жайлауда жатып, білмей қалып жүрмейік! Кейбіреулеріміз тұрмысымызды түзеу жолында іс қылатын мезгіл тұрғанда бас құтқару, қашу әдісін қолданып уақытымыз бола алмай жүрмесін!
Жыламаған балаға емшекті туған шешесі де бермек емес. Оқытушының халін оқытушылар ғана түземейді, әркім өз қотырын өзі қасу керек!
Осы күнде мемлекеттің қамсыздандыру мекемесі (Госстрах) әр жерде құрылды.
Ол мекеменің атқаратын жұмысы халықтың шаруасын әртүрлі апаттар килігіп күйзелткендей күн туса, сондағы кемшіліктерді орнын толтырып, бағытын түзеп жіберуге кепілдік қылу.
Соның үшін ол мекемелерге малын, мүлкін жаздырып отырған адамдар шаруам апатқа ұшыраса далада қалармын деген қауіптен, қайғыдан, қамнан бойы кең болмақ. Оның қамын әлгі мекемелер орындайтын секілді болып отырмақ. Сондықтан ол мекемелердің атын қамсыздандыратын мекеме деп, ал мал-мүлікті жаздырып қою жөнін қамсыздандыру деп атаймыз.
Әр шаруаның өз ретінше қамсыздандыруы болмақ. Мәселен, егінді бұршақ соғу, шегіртке жеуден қамсыздандыру, малды індет, қора-сайманды өрттен қамсыздандыру секілді.
Қамсыздандыратын мекемелер апатқа ұшырап қалған шаруаларға көмек беретін қазынаны қайдан алып тұрмақ? Әрине мал-мүлкін қамсыздандырушылардан алып тұрмақ. Соның үшін қамсыздандыру ретінде жаздырған нәрсенің сомасына қарай салық төлеп тұруға міндеттісін. Мәселен, егін қамсыздандырасың ба, мал-үй қамсыздандырасың ба? Қайсысы болса да белгілі бір баға қоясын да, сол бағаның бірнеше бөлігін (процентін) әлгі мекемеге бересің.
Егер де қамсыздандырған нәрсең жоғарғы айтылғандай апатқа ұшыраса (егінің бұршақ, малың індет, қораң өртке деген сияқты) дереу әлгі мекемеге барсаң, баяғы жаздырған сомаңның түгел төлеуін аласың. Мәселен жазғытұры жалғыз атыңды жаздырып, кесілген басына қарай 105 сом төлеген болсаң ол атың жаздыгүні жамандатып өлсе, яки қасқыр жеп кетсе, жаздырған мекемеңнен атыңның кесілген құнын түгел аласың.
Қамсыздандыру жұмысы жыл сайын жаңаланып отырмақ.
Жеке-жеке қамсыздандырғаннан, топ болып тұтас жазылса, арзан түседі. Оның реті былайша: бір ауылдағы 10-20 үй жиналып барлық егінді, әм ірі қараларды жаздырып жергілікті мекемелерге куәләндіріп алып барса болғаны апарылмақ — қамсыздандырылған малдың түс-таңбасы, үй, қораның іші-сырты, ұзындық-кеңдігі жазылмақ.
Үй қамсыздандырылғанда бірігудің хажаты жоқ.
Қамсыздандыру жұмысы, бұл күнде қалалы жерде міндетті, елдегілерге әзірше ерікті. Бұл жұмыстың жалпыға мәнісін ұқтырып, жөн сілтеуге болыстық атқару комитеттері жолбасшылық қылып, жұмыстарына ие болуға кооператив ұйымдары мен қолғабыс комитеттері борышты.
Тегінде «ашымнан аманым» дегендей, әзірге жаздырғандағы беретін аз шығыннан қашып, ертең тып-тыйпыл болған күні, «әттеген-ай!» деп жүргенше, қауіпсіз отырудың жолына түсу керек. Бұл нағыз есте болатын жұмыс.
ЕСТЕН ТАСТАМАУ КЕРЕК
Біздің, газетте әйел теңдігі деген бөлім бар. Ол бөлімге көп уақытта әңгіме түспей - бос қалып отырады. Бұл нені көрсетеді? Әрине қазақта асса жалпы әйелдің, қалса өз басының қайғысын білдіріп, шарасын іздеуге жарайтын әйелдің жоқтығын көрсетеді.
Затында не нәрсенің майданға шығуы, ол нәрсені зерттеушінің кептігінен болғандығы бар.
Кім не нәрсені зерттесе, асса өз табы, қалса қара басына керек болғандықтан, тарыққандықтан зерттейді.
Әйел табы кемшілік көрмей отыр, тартпай отыр деп ешкім таласа қоймайды. Бірақ сол көрген кемшілігін қалай жоюдың, қайтып есеге жетудің жолын білмей отыр.
Түбінде өз жоғын өзі іздеуге жарағанша, әйелдер әлемінің еркек қатарына кіруіне мүмкіндік жоқ.
Оғам шейін ертелеу көзі ашылған еркек табы, оның ішінде адам баласын құлдықта ұстауға қарсы еңбекшіл табы екі сездің бірінде, әйелдің қамын ойлап сөйлеуге, екі жұмыстың бірін әйел пайдасына арнап істеуге міндетті.
Міндет дегенді сөйлеген уақытта білмейтін кісі аз болып, атқаруға келгенде істейтін кісі аз болатын ауруды әйел тендігі жолындағы әңгімеде тастауға тырысу керек.
Олай болмағанда біз жуырда (жуырда түгіл мәңгі) ел болмаймыз. Дәрігерге барған ауру .кісі жарты денемді оңдасаң болады, қалғаны не болса, сол болсын депті дегенді естіген кісінің күлмейтіні, әлгі ауруды ақмақ демейтіні қалар ма еді? Олай болса, бәріміздің де ақмақ атануымыздың жөні жоқ. Еліміздің жартысы болып отырған әйел табының тілегін бүркеп қойып, езіміз жетілуді ғана ойласақ, біздің де әлгі аурудан артық жеріміз қалмайды. Біз дағы тарих бетінен ақмақ деген орынды алуымыз айдан жарық.
«Қатыныңды күң есебінде ұстасаң, балақ құл болып туады» деген үлгілі сөзді естен тастамау керек.
