автордың кітабын онлайн тегін оқу Әңгімелер
ҰЯЛДЫМ...
Менің қарт атам бар еді. Мен ол кісінің жалғыз ұлымын. Сондықтан да мен ауырып, сырқаттансам, атамның дегбірі кете бастайтын. Ол кісі ыстықтан өте қорқатын еді. Ыстық шілдеде аяғына шұлғау, мәсі киіп, оның сыртынан байпақты етік киетін. Үстінде үлкен күпі, күпінің сыртында ұзын шекпені болатын.
Шілденің ыстық күнінде осы киімдерімен жүріп сиыр бағады. Сорлы қамқоршы ата менің ауырып-сырқамағаныма сондай тілектес, сондағы маған істейтін жәрдемі: ыстықтан қалай сақтану керек жөнінде, маған да өзінін ыстық күнде киетін қалың киімдерін кигізетін.
Мен де ыстық күнде күпі, басыма бөрік киіп, белімді буынып алып жүруге әбден үйреніп алдым. Өй, өте ауыр - ақ болады. Ыстыққа самайымнан быршып тер сай - сай болып ағады да тұрады. Әбден пысынаймын, бірақ күн өтпейтін сияқты. Расында, күннің ыстығынан күпінің ыстығы қиын, бірақ көңілге медеу.
Сөйтіп жүріп сөлекет - ақпын, еш нәрсеге ыңғайым жоқ. Және қорқақпын. Бір баламен байқаусызда керісіп қалсам да, бір балаға байқаусызда бір қаттырақ сөз айтсам да, апыр-ай, осының аяғы неге соғар екен, не болып қалар екен деп өз-өзімнен сескеніп, жүрегім тітірейтін де тұратын.
Өтеубай екеуміз құрдас болдық. Расында, ол менің жақсы жолдасым еді.
Оны жақсы көретін едім, маған балалардың бәрі шілденің күнінде күпі киесің деп күлгенде, ол күлмейтін еді, қайта мені қорғайтын.
Оның сирағы тілім-тілім болатын, табанының дүңкиіп іспеген жері, тікен кірмеген жері болмайтын. Өтеубайдың қол-аяғының күсі бір елі болатын да, ал мұрнын сіңбірудің орнына, қорқ еткізіп көйлегінің жеңімен бір сипап қалатын, сондықтан да оның жеңі қақ-қақ боп қысқы күнгі мұз астаудың маңындай жылтырап тұратын еді.
Ол ит таластыруды, түнде қорадағы қойды үркітуді, ептеп реті келсе жақсы жеңгейлердің айран, қаймақтарын ұрлауды да онша жек көрмейтін.
Сол Өтеубай бір күні таң сәріден қыстаудан асық әкелейік, менің қоймада асығым бар деп мені ертіп шықты.
Күн сондай ыстық. Ауыл мен қыстаудың арасы 15 шақырымдай. Менің үстімде қоржиған күпім, басымда бөркім бар, киімім қалың, екеуміз араламаған қыстауымыз жоқ, бір асық та таба алмадық. Екеуміз де әбден шаршадық. Ауылға қайтып, жарым ортаға келгенде мен жүре алмай қалдым. Аңдасам, ол өтірік айтыпты.
Жолда келе жатып мен Өтеубайға ренжідім.
Бірақ Өтеубайға ренжіп қатты сөздер айтқаным да құрсын, тынышым сонша кете бастады. Тіпті, расын айтқанда, осының түбінен бірдеңе шығып кете ме деген ойлар өзімді быж-тыж етті. Жүрегім дір-дір етеді. Қорқыныштың құшағына ендім.
Міне, осы сияқты менің сылбыр мінездерім, қорқақтығым, батылым бармайтындық күн санап ұлғая берді.
Мен бері келген соң оқуға түстім. Әжептәуір білім алып, кітапханалармен ептеп байланыс жасай бастадым. Оқып жүргенде де дара жүру менің басымда болды. Дегенмен көркем әдебиет оқуды жаным сүйеді.
Сөйтіп кітапханадан «Құндақтағы адам» деген бір әңгімені оқыдым. Оқып отырып біраз кейідім. Бірақ бас алмай бір рет оқып шығып, тағы бір рет оқыдым. Тағы оқыдым. Мен әңгімеге аң-таң болдым, менің нағыз мінездерімді біреу жазыпты да қойыпты. Тіпті менің күпі киетінім сияқты қабат-қабат пальто киеді дейді. Оны қойшы, менің қорқақтық мінездерімді; апырай осының аяғы неге соғар екен деп тітірейтініме дейін жазған. Тек менің образымды берген де қойған. Тіпті менің жүрегімді, қолқамды аралап шыққан адам сияқты.
Мұндай ұялмаспын! Есімнен әлі қалмайды. Ұялғанымнан әңгіменің авторын іздедім.
Апырай, қандай инженер екен осыны жазып жүрген дедім.
Аңдасам Антон Павлович Чеховтың әңгімесі екен. Мен үшін үлкен сабақ болды. Алдыңда айна тұрғанда бетіңе жұққан күйе болса, айнадан көріп, сүртіп тастамайсың ба? Сол сияқты бұл әңгіме кісінің мінез-құлқы көрінетін кеуденің айнасы екен. Мен өзімді өзім көріп ұялдым. Сөйтіп, менің мінезіме тіл жетпестей жаңалық пайда болды.
Июль 1939 ж.
ПАРОВОЗ ТУРАЛЫ ЕРТЕГІ
Құланиектеніп таң білінген кезде Мекке - Мәдинеден дүлдүліне мініп, зұлпықарын асынып, атағы бүкіл әлемге кеткен Ғазретғали пайғамбар жолға шығыпты.
Оның ойына бірнеше қырғын соғыстардағы, тіпті өзі таң қаларлық болған жеңістері, «аллалап ап» дегенде, көлденеңінен пайда бола кететін күші, керемет майдандардың шаңы бұрқырап, қызыл қандар су болып аққан суреттері елестеді.
Бірақ бір ұзын аяқ сары маса ызылдап көзінің алдында, мұрнына қанатымен сырып өтіп быж-быж етіп мазасын кетірді. «Ер мұрынды келеді, ат ерінді келеді» дегендей, жарықтық Ғазретғалидің мұрыны қоқырайған үлкен болатын. Ал танауының тесігі анау-мынау шелектей бар. Ызылдаған сары маса енді мазасыздығын бұрынғыдан да гөрі ұлғайта түсті. Тіпті даңдайсып кетті. Бір кезде быж-быж етіп ән салып келді де Ғазретғалидың танауына зып берді.
Ғазретғали пысқырынды да қалды.
Жарықтық Ғазрет масадан құтылған соң жайланып дүлдүлінің үстінде бір шіреніп қойды. Ғазретғали өзінің құлақ еститін жеріне қандай күшті, қандай атақты күш болса, онымен ізденіп барып күш сынасу, соны қалай да жеңіп шығуды алдына міндет қылып қойған адам.
Ол қырық қойдың етін жеп, қырық саба қымызды ішетін Дариға қызды іздеп келіп күрескен екен.
Мекке - Мәдинеде жатқан Ғазретғали жер жүзінде бір үлкен ел бар, онда бірнеше батыр бар дегенді құлағы шалды. Ол соңғы бір жыл бойы сол елдің ең күшті деген батырымен күрессем деп күні-түні ойда болды, ақыры сол елге баруды дұрыс деп тауып, бірнеше ай тынығып күреске күтінеді.
Мінеки, Ғазретғалидің бұл сапары осы күшті елдің бір батырымен күресуге шыққан беті еді.
Күндердің күні Ғазретғали Совет елінің бір шопанына кездеседі.
Ол ұшы-қиыры жоқ жайылып жатқан семіз қойлардың ана шеті мен мына шетіне көз салып:
- Бұл қай ауылдың қойы? — деп сұрайды.
- Бұл қой Совет совхозыныкі.
- СССР деген елді білесің бе?
- Білемін, — деп шопан жөн сұрай бастайды.
Ол өзінің Ғазретғали екенін, СССР елінің батырларымен күш салыстыруға келе жатқанын әңгімелейді.
- Еліңізден шыққалы қанша болды?
Ғазретғали көп уақыт жүргенін айтады. Сонда қойшы тұрып, СССР - дің дүлдүліне мінсең, алты айшылықты алты-ақ күнде жүрер едің дейді.
Ғазретғали ашуланып, менің дүлдүліме таласатын дүлдүл жер жүзінде жоқ, ондай дүлдүл қайда, онымен дүлдүлімнің күшін салыстырамын дейді.
Шопан күліп: «Онда, сіз ренжімесеңіз», — деп паровоз жүретін жолды сілтейді. Шопаннан жөн сұрап алып, Ғазретғали жолға аттанады.
Ол СССР - дің дүлдүлімен кездескенше асығып, дүлдүлін орғытып жүріп кетеді.
Сол кезде екі танауынан буын бұрқ-бұрқ еткізіп, аузынан көбік шашып арқыраған қара айғырдай, алып паровоз шыға келеді.
Сөйткенше Ғазретғалидің жауырынына таянып қалды. Арқыраған қара айғыр жапан дүзде жүрген бұл не қылған жалғыз жан дегендей, азынап айқай салғанда даусы гүрілдеп жер жүзін жаңғырықтырғандай болады.
Ғазретғалидің астындағы дүлдүлі бұрын көрмеген өзінен де даусы зор үлкен дүлдүлді көріп, жүрегі ұшып ырғып - ырғып түседі. Паровозға таң қалып, үрейі ұшып, екі көзін соған тігіп келе жатқан Ғазретғали дүлдүлінен құлап мерт болды.
Паровозда отырған жас машинист құлындай ойнап шыға келген дүлдүлді көріп мынау бір көрмеге қоярлықтай ірі жануар екен деп, дүлдүлді ұстап алып хайуанаттар паркіне өткізді.
Ғазретғали ең соңғы рет «алла» деді. Машинистін қолына түскен дүлдүл: «Сенің түбіңе «алла» баяғыда-ақ жететінін білім едім», — дегендей өліп жатқан Ғазретғалиға қарап құйрығын шаншып осқырып жіберіпті.
Ғазретғали кездесетін тәңірін білмей жүр екен. Дүлдүлін СССР Мемлекетінің хайуанаттар паркіне өткіздіріп, өзі мәңгілік нәуім базарына сапар шекті.
Июль 1939 ж.
ЛАГЕРЬДЕН ҚАЙТҚАНДА
Бұйра толқыны көбіктеніп аспанға атылып жатқан Ертістің жиегінде суға төніп күлімдеп тұрған Нұра мен Төлеген гүр ете қалған судың қатты даусынан елең ете түсті.
Асау, арда Ертістің толқыны арыстанның жалындай болып буырқанып жатыр.
Толқын кейде бұрқ-бұрқ етіп шиыршық атады, кейде түбінен сынып сылқ етіп құлаған бәйтерекше лықсып бірінің үстіне бірі құлап, екіншісі көтеріп, ыққа қарай жөн сілтеген сияқты.
- Міне, — деді Төлеген толқынға құмарта қарап, — асаудың асауы толқындай-ақ болар. Егер, мұның алдынан арпалысқан бір күш бөгет болса, анау үйдей - үйдей болып дөңбекшіп жатқан толқынмен төбелеспегенде несі қалды?
- Ия,— деді Нұра да физикадағы бір заңды есіне түсіріп. — Ол қарсы соққан күшке байланысты ғой.
- Сен еткен жылы жазғы тексеру сынында физикадан нашар бағамен өттім, күз қайта өткіземін дегенің қайда, бұл заңды қайдан білесің?
- Тіпті физикадан есімде еш нәрсе қалмасын дейсің бе?
- Жоқ, жоқ, — деді Төлеген сасқалақтап, — жаз дайындалған шығарсың?
- Алдағаным ғой, мен физикадан нашар оқыдым дегенге нанып қалғаның ба?
Ол сөйдеді де, кенет лагерьдегі өзінің палатасына жүгіріп кетті. Төлеген Нұраның неге жүгіріп кеткенін біле алмай, оның соңынан қуа жөнелгісі келді де өзін-өзі тоқтатты.
Ертістің бойындағы тамаша көрініске тесіле қарап тұрған Төлеген жанына ентігіп жүгіріп келген Нұраны байқамай да қалды.
- Міне, менің бағаларым, — деп Нұра өзінің жыл аяғында мектептен алған куәлік қағазын ұсынды. Қағазға қанша қараса да Төлеген «отлично» деген сөзден бөтен баға таба алмады. Ол физика деген жерге ерекше үңіле қарады да:
- Молодец, Нұра, мен түнеугі өзің физикадан өткізе алмадым дегеннен бері саған қалай жәрдем берсем деп ойлайтын едім, — деді.
Лагерь күні аяқталуға жақындады...
Төлегендер дем алып жатқан лагерь Ертістің жағасында.
Жағалай қалың орман, қызыл гүл, олардың бәрі де бүгін балаларға: «Қош», — деп қолын бұлғағандай көрінеді.
Солтүстіктен ебіп өскен жібек жел Төлегеннің мойнындағы қызыл галстугін желбіретіп тұр.
Балалар Ертістің жағасындағы көк жібектей аяққа оралған шалғын арасынан гүл теруге кіріскенде, Төлеген аузын ашып өкпек желдің соққан лебімен теңселіп тұрған бір қызыл гүлге қарап ойға батты.
- Біздің өміріміз де осы қызыл гүлдей ғой, — деді ол гүлге бір, күнге бір қарап.
Оның есіне биыл Алматыға барып оқитыны түсті.
Міне, бүгін лагерь жабылады, балалар аулына қайтады.
Төлегеннің қимайтыны жаз бойы бірге болған жолдастары.
Лагерь палаталары жағынан машинаның гүрілдеген даусы шықты.
Төлеген сол жаққа қарай беттеді.
Ауданнан келген балалар өз аудандарына қайту керек. Балалар бір-бірін қимай құшақтасып, қол алысып қоштасып жатты.
Бірін-бірі қимаған кішкентай азаматтар, біріне-бірі адресін беріп жатты. Төлегенді Нұра, Тұрысбек, Әсен үшеуі айнала қоршап тұр.
Қазір Төлеген жүреді, бұлар ең әуелі Төлегенмен қоштаспақ. Бәрі де оның қолын қысып, құшақтасып жатыр.
- Хат жазарсың, Төлеген!
- Әрине, — дейді ол.
Машина жолға шыққанда басын изеп қош - қоштаған балалардың даусы машинаның гүрілімен ұласты.
Зымырап келе жатқан машина үстінде отырып пионерлер қуанышты ән шырқаумен қара жолды қақ айыра белден асып кетті...
1939 ж.
ҚОРҚЫНЫШТЫ ТҮС
Майдың 12-күні түнде біздің Ақан дос өте кеш жатты. Төсекке жатқаннан кейін де көп уақыт дөңбекшіп ұйықтай алмады. Қалай. ұйықтасын! Енді 7 күннен кейін сын басталады. Және анау-мынау емес, географиядан басталатынын қайтерсің.
Ақан кереуетінің бас жағынан география кітабын алып оқи бастады: «СССР - дың солтүстігіндегі өзендер: Обь, Енисей. Лена!»
Гүрс етіп кітап жерге түсті. Ақан ұйқыға кетті.
Біздің Ақан сонан соң,
Бір керемет түс көрді.
Түс емес-ау, ғажайып —
Таңқаларлық іс көрді...
Түсінде: Майдың дәл жиырмасы екен дейді. Сын басталыпты. Ақан картаның қасында тұр екен. Қолында сын билеті. Билетте: «СССР - дың солтүстігіндегі өзендерді көрсет» деген сұрақ тұр (3-сұрақ). Ақанның қолындағы таяқ та солтүстікті қармайды. «Лена, Обь, Енисей...» дейді ол ақырын ғана.
- Сонан соң?
Сонан соң Ақанның ойына ештеме түспей қалды. Ойланып тұр, алақай. Есіне түсті.
- Сонан соң... СССР - дың солтүстігіндегі өзен Дон... — деді ол.
Мұнан ары не болғанын Ақанның өзі де білмейді. Білгені сол, ашуланған Тынық Дон картадағы географиялық масштабтан асып-тасып кеткен екен де, Ақанды тасқынымен алып кеткен екен.
Дон тасқынымен Ақанды не қилы аралдарға, тауларға, ойпаттарға апарып соқты. Дон бұлардың бәрі туралы Ақаннан сұрады. Қорыққандықтан ба, әлде білмеді ме, Донның сұрағының бірде-біреуіне жауап бере алмады ол.
Ақан Донды Каспийге құяды деп жүретін ғой. Міне, рас екен, Дон тұп-тура Каспийге келді. Сол арада Дон Ақаннан «мынау қай теңіз?» деп сұрады. Ақан көзін ашып көк теңізге көз жіберді. Керемет! Оның алдында күнде өзі көріп жүретін алақандай теңіз емес, көлемі көз жеткісіз жалпақ су тұрды.
- Жоқ, — деп ойлады Ақан. Каспий емес екен. Және Донға «Бұл Тынық мұхит» деген жауап берді.
Ашуланды, долданды Дон,
Ақан досты қолға алды ол.
Көтеріп aп теңізге атты,
Қайран Ақан суға батты!
- Тұр, қалқам! Сағат сегіз болды, — деген анасының даусымен оянып кеткен Ақан «уһ» деп демін бір - ақ алды. Календарьға қарады: майдың он үші. Расписаниеге қарады: бүгін географиядан консультация екен. Ол енді осыған баруға асықты.
Ақан мектепке бара жатқанда да: «СССР - дың солтүстігіндегі өзендер — Обь, Енисей, Лена...» деп күбірлеумен болды...
1939 ж.
СӨЗ
әңгіме
«Жау жоқ деме жар астында,
Бөрі жоқ деме бөрік астында».
(Халық мақалы)
I
- Сөз адамның тағдырын шешетін сигналы ғой?..
- Неліктен олай дедің, дәлелде, — деді Татьяна Мұраттың сөзін бөліп. Сөз туралы бұл кеңес Мұрат институтты бітіріп армияға ертең жүрмек күні кешке басталып еді.
- Олай дейтін .себебім — сөзсіз бітетін іс, орындалатын жұмыс жоқ. Сөз адамды өмірдің теңізіне батырады да, қайықта қалқытады. Тіпті аспанға да шарықтатпай ма?!
«Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді» деген мақал ете дұрыс айтылған ғой деймін. Осы мақалдың өзінде үлкен бір маңыз жатқан сияқты. Сөздің бұл толық анықтамасы емес, бұл тек қана қызыл тілден шыққан шешен сөздің өткір құралы екенін ғана бейнелейді. Өйткені Мұраттың Татьянаға: «Кәне, ертең мен жүремін. Сенімен бір жүргенімізге төрт жыл. Не бар ойыңда, бәрін ашып айт, жасыма. Маған қашан күйеуге шығасың? Сөзсіз ойды білу қиын, ақырғы рет сыр ашайық,» — деген болатын. Сол сөздің рөлін дәлелдеу үшін Мұраттың айтқан себебі осы еді.
Сөйтіп олар әңгімеге кірісті.
II
- Мен сөзді адамның тағдырының шешуші сигналы дегенде мақалға ғана арқа тіреп отырғаным жоқ. Көлемді етіп алып отырмын.
- Бәленің өзі сөзден шығады. Сөз сүйектен өтуімен қатар, сөйлеушінің өзіне де тағдырын шешетіндей таңба салуы мүмкін. «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі» деген ғой. Сөз осыған арқа тіреп айтылған ғой. Сол сөйлеуші шешен тілін құрал етіп жұмсауымен катар, өзіне қарсы қасына да сөз арқылы құрал сайлап береді. Мен мұны кейін айтайын.
Тіпті жеңіл алып-ақ жастық жөнімен айтайықшы. Сен де мен де жаспыз, әрқайсымызда да ұнату бар, сүю бар, күю бар, қайғыру бар, арман бар — осыларды жарыққа шығаратын құрал керек. Ол — сөз. Бұл сөздің құрал болу жағы болса, енді сөздің адамның тағдырын шешетін жағы тұр. Жігіт бір қызды ұнатады, сүйеді. Ол оған ойын айту үшін өзінің жүрегінен шыққан сөзін арудың алдына тартады. Міне, осы кеш оған сын. Неге десеңіз «Сөз жүйесін табады, ақыл несін табады» дегендей, ол қандай адам екені, ақыл иесі ме, болмаса надан, сезімсіз сылқым серінің өзі ме? Осылар өзі айтқан сөзінен ашылады. Сөзі оның адамшылығының қандай көлемде екенін әшкерелейді. Оның сөз айтуы айып емес. Кімде болса да жүрек бар. Ақымақтың жүрегі ақылдыдан артық соқпаса кем соқпайды. Мұндағы тағдырды шешетін оның сөзінің бет алысы. Рас, адам әр түрлі болады, біреу тұйық, біреу ашық, біреу жеңіл, біреу ауыр.
Кейбіреулер өте аз сөйлейді. Айтайын деген ойы, оның татымды екені бет алысынан көрініп-ақ турады. Бірақ ол солай боп тұрса да тілге олақ, сөйлем құрылысы бытырап, ойын толық жеткізе алмайды. Бұл кісіні кінәлауға бола ма?
- Жоқ, меніңше, болмайды, — деді Татьяна күліп жіберіп, Мұраттың сөзін бөліп.
- Неге? — деді Мұрат.
- Неге десең мен сенің өзіңді мысалға алар едім. Менімен алғашқы танысқаның есіңде бар ма? Сонда сен не дедің, мен не дедім?
Мұрат ұялып төмен қарады. Өйткені оның өткендегі ісі өзіне үлкен бір айып сияқты еді. Ол есіне түскенде Мұрат өзінен-өзі ұялып күлетін. Оған, міне, төрт жыл. Мұрат пен Татьяна бір мектепте оқитын.
Мұрат жастайынан жуастау, ұялшақ, сөзге олақ еді. Бірақ оның бір қасиеті қолына қалам алса, сөз теңіздей тасып, желдей жосылатын. Ол ептеп өлең де жазатын. Сол Мұрат мектепте жүріп Татьянаны ұнататын. Тіпті ол десе ішкен асын жерге қоятын. Бірақ ұялшақтық оның жолын бөгеп, кежегесін кейін тартқызды. Ол кейде не ұялатыны бар, хат беруім керек. Сонысын сөйлесе жатармын деп ерсінетін де. Ол сол қызбен танысу үшін, әдейі басқа бөлімге, яғни Татьяна оқитын бөлімге ауыстыр деп директорға арыз да берді. Бірақ не керек, бәрі де орындалған жоқ. Жазған хатын қалтасында бір ай сақтап жүрсе де, берудің ретін таба алмай-ақ қойды. Жүзі шыдамайтын сияқты. Бір күні ойлап-ойлап өз қолымен бере алмайтын болған соң, Татьянамен бірге оқитын бір кішкентай пысықылау балаға берігі жібермесі бар ма?! Әлгі баласы құрғыр хатты бірге оқитын балаларға көрсетсін. Балалар бұдан былай қарай Мұратты мазақ қылатын болды. Хат Татьянаға тимей, көпшіліктің күлкісінде кетті. Бұл Мұратқа жаман батты. «Жас жүректен» деп бастап қызға тым беріле жазған хат оның сүйегіне таңба салды. Кейбір қалжыңбас оқушылар оны «Жас жүрек» атап жүрді. Мұрат бұл ісіне өкінді. Әсіресе өзінің қателігіне өкінді. Ол былайша тұйық,, ұялшақ болғанымен, сезімтал, ойшыл, байсалды жігіт болатын.
III
Мұрат мына хат жөнінде өте қынжылды. Абыройын түсірді. Ол ондай аузына арба қоймайтын жігіт емес, тіпті хатынан көрініп қалды. Сезімтал жігіттің хаты емес, көрсе қызар, надан адамның жазған хаты сияқты еді. Бұл Мұраттың үлкен қателігінің бірі болды. Тіпті бұдан бұрын басқа жігіттердің қыздарға хатын осы жазып беретін. Сонда үлкен сезімділік, шеберлік байқалатын оның жазған хатында. Ол аз сөзбен көп ойды білдіруге шебер «Жас жүрек жаным», «күнім», «өліп барам», «күйіп барам» деген сияқты сентиментальдық сөздерден аулақ болатын. Қараңызшы қызықты, мына жазған хатында неге екені белгісіз қызға біржола беріліп кеткен. Тіпті онсыз өмір сүре алмайтындай айтылған.
Мұрат бұл қателіктің неден болғанын артынша - ақ ұғынған еді. Өйткені ол Татьянаны шексіз сүйетін.
«Оқасы жоқ, — деді өзіне. — Бұл мен үшін үлкен сабақ. Өмірде мұндай комедияның болуы мүмкін. Енді сол комедияға тыйым салуым керек». Сөйтті де, Татьянаға деген сүйіспеншілігін күшейте түсті. Қалайда оны не езіне қарату, не біржола күдер үзуді мақұл көрді. Үйге келіп жақсылап хатты кайта жазып өз қолымен тапсырмақ болды.
Ол бір күні аңдып жүріп кештетіп клубтан жолдасымен қайтып келе жатқан Татьянаның алдынан қарсы шықты. Ойы қалайда жолығып хатты беру. «Шіркін - ай, — деді ол өзіне, — ана қыздардан бөлініп оңаша қалар ма еді?»
- Татьяна! Айыпқа санама. Сен жөнінде мен үлкен қылмысты адамның бірімін. Оны өзің де білесің. Ұрыншақтық ісіме кешірім сұраймын...
- Оқа емес, айыпты деп санамаймын да.
- Оныңа рақмет, бірақ та... — деді де ол кілт тоқтай қалды. Оның ойы тұманданып, даусы тітіркеніп, үні біржола өшкенге ұқсады. Кім білсін, ол ұялды ма, жоқ сөз таба алмай тур ма, күтпеген кідіріс болды.
Мұрат тұйықтау, орыс тілін көп сөйлей қоймайтын. Сондықтан жазғанда тоқтамағанмен, ауызша олақ болатын.
Беті өрттей қызарды. Қаны қайнап, намыс қысты Мұратты. «Жігіт боп жүріп бір қызға сөз айта алмасам не болдым?» Сол кезде оның ойына жазып алған хаты түсті. Қуанып кетіп хатты суырып алып зулатып оқи бастады. Қыз күліп жіберді. Ызаланған Мұрат еш нәрсені тыңдамастан оқып шықты. Хатты оқыған соң, тілі ширап сөйлеуіне жол ашылғандай болды.
- Татьяна, жай осылай, орыс тілі ана тілім емес, оның бер жағында ана тілге де ауызша айтуға олақ едім. Өз қолыммен жазған хатымды оқып бердім. Жалғыз-ақ өтініш, бұл мәселені басқаға айтып күлкі етіп жіберме...
Татьяна күлкі қысып тұрса да шыдады. Хаттағы ұшан-теңіз сөз қыздың жүрегін тербетті, сезімнен шыққан сұлу сөздер жанын жадыратты.
Сезіммен жазылған сұлу сөз қыздың жанын жайландырып самолетпен аспанға ұшып, көкке бұлтпен араласып жүргендей қиялы қанат қақты. Қыз терең ойға батты...
- Мұрат, егер хатты өзің жазсаң ауызша да айтшы?
Мінеки, Татьянаның күлгені, Мұраттың қатты ұялғаны осы алғашқы табысу еді.
- Есіңде ме, Мұрат, мен сенін сезімтал жігіт екеніңді байқап, ауызша шешен болмасаң да, сөзіңнің сапалы екенін бағалап сүйген болатынмын, — деді Татьяна Мұратқа қалжың араластырып.
- Рас, Татьяна, әңгіме сөздің көбінде емес, сапасында, санада...
- Иә, әңгімеңді соза бер, — деді Татьяна Мұраттық сөзін тыңдағысы келіп;
- Иә, Татьяна, менің саған дәлелдейін деп отырғаным сез туралы кеңесімді созайын. Рас, сол өзіңмен алғашқы кездегі олақтық, шеберлік, сезімділік — бәрі де сөз арқылы көрінгенін өмір көрсетті. Егер адам сөйлемесе, оның қандай адам екенін білу қиын. Қаншалықты данышпан, сыншы екендігін сөзінен де айыруға болады.
Сөз адамның шыққан ортасын да көрсетеді. Совет интеллигенттерімен капиталистік елдердің интеллигенттері бірдей емес. Сөздерінде айырма бар. Әркім көргенін көп әңгіме етеді. Сөздің желісін содан алып қоректенеді. Мысалы, студенттер мен жай қызметкерлерді салыстыр. Олардың сөз айырмашылығы күшті. Оқушының өзара әңгімесі — қай сабақтан қандай отметка алды. Сабақты жақсы оқып, жақсы бітіріп шығып, отанға қызмет ету. Ал жай қызметкерлер әрқайсысы өздерінің кызмет түріне қарай сөз қозғайды. Бухгалтер — есеп-қисабын, редакторлар материалдарының сапасын, директор — мекемесінің көркеюін сөз етеді.
Мінеки, осыларды тыңдап алып кім екенін білуге болады. Ал дұшпандарымыз тыңдаса ше? Егер жау сенің мемлекет жөнінде маңызы бар құпия сырды сөйлеп отырғаныңды естісе, өзіне үлкен құрал етіп алар еді... Сонда сен тіпті өз басыңа емес, мемлекетіңе де зияның тиер еді.
Мінеки, сондықтан да сөздің адам тағдырын шешетін сигнал екеніне де дау жоқ.
- Мен сөздің жауларға таптырмас құрал екені туралы бір ғажайып оқиға айтайын. Сен соны тыңда, — деді Мұрат.
Татьяна:
- Кәне айт, — деді.
Мұрат әңгімеге кірісті...
(Қолжазбаның бұдан кейінгі беттері жоғалған).
1940 ж.
