автордың кітабын онлайн тегін оқу 

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы

 Қазақ тарихы. 1-кітап

ҚАЗАҚ ТҮБІ

(БІРІНШІ НҰСҚА)

[1.1 мәтін] Адам Ата, Хауа Ана - күллі адамзат осы екеуінен өрбіп-өнген. Бұл Адам Ата мың жасап, өз ұрпағының қырық мыңға саны жеткенін көріп өлген. Бел баласы Шиш (Шит) тоғыз жүз он екі [912] жыл жасап өлген. Оған бел бала - Ануш (Анош, Анфш). Бұл Ануш та тоғыз жүз он екі [912] жыл жасап өлген. Мұның бел баласы Қайнар (Қинан) сегіз жүз қырық [840] жыл жасап өлген. Қайнардың бел баласы Майлыауыл (Михайл, Майхауил) тоғыз жүз жиырма [920] жыл жасап өлген. Майлыауылдан туған Жарты тоғыз жүз алпыс [960] жасап өлген. Бұл Жартыдан бүтін болып Ыдырыс (Идрис) пайғамбар туған. Бұл жалғанның жүзінде төрт жүз жыл [400] тұрып, тірілей аспанға ұшып, өрлей-өрлей Ұшпаққа барып, сонда тұрып қалған.

Бұл Ыдырыстан мұнда қалған бала - Мұтұшалық. Мұның қандай жасағанын білген жан жоқ. Қазақтың айтып жүрген: Нұх пайғамбар дарақтан кеме жонған, Кемесінің түбін тышқан тескен, - деп жүрген жарапазаны,- осы жарықтық. Мұның заманында бұл дүние малға да, басқа да толған. Онан соң қайтып ондай толған, жетілген емес. Тіпті дүниенің жүзіне сыймай кететін болған соң, Топан суы тасып, бір наубіт болған.

Бұл Нұх пайғамбардан үш бала қалған: Хам, Сам, Жаппас (Жаббас). Хамның ұрпағы: Һинді, Зеңгі, Хабаш. Көмірдей қара жұрттың бәрі мұнан өсіп-өнген. Сам ұрпағы - Араб, Ажам. Жұлдыздай көп пайғамбарлар арабтан шыққан. Тарихтарда зор атақ алған патшалар Ажамнан шыққан. Бұл айтылғаннан басқа Адам ұрпағы Жаппастан өрбіп-өнген. Тарихтан көрген, атын білетіндеріміз: Түркі, Хазар, Сақлаб, Рус, Минкі (Мың). Шын, Кимари, Тарыф (Тарых) - бәрі де алды-алдына ел болып, жұрт болып, өсіп-өнген.

Бұл Жаппас ұрпағы ең жасы үлкені Түркіні хан көтеріп, соның аузына қараған. Мұның тұқым нәсілінен болған ханлар «хақан» аталды. Түркі заманында көшіп-қонып жүретұғын жұрт болды. Өзі Ыстықкөлді ұнатып, сонда тұрақтады. Қазақ: «Жолым үй» - дейді. Керегесі жоқ қос, баспаналары болды. Бала-шаға, ұрпағы көп болды. Түтік деген баласын көзі тірісінде орнына отырғызып, өзі «Барса Келмеске» кетті.

Түтік те тұрақты, табанды патша болды. Асқа тұз салуды осы Түтік ұғындырды. Бұлардың заманы Ажам патшалары Кеймарыспен тұстас болды. Бұл Түтік екі жүз қырық [240] жыл жасап, Еділше дейтұғын баласын орнына отырғызып, ата-бабаларын іздеп кетті. Бұл Еділше де көп жасап, орнына Деббақой деген баласын отырғызып, алды-артына қарамай, о да жөнелді. «Деб» - деген сөзі «тақ үсті», «Бақой» - дегені «ұлыстың ұлығы» дегені екен. Бұл Деббақой баласы Киік ханды орнына отырғызып, жөнеліс қылды. Киік хан баласы Алыншыны (Аланшыны, Алтыншыны) орнына ие қылып, баратын жағына бет түзеді. Нұх пайғамбардан Алыншы заманына шейін жұрт әуелден мұсылман (пұсырман) еді. Алыншының заманында алаң болды. Алаңдықпен тұрмады, ылаң (елең) болды. Ата-бабаларының жол-жобасынан айрылды. «Ит семірсе, иесін қабар» - дегендей күй болды. Жанкүйер жақсы көретұғын жандары өлсе, қуыршақ жасан, астың алдын соның алдына қоятұғын қылып, құшақтап, сүйіп, әркім ойына келгенін қылып, жұрт бұзалаңдары бара-бара сол қуыршақтарға шоқынатын, табынатын болды.

Алыншы ханның қатыны егіз бала тапты. Екеуі де еркек ұл болып туды. Бірінің атын -Мұғол (Моғол), бірінің атын - Татар қойды. Бұлар өсіп ер жеткен соң, өзіне қараған ел-жұртын екі балаға енші қылып бөліп беріп, екеуі екі жұртқа хан болды.

Татар ханлығы жеті атасына шейін келді. «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймақшы емес». Мұғол, Татар балаларының бір-біріне жаулығы қазақ пен қалмақтай болды. «Мұғол» мәнісі - «мұңлы, қайғылы» деген сөз деседі. Бұл Мұғол ханлығы тоғыз атаға шейін келді. «Түркі халқының ішінде әр нәрсені тоғыз-тоғыздан қылу, санның толығы -тоғыз» - деп, сондықтан болған деседі.

Мұғол көп жыл патшалық қылды. Төрт баласы болды: Қарахан, Өзхан, Көзхан, Көрхан. Мұғол Қарахан деген баласын орнына отырғызып, хан көтеріп, «Шүу!» - деп, зып ете түсті. Қарахан ірі дөкей хан болды. Ол заманда: «Ертағы», «Кертағы» - дейді екен. Бұл заманда: «Ұлытау», «Кішітау»- дейді. Жаз болса, сол жерлерді жайлады. Қыс болса, Қарақұм, Сыр суының жағасын қыстайды. Қарахан заманында бір пұсырман жан «емге іздесе, табылмайтұғын» еді. Қарахан бәйбішесінен бір ұл бала туды: айдан әдемі, күннен көрікті, судан сұлу. Үш күн, үш түн емшек ембеді, туған шешесінің қарасын егіз екі көрмеді. Тек шешесінің көзі ілініп кетсе, түсіне кіріп:

— Ай, анажан, мені өлмесін, жасасын десең, Құдай бар, соны «Бір!» - біл, пұсырман қауымында бол! Бұл айтқанымды мақұлдамасаң, өлсем, өлемін, олда-білда сенің емшегіңді ембеймін!- деді.

Анасы баласын өлімге не ғып қисын:

Құдай бір!- деп, бірлігіне сенім келтірді, бала емшек емді.

Анасы түсінің мән-жайын жанға айтпады, жасырды. Алыншы хан заманынан бері қарай бір пұсырман жоқ еді. Баласы пұсырман болса, әкесі өлтіріп тастайды, әке пұсырман болса, бала өлтіріп тастайды. Ол шақта Мұғол жұртының рәсім-ғадеті бір жасқа толмай, балаға ат қоймайтұғын еді. Бала бір жасқа толды, басқаның баласының он жастағысындай толық болды. Қарахан жұртқа сауын айтып, ат шаптыратұғын зор тамаша той қылды. Той күні баланы мерекеге келтіріп:

— Мына баланы сынап, ат қойыңдар! - дейді.

Бала жұрттан бұрын өзі сөйлеп қоя берді:

— Атым - Уыз, лақабым - Қысырау!- деді.

Естіген, көрген жұрт таң қалды:

— Бір жасар баланың сөйлегенін кім көріпті?! Мынау өзі туысы бөлек бала болды. Өрісі ұзарған, жаны жайылған, өзі өмірлі, зор бақытлы патша болады екен!- десіпті.

«А!» - деп тілі шыққанда:

— Алла, Алла!- деп, тілі шықты дейді.

Естіген жанның бәрі:

— Жас бала тілі орамға келмегендіктен, өзіне айтуға оңай болғаны сол ғой! - деседі дейді.

«Алла»- араб тілі. Жеті ата, жетпіс пұштында (поштонда) араб тілін Мұғол жұрты естіген емес. Құдай өзі Уызды жаратуда уыз қылып жаратқан екен.

Уыз ер жетті, жігіт болды. Қарахан өзінің бір туысқан інісі Көрханның қызын алып берді. Уыз кісі жоқта қатынына айтты:

— Айдай әлемді, сені, мені жаратқан біреу бар, оның аты - Алла, сен соны «Бір!» біл! -деді. Қатыны:

— Ол жағымда, бұл жағымда естіген сөзім емес. Жұрт айтпаған сөзді айтпаймын!- деді.

Уыз бел шешіп, қойнына жатпай кетті. Жұрт аузында сөз бола бастады:

— Уыз қатынын менсінбей, жақтырмай, қойнына жатпай кетті!- десіп.

Бұл сөз Қараханның құлағына тиіп:

— Оны менсінбесе, онан да сұлу қыз алып берейін! - деп, тағы өзімен бір туысқан Көзханның қызын алып берді.

Оған да айтып еді, о да: «Алдыңғы арба қайдан жүрсе, соңғы арба соның ізімен жүреді»-деген бар ғой, солай болды. Мұның да қойнына жатпай кетті.

Айлардан ай өтті, жылдардан жыл өтті. Уыз бір күн ит жүгіртіп, құс салып, күні бойы аң аулап, үйіне қайтып келе жатса, әкесінің інісі Көзханның тағы бір бойжеткен қызы көп қатындармен, өзімен бастас қуыршақ дос қыздарымен бірге көлге кір жуа барып, қайтып келе жатқандарында Уызға оқтай ұшырасып, Уыз қызды оңаша шетірек шығарып, бұрынғы қатындарымен тұз еңбегі жараспағандығын айтты:

— Сен менің айтқаныма көнсең, айдауыма жүрсең, мен өзіме басыбайлы жолдастыққа сені алар едім!- деді.

— Жарайды, сен: «Өл!» - десең, өлейін; «Тіріл!» - десең, тірілейін! Сен өлген жерде бірге өлейін!- деді.

Үйге келе әкесіне кісі салды:

— Әкем маған қатын алып беретұғын болса, өзім сүйген пәлен қызды алып берсін!- деді.

Әкесі:

— Жарайды, мен жалғызымнан не жанымды аяймын?! - деп, зор тамаша той қылып, өзі сүйген қызды алып берді.

Уыз мұны жанындай жақсы көрді. Бірді-екілі жыл өтті. Бастапқы екі келін төркіндеп келген әйелдердей: «Ханның келін-кепшегі» - дегенге мәз болып, сопайып отырып қала берді.

Уыз өзінің бала күнінде төсекте бірге жатысқан, асық ойнап, сақа мен деней атысқан, бір үзім нан болса, бөліп татысқан құрбы-құрдастарымен: «Елсіз жерден аң аулап келеміз!»-деп кетісті. «Аң көздің құрты ғой», көрінген аңды қуа-қуа ел-жұрт ойларынан шығып кетіп, жуырда қайта қоймай, кешікті.

Қарахан баласы жуырда келе қоймаған соң, іші пысты. Қатын-қалаш, келін-кепшектерін қонаққа шақырып, «шөлен (шолан) тамақ» деген тамақ берді. Хан бәйбішесінен сұрады:

— Біздің Уызжан бастапқы алып берген келіндерді қалай ұнатпады екен? Соңғы келіннен екеуі де көш ілгері өңді ғой!- деді.

Бәйбіше:

— Жастар өзі біледі де, мен қайдан білейін, - деді.

Қатын-қалаштан араға кісі жүргізіп, келіндерден сұратты. Бұрынғы екі келіні айтты:

— Мына жақта «Біреу» бар. Мен бұл әке-шешеден туғаным жоқ, сонан туғанмын. Сендер де соны: «Бір!» - деп біл, «Бар!» - деп біл! - деді. Біз бала бастан, құлын жастан: «Осы бәйбішеден туған»- деп естіп едік. Көрінбеген Біреу бар, мен сонан туғанмын! - деген сөзіңе нанбаймыз, бұл тіліңді алмаймыз! - дедік. Сондықтан бізді жек көрді. Соңғы алған нақсүйер тоқалы айтқанын қылып, айдауына көніп, тілін алған соң, оны жақсы көргендігі сол! - дейді.

Қарахан бұл сөзді естіген соң, жұртын жиып, көпке есіттірді. Көп жағасын ұстап, шошыды:

— Мынау бір жұрт естімеген сұмдық екен! - деді. - Мынау жұртты бұзар, мұның қарашығын батырып, көзін жоғалту керек!- десті.

— Жә, бәсе! - деп, сөзді осыған қойды, - Мұны елге жуытпай, түзде жүргенде, жайын табайық!- десіп, Қарахан атқамінер азаматқа:

— Үйде бір жан қалмасын! - деп, жарлық қылып, қосын қылып аттана бастады.

Бұл сөзді Уыздың соңғы алған қатыны естіп, Уызға хабар жіберді: «Әкесі өлтіргелі, қарашығын батырғалы бара жатыр. «Қатын-ердің жеті дұшпаны» - деген. «Үйде қатыным қалады - ау!»- деп, алаңдамасын, басының қамын қылсын! Өзі тірі болса, қайда барса, бір қатын табылар!- деп.

Бұл хабар барған соң, Уыз да елге кісі шаптырды:

— Әкем мені өлтіргелі келеді. Мен деген - маған келсін, әкемді көксеген - әкеме барсын!-деп.

«Партия»- десе, жаны құмар бурыл бас, көктұқыл қауқылдаған шалдар Қараханға қарай гулесіп жөнелді. «Жас-жастың тілеуі бір, жібектің түйіні бір!»- деп, жастар, замандастар, құрбы-құрдастар Уызға барды. Қараханның туысқан бауырларының бала-шаға, өндірдей жастары көп еді, көтеріле бәрі Уызға кетті. Уыз оларға: «Айғыр» - деп, ат қойды. «Айғыр» - түркі тілі, мәнісі: «шап етіп, жабысқыш» - деген сөз. Ұйғыр деген халық - солардың жұрағаты.

Әке мен бала айдалада ұрыс-төбелес бастап соғысты. Бір болысушы жанға көрінбей келіп, Уызға болысты. Болысқандық белгісі сол, Қараханға оқ тиіп, аттан мұрттай ұшты. Ол заманда «оқ», «жақ» дегенді жұрт көрмеген, білмеген нәрсе. Қарахан халі бітіп қалған соң, қасындағылар үркіп, шошып қашты. Уызға ергендер сол бойымен топтанып келіп, Уызды атасының орнына таққа отырғызып, хан көтерді. Уыз хан болған соң:

— Алланы «Бір!» - деп біліңдер! Пұсырман болдық дендер! - деп, тілін алғанды сыйлады, тілін алмағанды өлтірді, қинады.

Қараханға қараған, бағынған ел де көп еді, бағынбаған ел-жұрт та көп еді. Соларды өзіне бағындырып қарату үшін қосын жасап, аттанып: «Пұсырман болдық!» - дегендерін аман қойып, сыйлап, болмағандарын шауып, шаншып, талап, өздерін өлтіріп, «қызын - қатын, қатынын-отын, ұлан-ошағын жетім қылып», пұсырман болғандарға олжа қылып үлестірді. Пұсырмандыққа мойындағандары Уыз ханға бағынды. Мойындамаған тоң мойын шу асаулары Татар хандарына барып, қорғалады.

Татарлар да көп жұрт болып, өсіп-өніп, Шүршітке жақын маңайлас отырушы еді. Шүршіт деген көп жұрт, кент салған, шаһар салып, атар-шақар болған. Қытайдың темірқазық жағында. Һинд, тәжік: «Шын» - деп атаған. Патшаларын «Фағхор» («пағпоур») атап, «Фағқор-Шын» - аталған мақтаулы жұрт болған.

Уыз хан аттанып, Татарды шапты. Татар көп қосын жасап ұрысты. Уыз қолы басым болып, Татар қосыны бәсең болып, Уыз жеңді. Олжа көп түсті. Айдап қайта қоятұғын мал емес, тастап кетуге көзі құрғыр қимай, көпте не жоқ, бір шебер кісі екі аяқты арба жасады. Арбаға: «Қаңқ-қаңқ» - деп ат қойды. Жүргенде, қаңқылдағанынан - оны жасаушыны «Қаңқылы» - деді. Бұл күнгеше ат қалды. «Қаңлы» деген жұрт - соның ұрпағы, жұрағаты.

Уыз хан жетпіс екі жыл мұғол-татармен жауласып, жетпіс үш жылда бәрін өзіне бағындырып, Пұсырман қауымына кіргізді. Сонан соң жүріс қылып, Қытайды алды, Шүршітті алды, Таңғұтты алды. Таңғұтты тәжік: «Дибет» - деп те айтады. Сонан кейін барып Қарақытайды алды. Қарақытай атанғаны - кісілерінің өңі-түсі Һинді халқындай қара түслі болады екен. Һиндістан мен Қытайдың аралығында болады екен. Бұлардан әрі дүние айналған мұхиттың жағасында заңғар биік тауларда қоныс, тұрақ қылған жұрттар бар екен. Патшаларының аты «Итбарақ» екен. Солармен соғысты. Итбарақ хан басым шықты да, Уыз қосыны бәсең тартып, жеңіліп бара жатқан соң, қашты. Ұрысқан жерінің бір жағында ағатұғын екі дария бар еді. Сол дарияларды көрген соң Итбарақ хан қосыны қайтып кетті. Уыз хан қосыны есін жиып, етегін жауып, демалып, қашқан-босқан, қалған-құтқанын жинады. Ол заманда соғысқа аттанғанда, қатын-қалаш, бала-шағасын қалдырмай, бірге алып жүреді екен.

Уыз ханның бір өзіне жағымды жігіті бар екен. [Ол] соғыста өлген екен де, қатыны қашып құтылып, ел соңынан келіп, үйірін тапқан екен. Өзі буаз екен, толғақ тұтып, баспаналауға үй жоқ, бір іші қуыс, шірік ағаштың ішіне қорғалап, босанып ұл тапты.

Ол заманда іші қуыс шірік ағашты: «Қыпшақ» - деп атайды екен. Уыз хан бұл баланың атын «Қыпшақ» қойып, өзі бала қылып алды. Осы бала өсіп, жігіт болған соң, қолбасы қылып, көп жігіт-желең беріп, Орыс, Ұлақ (Олақ), Башқұрт, Мажар жақтарына жауласуға жіберді. Бұл айтылған жұрттар «Тең» деген судың бойында болады екен. Қыпшақ келіп, Орыс, Ұлақ, Башқұрт, Мажарды - өзіне қаратып алып, үш жүз жыл патшалық қылды. Бұған қараған ел «Қыпшақ елі» атанды. Тең, Еділ, Жайық,- осы үш судың өлкесінде төрт жүз жыл тұрақ қылып, тарихларда «Дешті Қыпшақ» атанды.

Уыз хан Итбарақ ханнан жеңіліп қашқандығын ар-намыс көріп, он жеті жыл арада өткеннен кейін, қайта қам қылып, аттанып барып, ұрысып, Итбарақ ханды өлтіріп, елін жебір-жесір қылып шауып: «Пұсырман болдық» - дегеніне тимей, болмағанын қырып, қиратып, ордасына қайта келіп түсті. Сондағы «Орда» деп жүргендері - керегесіз ағаш шаншып, кигіз жапқан жолым үй.

Уыз хан Мұғол, Татар елінің азаматын жинап, Талас, Сайрам, Ташкентке аттанды. Ол заманда бұл айтылып отырған шаһарлар шаһар болып ат атанған емес. Басы Қожакент, аяғы Өзкент - Шыршықтың бойында «тоқсан мың үйлі Қыбырай Дүрмен» деген жұрт бар екен. Бір шеті: Шымкент, Сайрам; бір шеті - Түркістан,- «Қырық қақпалы Қарашық» аталған жұрт бар екен. Отырықшы болған халықты «Кент халқы» деп атайды екен. Не десе, о десін. Осы айтылған жер - суды, отырған жұртты – бәрін өзіне қаратып, алты айда апа-сапа қылып, Зарафшан, Аму суының бойындағы жұртты жайластырып, Құндыз, Талқан, Балқ, Бадахшаннан арман асып, Ғұр (Ғур) уалаятының үстіне барды. Зымыстан қыс түсіп, күн суық болып, қар қалың жауып, қосы-қолаңды қосын жүруге жол ауырлық қылып, жұрт жүдеубас болайын деді. Өктеп отырып жүріп барып, Ғұрды алды.

Жыл (жел) шығып, жаз болды. Қосын санына қараса, бұрынғыдан аз болды. «Бұл қайда қалды?» - десе, қардан жүре алмай,тау арасында қалған екен. Жаз шыққан соң келіп қосылды. Хан оларға:

— Сендерге қарлық тисін!- деп, қарғады.

«Қарлық» деген жұрт солардың жұрағат, үрім-бұтағы дейді. Бұл күнгі атымен атай берейік. Кабул, Ғызойын, Кашмир дейді. Алды бәрін өзіне қаратып. Балқ, Бадақшан үстімен Бұхара, Самарқан топырағын басып, қайтып келіп, Мұғолстан жұртына орнықты.

Бір жыл жатып, тынығып, екінші жыл Иран, Шам, Мысыр жұртын ойға алып аттанды. Ол күнде Талас бойы отырықшы жұрт болған екен. «Талас»- шаһарға қойылған ат екен. Таласта жатып алды. Артын қоғамдап жинағанда, жұрттан кейін қалған бір үйлі-баранды болған, өзі жалғыз үй қалған біреуді тауып ап келді.

— Не ғып қалдың? - дегенде:

— Өзім аш болдым, ат-тоным жоқ, жалаңаш болдым. Қатыным екіқабат еді, босанып, бала тапты. Қалжаға жеуге - сойып жерлік мал жоқ. Емшегінен сүт шықпай, баласын жарытпады. Сөйтіп алақтап тұрғанда, бір шүиебөрі анадай көз алдымда бір қырғауылды алды. Жүгіріп бардым, шүиебөрі қаша жөнелді, қырғауыл қала берді. Алып келіп, қатыныма қалжа қылып, етін асып беріп, сорпасын ішкіздім. Емшегінен сүт шығып, баласын жарытты. Сонан кейін сіздің жігіт-желеңдеріңіз оқтай ұшырап келіп, жеткенім-ақ осы!- деді.

Уыз хан бұған ат, азық, ешкі, лақ, қой, қозы беріп:

— Енді сен шұбатылып жүрмей-ақ қой, қал аш!- дейді.

Сонан «Қалаш» атанып, бұ да өсіп-өніп, көп жұрт болды, «Қалаш елі» атанды. Бүгінде «Халаж»- деп атайды. Мауралнаһрда үрім-бұтағы көп жұрт болып өсті. Аймақ елімен аралас болады. Қорасанда, Ғирақта да халаждар бар.

Ол шақта Иран, Тұранда атақты патша жоқ (иоқ) еді, Кеймарыс өліп, һушаң (Хоушаң) таққа отырмаған күні еді. «Өз үйіне әркім өзі қожайын. Үй басы - қара хан» аталған заман еді. Бассыз елді баудай орып, қирата берді. Ғирақ, Ғараб, Әзербайжан, Армен, Мысыр, Шамға шейін алды. Бір заманда дәуірі жүрген, бақталайы жоғары өрлеген патша болды.

Уыз хан Шам аймағында тұрғанда, алтыннан жақ жасатты, күмістен оқ жасатты. Өзі жақсы көретұғын, күндіз-түн қасынан қалмай бірге жүретұғын бір жігітінің қолына берді:

— Қасыңа жан ертпе, жалғыз кет! Құс ұшпас, құлан жортпас шөлге шығып, алтын жақты жерге көм! Көрінген тауып алып кетерлік болмасын. Үш оқты да сондай бір жерге көм. Екі арасы алыс болсын!- деп, бұйырған соң, бұл жігіті айтқанындай орындап келді.

Бір жыл өткен соң, бәйбішеден туған үш баласын шақыртты. Бірінің аты - Күн, бірінің аты - Ай, бірінің аты Жұлдыз екен.

— Үшеуің жігіт-желеңді көп қылып, көттеріңнен жүргізіңдер! Бір шөл, суы жоқ құм бар дейді. Аң көп жүреді дейді. Сонан барып аң аулап келіңдер! Аң қуалап, арсалаңдап, көздерің далада болмасын! Инесін жоғалтқан қатындардай екі көзің жерде болсын! Сынық (сытық) ине, сыдырым (сидам) таспа табылса, тастамай үйге алып келіңдер. Жерден табылған нәрсе ырым болады. Бақ-талайларыңды сынау үшін жіберіп тұрмын! -деді.

Бұлар кеткен соң тоқалдан туған үш баласын шақырып алды. Бірінің аты - Көк, бірінің аты - Тау, бірінің аты - Теңіз екен. Алдыңғы балаларына айтқан сөзді айтып, бұларды да аң аулауға жіберді. Бірсыпыра күн түзде жүріп, Ай, Күн, Жұлдыз алтын жақты тауып алысып, адам көрмеген аңдарды мұрнынан тізіп, үйіп-төгіп алып келісіп, әкелерінің алдына қойды. Соңғы кеткен балалар да:

— Күмістен жасалған үш оқ тауып алдық! - десіп, бірсыпыра аңмен олар да әкесінің алдына ап келіп қойды.

Хан балаларының оқ, жақ тауып алғанына қуанып:

— Бағым, тағым айдалада қалмайды екен, балаларымда қалады екен!- деп, ел-жұртын шақырып шүлен тамақ беріп, алтын жақты тауып ап келген үш баласына берді. Үш күміс оқты оны тауып ап келген балаларына берді:

— Жақ тауып алған сендер хан боласыңдар! Мына оқ тауып алған сендерге нөкер болады! - деп, алған жұрттарының бәріне өздерінің ішінен іске татырлық бас сайлап:

— Өзгең осының аузына қарап тұрыңдар! Сонда жұрттықтарың жоғалмайды!- деп, өзінің туған жұрты, кіндік кесіп, кір-қоңын жуған жұрты Мұғылстанға қайтып келіп түсті:

— Бала-шағаммен, қоңсы-қолаң, құл-құтаныммен, аймақ-отаныммен көп жұртты аралап, жаманын жазалап, жақсысын саралап, аман-есен келгеніме той беремін!- деп, ұлығ зор той, тамаша жасамақшы болды.

Сонда сол тойда жұрт көзіне түсіру үшін, уық, шаңырақ, керегелі кигіз үйді жасатты. Ағаш біткеннің басын алтынды қылып, аяғын күмістен жасатты. Лағыл, иақұт (жақұт), зумурат, фируза, дүр. Бұл тастардан сол үйге қадалмай, орнатылмай қалғаны жоқ (иоқ).

Әбілғазы (Әбуалғазы) хан сөйлеген шежіреде жазылған (иазылған) сөз:

Бір үй тікті алтыннан (алтындан), ол шаһар - иар.

Кім ол үйден (үйдің) пілік (філік) үйі қылды ғар.

Тоғыз жүз (иүз) жылқы (иылқы), тоғыз (тоқұз)

мың қой өлтірді.

Былғарыдан (бұлғарыдан) тоқсан тоғыз саба қылдырды.

Тоғызға (тоқұзыға) арақ, тоқсанға қымыз толтырды.

Барша нөкерлерін (ноғарларын) шақырып келтірді.

Әуел басы алты баласына көп өсиетті, үлгілі (үлгөлі)

сөздер сөйледі.

Анан сұратон билеріне жол-жоба, ақыл-таразы.

Ақылға билетіп сөйлеген сөзге әркім-ақ,

Риза (ырза) болмақ!- деп, солайша өнеге үйретті.

Әрқайсысының еңбегіне, қызметіне лайық.

Сыйлар сыйлап, бас болуға жарарлығын бас.

Оған қол болуға жарарлығын қол.

Аяқ болуға жарарлығын аяқ.

Әркімнің (һәркімнің) сыбағасын, орны-орнымен жобалады.

Балаларына және кеп:

— Жасы үлкен үшеуің алтын жақ тауып келдіңдер. Өздеріңе байлап едім, бұзып, бөлшектеп алдыңдар, аттарың: «Бұзық» - болсын! Сендерден болған үрім-бұтақты: «Бұзық»- атасын. Мүйізді қошқар бола туасыңдар. Екі қошқардың басы бір қазанға сыя ма? Бір атадан екеу тусаңдар, біріңді-бірің мүйіздеп, бақ күндестікпен әуре боласыңдар. Үш оқ тауып алып келген үш бала - ол пенде жұмысы емес, Алла жұмысы. Жақ - патша есепті, оқ - жақтың атып жіберген жұмыскері. Жақ оқты қалай нұсқап атса, оқ солай кетеді. Мен өлген соң, Күн хан таққа мініп, менің орнымда отырып, әділдік қылсын! Сонан былай Бұзық тұқымының іске жарарлығы хан болсын да, хан болмағаны оң қол болсын! Үш оқ тұқымы сол жақта отырсын, сол қол болсын! Бір түйеде екі өркеш: бірінсіз бірінің күші бола ма? Бір биеде екі емшек: бірінсіз бірінің сүті бола ма? Осы сөзді ұмытпаған - оңбақ, мұны ұмытқандар - тоңбақ!

Уыз хан жүз он алты жыл патшалық қылып, Хақ - Рахметке барды. Уыз ханның тұңғышы Күн хан патша болды. Ұйғыр елінен бір Құлқожа (Қылқожа) деген кемеңгері бар еді. Соның қас-қабағының ыңғайымен іс қылды.

Күн хан атасы жасатқан алтын орданы тіктірді. Тоғыз жүз жылқы, тоғыз мың қой сойдырды. Былғарыдан тоқсан тоғыз саба тіктіріп, тоқсанына қымыз, тоғызына арақ толтырды. Жұртына қырық күн шүлен тамақ беріп: «Ата көрген оқ жонар. Ана көрген тон пішер!»- деген сөзді орнына ақтан тигізген оқтай келтірді.

Кигіз үйді қолдан жасатып, жұртқа өрнек-өнеге қылған Уыз хан болғандықтан: «Кигіз туырлықты, Уыз үйлі» - атанып қалды. Және: «Түркіден дәл өзіме шейін тоғыз атаға хандық үзілмей келді. Және өзімнен кейін тоғыз атаға толғанша үзілмейді!»- деп, «тоғызды» толық сан қылды. Қазақта киіт те тоғыз, сыйыт та тоғыз - сонан жол-жоба болып қалды.

Уыздың алты баласынан - жиырма төрт немере болды. Бұл айтылған балалар - немерелер қадірлеп, қастап алған қатындарынан . «Қума (Тұма, Құма)» - деп, айтылатұғын қатын да болады екен. Оны қатын есепті алған емес: олжаға түскен соң, сұлулығына қызығып, басқаға қимай, жинай береді екен. Мұндайдан болғандары биттей быжынап, құрттай құжынап толып жатыр.

Балаларының аттары: Күн хан, Ай хан, Жұлдыз хан, Көк хан, Тау хан, Теңіз хан. Күн ханнан төрт бала: Қали, Баят, Алқаүйлі, Қараүйлі. Айханнан төрт бала: Ұшат, Қонақ, Дудорға, Дөкір (Дүкір). Жұлдыз ханнан төрт бала: Салар, Әміре (Емұр), Алажұнтты, Өзкер (Үркер). Теңіз ханнан төрт бала: Екдұр, Бектұр, Ауа, Құниқа (Қанық). Көк хан, Тау ханның балаларының аты жазылмапты. Қумаларынан болған бел балалар: Кене, Көне, Гүрбат, Керейлі (Гирайлы), Сұлтанды, Оқты, Көкті, Сушыл, Арасан, Жұртшы, Жамшы, Тұрымшы, Қойсорқы, Қошық, Қазығұрт, Қырғыз, Лақай, Тикен, Лала (Лаккал), Мүрдем, Шот.

Бұл шежіреден біздің алып отырған үлес-сыбағамыз: Уыз хан балаларына өз пайым-парасатымен көзіне көрінген нәрсенің толымды, жарамдысын ат қылып қоя беріпті: «Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз»- деп. Сол аттар күні бұл күнге шейін біздің қазақта айдың басында туған баланың атын «Айбас» қояды. Таң ата туған баланың атын «Таңатар» қояды. Күн шыға туса «Күншығар» қояды, түн ортасында туса «Түнқатар» қояды. Көл басында туса «Көлбай» қояды. Тау басында туса «Таубай», жайлауда туса «Жайлаубай», қыстауда туса «Қыстаубай», күзекте туса «Күзекбай», «Күзеубай», Есілде туса «Есілбай», Нұрада туса «Нұрабай». Уыз ханнан ұстап қалған өрнек-үлгісі - осы.

Екінші өрнек-үлгісі - кигіз үй. Бір нәрсені біреу іздеп таба алмай келсе: «Осы Уыз үйлі Айдаболдан таппағаның ба?»- дейді.

Үшінші орнек-үлгісі- топырлатып жылқы сою, қой сою, қара сабаға қымыз толтыру.

Төртінші өрнек-үлгісі - тоғыз-тоғыздан сый-сияпат, өлген өлігіне мал шығарса да -тоғыздан. Байлар өлсе, жаназаға барып келушіден: «Неше тоғыз шығарыпты?»- деседі.

Арғы атамыз-ер Түрік. Екінші буын атамыз-Мұғол - Маңғолыскейге қосыламыз. Үшінші буын атамыз - Уыз хан. Ай мен Күн, Жұлдызына таласпай-ақ қоялық. Үш оқты бізге қимай ма? Біз неге бұл күнгеше: «Үш жүз» атанып, «Үш Алаш» атанып жүрміз?

Қазақтың бұрынғы «қаздай қалқып, үйректей жүзіп», өз бетімен жүрген күні аса мақтаулы, жақсы еді. Орысқа бағынып қараған соң, сарт-сауанның өлімнен басын қорыттап (құрттап) қашқан қаңғырмасы, ноғайдың солдаттықтан қашқан ношалшігі (пошелшігі): «Сендер енді орыс боп кетесіңдер, кітаптың айтқанын қылмасаңдар?!»- деп, тамақ асырап, күнелту үшін қазақты әурелеп, көк ми қылып жіберді.

Жетпіске жетіп, жер таянып отырған біздердің тумай тұрып қалған күнімізде неміс жұртынан шыққан Василий Василеич Радлов қазақ әдебиетін жинап бастырған екен. Біз жазайық деп отырған сөзіміз сонан алынған. «Қазақтың түбі» - деп, Василий Василеич Радлов баспаға бастырған.

***

[1.2 мәтін] «Бір Алтынбел деген хан болған. Ханның жалғыз ұлы бар еді, аты - Қайшылы хан. Сонан басқа баласы жоқ еді. Бір күндерде ханның қатыны құрсақты болды. Бір уақытта бір қыз бала келтірді: «Ай дейін десе, аузы бар, күн дейін десе, көзі бар.» Ол қызды тапқан шешесі қызын көріп, көркінен талып қалды. «Сондай бір қыз келтірді!»-деп, ханға айтады. Хан балгер, бақсыларын алдырып:

— Осы туған баланың бақ-талайына бал ашыңдар! - деді.

Балгерлер бал ашты:

— Бақ-талайы зор, бұрын ешкімнен мұндай бала тумаған. Бұған екі нәрседен қатер бар: Осы қыз он бес жасқа жеткенде, ер ұл табады. «Ол қайдан табады?»- десең, не желден табады, не күннен табады. Бұған күн көрсетпей, жел тигізбей, бағу керек!- десті.

— Не желден, не күннен бұл баланы күн көрмейтұғын, жел тимейтұғын қараңғы жерге бақтырыңыз!- деді.

Хан да:

— Өзім де осыны ойлап едім!- деп, адамға көрсетпей, кісі көрмесін - деп, жасырын асыратты.

Сонан соң ханның қатыны бір кемпірді шақырды. Кемпірге жылына жүз ділда берді. Кемпір баланы алып, қараңғы темір үйге салып асырады. Қыз түтіктен су ішіп, түндіктен (түндүктен) Күннің өзі емес, сәулесін көріп, он бес жасқа жетті.

Бұ қыз бір күндерде кемпірден сұрайды:

— Сен қайда барып жүрсің?

Кемпір айтады:

— Ей, балам, бір жарық дүние бар. Бұ жарық дүниеде әкең бар, шешең бар, талай жандар бар. Анда [сонда] мен барамын.

Қыз айтты:

— Ай, енеке, ешкімге айтпайын, маған со жарық дүниені көрсетші!

Кемпір айтты:

— Жарайды, ешкімге айтпасаң, көрсетейін,- деп, кемпір бұ қызды тысқары шығарды.

Шығарғаннан соң, о қыз бұ жарық дүниені көріп, өне бойы балқып, есі ауып, талып қалды. Сол тысқары шыққан күндерінде оған Алла тағаланың көзі түседі. Алланың әмірімен со қыз құрсақты болды. Бір күндерде іші өсіп, зорайды. О қыз буаз болғанын кемпір білді:

— Енді мені өлтіреді!- деп қайғы жеді.- Енді мені өлтірсе де, қаным ақ, ханның қатынына айтамын!- деді.

Кемпір келіп, ханның қатынына айтты:

— Қызыңыз құрсақты болды. Еш адамға көрсеткенім жоқ. Өлтірсең, қаным - ақ. Тірі қалсам, жолым - ақ!

Ханның қатыны айтты:

— Сен онан басқа не қылдың?

Кемпір айтты:

— Қылғанымды жасырмаймын. Менің қылған жазығым - бір-ақ рет жалынған соң тысқары шығарған едім. Шыққаннан бері қарай құрсақты болды.

Ханның қатыны айтты:

— Сен жамандық қылмаған болсаң, ханға жауабын мен өзім берейін!- деп.

Солай айтып ханға барды. Ханға келіп айтады:

— Қызыңыз құрсақты болды - Алланың әміріменен. Оны еш адам көрген жоқ!- деді.

Хан айтты:

— Олай болса, өлтір оны!- деді.

Қатыны айтты ханға:

— «Хан қызын өлтіріпті!»- деген атақ жаман болар.

Хан айтты:

— Қатын өлтіруге қызын қимады. Бір алтындатқан әбдіреге салып, аузын жауып, кілтін сыртына байлап, ағып жатқан дарияға салып, қоя берді. Бұл қыздың аты - «Алмалы-Көрікті» еді. Салып жіберген дариясы - ұзын аққан Ертіс.

Сол судың бойында көшпелі болып жүрген Қалмақ деген жұрт бар екен. Домбауыл деген мерген, Шабасоқыр деген түрікпен қарауылшысы мен екеуі аң аулап, елсіз, күнсіз су бойын жағалап жүр екен. Шабасоқыр түрікпен күндік жерден көреді екен де, түстік жерден есітеді екен. Дарияның ортасында ағып келе жатқан әбдірені көрді:

— Ай, жолдас, дарияның ортасында судың ағыны еріксіз айдап, бір нәрсе ағып келе жатыр!- деді.

Домбауыл мерген айтты:

— Көкте тәңірім жар болса, біз оны алармыз. Ала қалсақ, сен ішін аламысың, тысын аламысың? Күн бұрын үлеселік, қолымызға келген соң, қызықты нәрсе болса, бірімізге біріміз қимай, таласып, араз болармыз!

Шабасоқыр түрікпен айтты:

— Менің көзім жалғыздық қылмаса, жарқ-жұрқ етіп, алтын мен күмістей күнге шағылысып келеді. Не болса да, мен сыртын аламын!- деді.

Домбауыл мерген айтты:

— Мен ішін аламын, не шықса, ол шықсын. Мейлі дәнеме шықпасын, бағымды байқаймын!- деді.

Жақындап келген соң, алтын әбдіре екендігін таныған соң, жібектен жіп есіп, оққа байлап, атпақшы болғанда, Шабасоқыр түрікпен қарауылшы:

— Қия ат, қия ат!- деді.- Туралап атпа, ішінде жанды нәрсе бар болса, оқ тиіп, өліп қалар!-деді.

Сол: «Қия ат!»- дегендігінен, «Қият»- атанып кетіп, мұның үрім-бұтағы өсіп-өніп, көп ел болды. Қобыланды батырдың жырауында: «Қалың Қыпшақ: Қияттан, // Озушы едің жарыста!»- дегендегі Қият - Шабасоқыр Түрікпеннің ұрпақ жұрағаты.

Тура атпай, қия атып, оқ барып әбдіреге қадалған соң, шыжыммен тартып алып, әбдіренің аузын ашса, он төртінен туған айдай бір қыз жатыр. «Он төртінен туған ай» далада қалды, бір қыз! Бұл екеуі көрген соң, көркінен есі ауып, талып қалды. Ауыздарынан су ағып, мұрындарынан сіңбірік төгіліп, естерін жиып, өзі-өзіне келген соң:

— Не кісісің? Не еткен жансың?- дейді.

Қыз айтты:

— Мен Алтынбел деген ханның қызымын. Туғаннан маған жарық дүние көрсетпей, түтіктен су, түндіктен нәр тастап, темір үйге асыраған екен. Мен: «Жарық дүние бар!»-деп естіп, бір көруге іңкәр болып, он бес жасымда жарық дүниеге шықтым. Жарық дүниені көрген соң, сілейіп талып өліп қалыппын. Бұ дүниеде бар жазығым-сол. Сонан кейін кідірмей, құрсақты болыппын. Әкем естіп: «Өлтірсін!»- депті. Өзімді көтеріп тапқан шешем өлтіруге қимай: «Қайда кетсе де, тірі кетсін!»- деп, осы әбдіреге салып, суға ағызып қоя беріпті.

Домбауыл мерген айтты:

— Сені біз аламыз, бізге тиемісің?

Қыз айтты:

— Осы ішімдегі пәледен құтылған соң, тиейін! - деді.

Домбауыл мерген:

— Жарайды!- деді.

Ерлі-байлы кісідей болды. «Піс[кен] астың күйігі жаман», - деген бар ғой, Домбауыл мерген шыдамсыздық қылды. Көзі жәудіреп, емшегі бұлтиып, қасында қыз жатқан соң, зорлық қылды. Алмалы-Көріктінің балдағы шарт етіп сынып кетті.

— Бұл жұмыс үшін маған өкпелеме! «Өзі буаз, өзі қыз - ораздыға кез болады!»- деген екен. «Бағымды сынайын!»- деп едім. Бақытты екенмін!- деп қуанды.

Мезгіл уақыты да таянып қалған екен, Алмалы-Көрікті ер ұл бала тапты, сұлулығы шешесінен де асып туды. Бір қолы жұмық туды, уысы тола қан екен. Пайғамбар тарихынан бес жүз елу тоғызыншы жылда, қазақша доңыз жылында Моғылстанда жарық жалған дүниенің жүзіне келді.

— Мұны тапқан шешесі өтірік емес, шын қыз болып шықты. Бұлтарма, жалтармасы жоқ, еркек көрмей, тапқандығына біз куә болып, ақ мылтықтың, міне, аузын жаладық!- деп. Қалмақ анты ақ мылтықтың аузын жаласады екен. Шабасоқыр түрікпен мен Домбауыл мерген баланың атын «Шынқыз» қойды.

Бала жасында не деп атаса, сонымен атанып кетеді ғой: «Шынқыз» атанып кетті.

— Енді қаңғып далада жүрмейік!- деп, еліне келді.

Бала қыздан қылықты болып, ұлдан құлықты болып, бөтен жат бала болып өсті. Мергенге басыбайлы қатын болған соң, алты айда бір бала, алты айда бір бала таба берді. Бұлардың аты: Бөденетай, Бүргелтай, Жөргемтай болды. Ойнауға жарап, ойын баласы болғанда, ана үшеуі бірыңғай ойнайды, Шынқыз өзі жапа-жалғыз жүріп, бірыңғай ойнайды. Сонда Алмалы - Көрікті айтып отырады дейді:

— Бұланға ерген таза жерге аунап ойнайды, // Доңызға ерген балшыққа аунап ойнайды!-дейді екен.

Шынқыз оннан асқан шағында бұл елдің бұрынғы патша болып тұрған патшалары өлді. Жұрт патша қоюға жақсы кісіні таба алмайды: «Бала да болса, сол Шынқызды патша қоялық!- деп, патша қылады,- Өл деген жеріңде өлеміз! Қал деген жеріңде қаламыз!»-десіп, ақ мылтықтың аузын жаласты.

Бұл Шынқыз патша болып, әділ болды, зорлық-зомбылық жоқ болды, ұрлық, өтірік жоқ болды. Жұртқа бұл жағымды, сүйкімді болды. Бөденетай, Бүргелтай, Жөргемтайл ар-ұялас туған күшіктер, ұяластығын қылып, шабаланып, шәуілдеп үріп, мазасын ала бастады:

— Бұ - атасы жоқ бала. Мұны патша қылмаймыз! Біздің атамыз бар. Біздің бірімізді патша қылыңдар!- деп, ұрыс-қағыс, төбелесуге айналды.

Сонан соң Шынқыз:

— Мен жалғыз едім де, бұлар үшеу-төртеу. Мына көп ел және бұлардың қандасы. Қой, бір күн ұйықтап жатқанымда жазым қылар!- деп, қашпақшы болып, шешесінің қасына келді. Айтты:

— Ай, шешем, кетемін қашып. Мына үш жаман балаң мені өлтіретұғын болды!- деді. Шешесі сұрады:

— Енді, балам, қайда барасың? Барған жеріңді маған айтып кет. Мен сенің өлі-тірі хабарыңды қайдан білемін?!- деді.

Шынқыз айтты:

— Қайда барайын? Ұзыннан ұзақ ағып жатқан судың басына барып, атамның ел-жұртының тұсына барып, сонда жатамын. Атам судың ар жағында болса, судан өтсем, өтермін. Өте алмасам, судың бер жағында жатармын. Ай, шешекем, менің өлі-тірі хабарымды мен білдірермін. Саған осы ұзын ағып келген судан құстың жүнін салып тұрармын. Құстың жүні өтіп тұрар. Өтіп тұрса, менің тірі болғаным. Құстың жүні ағып өтпесе, менің онда өлгенімдағы!- деп, уәде қылды да,- Аман бол, шеше!- деп, кетіп қалды.

Сол кеткеннен мол кетіп, суды өрлей-өрлей барып, атасының елінің тұсына келіп, судан өте алмай, бер жақта жатып қалды. Аң атып, құс атып, аң терісінен үй қылып алды. Құстың жүнін таудай қылып үйіп қойды. Желмен ұшып, бұрқырап, суға түсіп жатады, шешесі тірілігін біліп тұрды.

Шынқыз кеткен соң, ел патшасыз болды. «Кімді патша қыламыз?»- деп, дағдарды. «Осы қатынның баласы жақсы болушы еді»,- деп, Бүргелтай деген баласын патшалыққа сайлады. Оны жаратпай, Бөденетайды қойды. О да сол болды, ұры-қары көп болды. Бұлардың тілін: «Мынау хан екен-ау, тірі жан екен - ау!»- деп, адам алмады. Өздерін кісі санына санамады, жұрт жұрт болудан қалды. Жұрт болып бір жерге жиылып, кеңес құрды:

— Біздің патшамыз әділ болмады, жаман болды. Ол жұртты тұтып тұра алмады. Шынқыз хан патшамыз тұрған уақытта жұртымызда ұрлық, өтірік, өсек, зорлық, зомбылық жоқ еді. Еліміз тоқ, қайғы-уайым жоқ, мал-басымыз бәрі көп еді, қазір азды, азайды. Еліміз азайып, азып таусылатұғын болды. Мына көк жамандар патша бола алмас. Со Шынқызды іздеп табайық,- деп ақылдасты.

— Мұны қайдан табамыз? Қайда кеткенін кім біледі?

— Оны бір білсе, шешесі біледі, онан сұралық!

Жұрты жиылып, со шешесінікіне келді, айтты:

— Шынқыздың қайда кеткенін білемісің?- деді.- Мына жаман балаларың патша бола алмады. Жұртты бүтін тұтып тұра алмады. Шынқызды іздейік десек, біз қайда екенін білмейміз. Сіз соны білсеңіз, айтыңыз, сіз білерсіз!

Шешесі айтты:

— Мен айтайын. Барсаң-дағы , тауып алсаң-дағы, мұнда келмес. Келсе, түзу жөн сілтейін! Осы ұзын аққан Ертісті өрлеп жүре беріңдер! Осы судың бойында Шынқыз бар. Табарсыңдар, барып, жалынсаңдар, келер! Жаман сөз айтпаңдар. Көптен кісі көрген жоқ, шошып кетпесін!

— Жарайды!- деп, жиырма бес азамат,- бәрі жақсы кісі, іздеп кетті. Бір күндерде Шынқыз жатқан жеріне келіп жетті. Аң терісінен қылған үйін көрді. Таудай қылып үйіп тастаған құстың жүнін көрді. Орнатып қойған ат байлайтұғын діңгегін көрді:

— Шынқыз осында екен!- деді,- Өзі жоқ екен, аң аулағалы кеткенін білді,- Бізді көрсе, қашып кетер. Аттарымызды жасырып, өзіміз құстың жүнінің арасына кіріп, жасырынып жаталық!- деп, жатты.

Бір заманда Шынқыз келді. Діңгекке:

— Хан келді, хан келді!- деді өзі.- Ханның атын ұстаңыз!- деді. Аттан түсті. - Ханның атын байла!- деді өзі. Өзі байлады. Аты - Керкудан деген аң екен, мүйізді болады екен. Үйіне қарай жөнелді:

Ханға есік ашыңыз!- деді өзі.

Өзі есікті ашып үйге кірді.

— Тор алдына ханға төсеніш төсеңдер! - деді өзі. Тағы өзі төсеніш төсеп отырды.

— Ханға ас ап келіп, алдына қойыңдар!- деді өзі. Өзі даярлап, түрлі тамақты алдына қойды. Өзіне - өзі: «Алыңыз, тақсырлап» отырып, ас жеді.

— Ханға төсек салыңдар!- деді өзі. Өзі төсек салып жатты.

Жатып қалған жерінде жиырма төрт кісі: «Ұстап аламыз!» - деп, келіп бас салды. Жиырма төрт кісінің бірін олай лақтырды, бірін былай лақтырды.

Кісілер айтты:

— А, тақсыр хан, «құлдық қыламыз!»- деп, жалынып - жалпайып келдік! Шешең жіберді. Сіз кеткен соң, ел ел болудан, жұрт жұрт болудан қалды. Кейінгі інілерің ер жеткен болды, ер жеткені құрысын, кер кеткен болды. Ашуыңызды басыңыз, райдан қайтыңыз! Жүріңіз, патша болып, орныңызға тұрыңыз!- деген соң, бұларға еріп жүрді.

Еліне алып келді:

— Бұрынғы орнына хан қыламыз! - дегенде, соңғы байдан туған үш інісі:

— Мұны патша қылмаймыз! Бұл кетсін, кетпесе, мұны өлтіреміз!- деді.

Сонан соң жұрт жиылып, кеңес құрды:

— Мұны қайтеміз. Мұны патша қылсақ: «Өлтіреміз!»- дейді. Өздерін патша қылсақ, жұртты тұтып тұра алмайды. Мұның қайсысын патша қылса да, шешесі білсін!- деді. Шешесіне үшеуін жіберді:

— Төрт баласының қайсысын патша қылса, біз соған разымыз!- деді.

Төрт баласы шешесіне келді, бірісі: «Мен боламын!»- деді. Төртеуі таласып келді. Төрт баласына шешесі айтады:

— Бәрің де менің баламсың!- деді. - Сендер таласпаңдар! Мен төртеуіңді әділ сарағат (шариғат) қылайын! Мына сағымға садағыңды іл! Сағым қайсыңның садақтарыңды көтерсе, соның патша бол!

Төртеуі апарып сағымға садақтарын ілді. Үшеуінің садақтары жерге түсіп кетті. Шынқыздың садағын көтеріп тұрды сағым. Астынан тіреу жоқ, үстінен байлау жоқ. Со жерде қатын сол жұрттың бәрін жиып алып:

— Мынаны көріңдер!- деді.- Бұл бала Алланың (Алданың) әмірімен бала болған. Мұның, сол Алланың әмірімен сағым садағын көтеріп тұр. Мұны патша қылыңыз! Анау үшеуі зорлық қылса, оның үшеуін де өлтіріп, қарашығын батырыңдар! Жұрт, сендер кепсіңдер ғой, зорлық қылдыртпаңдар!- деді.

Сол жерде Шынқыз хан болып, «Шыңғыз хан» атанды. Бара-бара: «Сағымнан пайда болған, садағын сағымға ілген Шыңғыс хан!» аталды. Қашып кеткені он үш жасында еді. Жиырма жеті жасында, барыс жылы, таққа отырды. Күн асқан сайын дөкейленді: «Хандардың ханы» болды. Бір заманда Құдайдың бір бөлек жаратқан жаны болды. Өзі бір жақсы қатын алды. Үш ұл, бір қыз тапты. Сол патша болып тұрғанда, тамам патшадан артық болды. Ешбір жауға алдырмады, жұртына қайғы салдырмады. Сонан соң: «Сондай бір жақсы патша бар!»- деп, Рум шаһардың кісісі келіп: «Бір баласын бізге бер!- деп, сұрап келді, - оны біз патша қыламыз!»- деп. Рум шаһарына берді бір баласын. Қырым шаһарынан кісі келді: «Шыңғысханның бір баласын біз патша қыламыз!»- деп. Ол бір баласын алды. Патшалыққа халифа жұрты келді: «Бір баласын біз де патша қыламыз!»-деп, оған бір баласын берді. Онан соң: «Сол Шыңғыстың бір баласын біз де аламыз!»- деп, Орыстан келді. Оған ұл баласы қалмаған соң, «Ақбибі»- деген қызын берді. Оны: «Патша қыламыз!» - деп, Орыс алып кетті.

Бұл Шыңғыс хан ақылды, данышпан, терең ойлы адам болды. Қанша жұртты қырып, қиратып алып жүргенде, ешкімнің дініне қарсылығы болмаған. Бұхарай-Шәріфке барып, дін жайын сұраған:

— Құдайдың бірлігіне, барлығына, күштілігіне өзім әбден сенулімін!- деген.

Намаз, ораза, зекетке қарсылық айтпаған. Жалғыз-ақ: «Қағба тасы»- деген сөзге:

— Өзі осындай айдай әлемді жаратқан Құдай болады да, бір-ақ үйден табылады деген сөз ғақылға сыймайды!- деген.

***

[1.3 мәтін Қазақ хандары] Бұрынғылардың айтқан сөзі: «Арғы атаң сенің - Шыңғыс хан, //Пайда болған сағымнан». Садағын сағымға ілген Шыңғыстың тұңғышы - Жошы хан, екіншісі - Шағатай, үшіншісі - Үгідей, төртіншісі - Толы хан.

Жошы ханның баласы - Батухан, лақабы «Сайын хан»: осы атпен аталып кетті. Сарытаудан [«Саратов» - қазіргі атауы - Е.Ж.] төмен, Аштарханнан жоғары [қазіргі «Астрахань»-Е.Ж.], Еділге маңайлас жерде алты жүз елу бір [651] шамасында бір шаһар салдырып, өзі бітіре алмай, немере-шөберелері заманында толық шаһар болып, «Сарайшық шаһары» атанып, «Ұлы орда», «Алтын орда»- деп, Жошы ұлысына кіндік болып, екі жүз отыз төрт [234] жылдан соң жарап (харап) болды. Бұл күнде оның орнында немістің бір кішкене қаласы бар: «Сәриғин» [Царицын -Е.Қ.] деп атайды.

Бұл Сайын хан ұрпағынан - Орыс хан. Орыс ханнан - Құйыршық хан. Құйыршық ханнан -Барақ хан. Қазақ ханлары (хазарлы) болған - осылар.

Барақ ханнан - Жәнібек хан. Қазақ жұрты білетұғын Жиренше шешенмен бастас болған «Әз Жәнібек» - осы. Тоғыз баласы болған. Ақназар - Қасым ханның баласы. Жәнібек балалары: Ираншы (Ераншы), Махмұт, Қасым, Мухаммед, Жаныс, Таныс, Үсек, Жәдік, Мұрындық.

Жәнібектің өзінен соң Қасым болды, бұл өзгесінен басым болды. Ата-бабаларынан бақты, даңқты болып, Жошы ханның өзінен соң Дешті Қыпшақты меңгеріп, билеген осы Қасым хан болды. Қазақ жұртының аузында: «Қасым ханның қасқа жолы»- деп атанып қалды. Тоғыз жүз отызда [930] Сарайшықта өлді. Қасымнан соң баласы Ақназар хан болып, бұл Ақназар өзбек ханы Шайбаныларды жеңіп, ноғай ханы Көшім ханды қорғалатып, орысқа тығылдырып, ол уақыттағы орыс князы төртінші Иван Ақназарға елші салып, сауда араластырып, керуен қатынастыру үшін елдесіп, Ақназар қазақты Қасым хан тұсындағы қалпына бір келтірді. Сарайшықтан көшіріп, ата-бабалары отырған тақты Ұлытауға орнатты.

Ақназар өлген соң, ноғай бір жағынан жау болды, өзбек бір жағынан жау болды, қалмақ бір жағынан жау болды. Әз Жәнібектің бір баласы Жәдік деп айтып едік қой. Жәдік балалары: Таһир хан, Шығай хан, Тоғым хан еді. Жәнібек хан өлгеннен кейін, Мұрындық хан болған, Жәдік те хан болған. Бұлар басқарып, дәнеме қыла алмаған. Жәдік хан өз ажалынан өлген. Мұрындық ханды жер аударып, Самарқанға қаңғып барып өлген.

Ақназар өлген соң, Жәдік баласы Шығай хан хан болды. Бұл ұзақ тұрған жоқ, өлді. Бұл өлген соң, Шығай баласы Тәуекел хан болды. Тәуекел ханның ат арқасына мінген заманында Бұхара, Самарқан ханы болып тұрған «Жақсы Ғабдолла» ханды өлтіріп, оның баласы Ғабдолмүмин ханды да өлтіріп, Мауралнаһрге қожайындық қылып. Ол уақыттарда Сауранда да бір хан, Сунақта да бір хан, Отырарда да бір хан, Созақта да бір хан,- әр күл төбенің басында тауықтың қоразындай қоқырайғандардың бәрін көк ерім бос шөптей, оп-оңай жұлып алып, Имамқұлы хан үш қабат соғысып, түк өндіре алмай. Ташкен, Түркістан, Андижан, Марғұлан, Самарқан - бәрін өзіне қаратып алып, орданы Ташкентке алып барып орнатқан.

Тәуекел хан өлген соң, бақ тайыңқырап, бет қайтып, мыжың-тыжың дау болды. Тәуекел ханмен бір туысқан Есім хан ат арқасына мініп, Түркістанға тұрақтап, сарт-сауан, өзбекті (өзбекте) ұстай алмаса да, қазақты қаңғыртпай, бытыратпай, «Қазақ ханы» атанып тұрып қалды. Өзбек ханы Имамқұлы хан да аттанып келіп, Есім ханмен де үш-төрт қабат соғысып, ала алмай, қалжырап қайта берді. Ташкенді билеп тұрған Қатаған ханы хан Тұрсынмен соғысып, Қатағанды қырып, хан Тұрсынды өлтіріп, қырық қыз олжалап, алып қайтты. Сондағы олжаға, үлеске түскен қыздардың екеуі хан Тұрсынның өз қызы болып шықты. Біреуін Есім хан өзінің бел баласы Салқам Жәңгірге байлады. Біреуін жан жолдасы, «Тоқал-Арғыннан» шыққан Шақшақ батырдың баласы Қошқар батырға байлады. Біреуін Алтай, Тоқаның Тоқасы алды, біреуін Қаракесек Байбөрі алды. Біреуін Бұлбұлдың Шаншары алды, біреуін Тобықтының бір батыры алды. Сол қыздардың аттары: Дәулетбике, Оразбике, Нұрбике, Қоңырбике, - бәрі-бәрін орналастыруға мен солардың ішінде жүріппін бе? Естігенімді айтамын.

Тоқа, «Қаратоқа» атанған ол Дәулетбикені алған. Онан туған үш бала: Айтқожа, Барғана, Сатыпалды. Шаншар Нұрбикені тоқалдыққа алған. Мұнан туған балалар: Тілеуке, Бертіс. Салқам Жәңгір алған қыздан туған - Әз Тәуке. Қошқар батыр алған қыздан туған -«Шақшақұлы Жәнібек» аталған, өр Жәнібек деген осы кісі. «Еңсегей бойлы ер Есім» атанған Есім - осы. «Есім ханның ескі жолы»- деп, қазақ жұртында айтылып қалған сөз осыдан қалған.

Есім хан өлген соң, қазақ тағы жүдеубас болып, Ташкеннен айрылып, Түркістанда тақ қалды. Еңсегей бойлы ер Есімнің бел баласы Салқам Жәңгірді хан көтерді. Бұл кезде қалмақ қоңтажысы күшейіп, қазаққа дамыл бермеген, «қысқа күнде қырық шапқан», соғыста қалмақтың иығы аса берген. Жоңғарлар жеңгенде, қазақты ойсыратып шауып, шаншып, талап жүрген. Қазақ сонда қатты қырғынға ұшырағаннан кейін де, іле-шала қайтадан жиылып, қалмаққа аттанып, қан төгіп соғыса берген. Бұл кезде қазақтың көрсеткен қайрат-жігері адам айтарлық емес.

Әз Тәукенің заманында: «Күл төбеде күнде кеңес»,- деген сөз мақал болды. «Кері кеткен елдің кеңесі көп болады. Кедей елдің көш басшысы көп болады»,- деп, сол заманда айтылған сөз болса керек.

* * *

[1.4. мәтін] «Ақтабан шұбырынды» бір мың жеті жүз жиырма үшінші жылы болған. Бір мың алты жүз қырық үште [1643] Қоңтажы көтеріліп, қалмақ аса дәуірлеген. Бір мың жеті жүз жиырманың [1720] шамасында Қалдан Шерін Ташкентті билеп, тағын сонда орнатып, «Құба қалмақтың ханы» атанып, тамам қалмақтардың хандары Қалдан Шеріннің аузына қараған деседі. Қазақтан бақ тайған соң, Ұлы жүз Қожантқа бағынды, Орта жүз Самарқанға бағынды, Кіші жүз Хиуаға қорғалады.

Қазақтың қазақ болғаннан ата қонысы Сарыарқа болған екен деседі. Бір жерде табан тіреп, ірге теуіп отырып көрген жұрт емес. Орта жүз бөденесі жоқ, тауығы жоқ, есегі жоқ, сарт күнелткен жерде күнелте ала ма? Арқаға қарай ауды.

Сол ауып келе жатқанда, қалмақтың шабыншылығына ұшырады. Талай уақиға болған шығар. Әркім өз ата-бабасының айтып отырғанын естиді ғой. Айдабол, Күлік деген елден Күліктің тұңғышы Тілеуімбет: «Қашпаймын!»- деп, он алты баласына көсемдік қылып, бірі қалмай қалмақтан қырғын тапқан. Қаржас: Жаулыбай деген аз ғана ру ел бар. Олар да сол жолы қырғын тапқан. «Қаржас cap садақ қонысы» атанған батырлар бала-шаға, үрім-бұтағымен сол жолы қырылып қалып, екі немере қалған: Есенаман, Жарқын деген. Кім де болса сол жолғы қырғын ұшына тигендей болып, қалғандарының да өсімі аз болды. Тобықты Әнет бабаң да төбенің басында шоңқиып отырып қалған. Құдай рақмет қылсын, кісі - сол:

— Маған қарамаңдар, өздерің құтылудың қамын қылыңдар!- деген соң, тастап кетті ғой! Болмаса, көзі қиып, кісі тастап кетерлік кісі ме?

Әрі жұтқа, әрі жауға ұшырап қалып, қалған тамтығы жаяу шұбырып, Арқаға келіп қалған. «Олардан бұрын бұл Арқада, Он екі Қазылық, Ой Түндікте Найман бар екен, Арғыннан: Қанжығалы, Бәсентиін бар екен»- деседі. Жүдеп-жадап келген ел Найманнан қырық биені бір түнде сойып алып, жалап-жұқтап жеп қойыпты. Найман: «Бұл қырық бие -еруліктерің. Енді өзімізге рұқсат (ұлықсат) қылыңдар!»- деп, өрге қарай ауа жөнеліпті. «Жеті Момын» отырып қалып, шауып, талап алған емес, жан жалғау, тойынғанша шет пұшпақтап, азық қылыпты. Қанжығалы абыз Шомақтың қызын Қазыбек тұңғышы Қонайға, беретұғын мал бар ма, бата-сатасыз алып берген деседі. Сол Қонай қыршын жасында өліп қалып, Шідерті өзенінің бойындағы «Қонай тамы» деген жер аты - сол Қонайдың көмілген жері екен деседі.

Қанжығалы, Бәсентиін Баянаулаға келіп, Сүйіндік келген соң, бұлар онан да сырғып, бірі тоғайға, бірі Ақкөл, Жайылмаға шығып кеткен деседі. Ащы өзенінің Баянаула жағында «Шомақ көлі» - деген көл бар, «Әліқұл» - деген адыр бар. Қанжығалы абыз Шомақ қонысы екен. «Көлден шоқысы» деген шоқы Апай, Бөрі Бөрінің бес баласының бірі -Қыңыртас, Апай. Cap қазақ қонысы. Молдабай қажы, Баймолда қажы деген балалары болды. Қыңыртас сыртындағы Қарадыр - Қанжығалы: Әжібай, Тай-теке, Сасық, Бидайбай (Бұйдайбай) батырдың қонысы болған. «Сасықтың Сары атының қуысы»,- деп, бұл күнгеше айтылады.

Нағжан деген қызын Малқозы: Төлепбай баласы Байжанға атастырып. «Қыз күнінде Боштай аламын деп, Жаяу Мұса Боштайдан пайда болған»- деседі. Арыстанбайдың Имамбегінің тоқалы - Бибінің келіншек күнінде Жаяу Мұсаға айтқан өлеңі:

Болғанда Байжан, Тайжан, Жанан, Шекей,

Ақырында тоқтатқан жорға Бекей.

Зинадан пайда болған Жаяу Мұса

Басады-ау: «Сал болдым!»- деп, некей-некей!-

Деген соң: «Сылқым Жаяу, сылқым Жаяу!»

Жетпейді он екіге жылқың, Жаяу!

Темірболат жасығы - күнелткенің,

Қай жеріңнен келеді күлкің, Жаяу?!

Тон киген былғарыдан (бұлғарыдан)

Жаяу тоңбас, Жеңгесін зина қылған Қали оңбас.

Далбаға төрт бөлек қып, тұз ұрса да,

Ұрлығы мен ойнасын, сірә, қоймас!

[Осы тұстағы қосымша жазған Жолмұрат ескертуі - Е.Ж.]:

«Төлебай: Олжабай, Орман. [Олжабай]: 1)Дәулет, 2)Бектен, 3)Үйсінбай, 4)Маябай, 5)Жалаңтөс батыр. [Дәулет]: 1)Арыстанбай, 2)Марғұлан. [Арыстанбай]:1) Жанғұлан, 2)Дүржан, 3) Имамбек.

Орман-Төбет: Байжан, Тайжан - [Байжан]- Жаяу Мұса. Имамбек пен Жаяу Мұса - екеуі құрдас, сондықтан қажы мен бәйбішесі екеуі Мұсаның жанына тиіп, сықақ қыла беретін болған. Марғұлан, Дүржан, Жаяу Мұса, Имамбек төртеуі Боштай ауылымен мәңгі ұстасып өткен. Бір сайлауда Боштайдың Хұсайын деген баласын генерал еріксіз сайлағанда:

— Мына тік мұрт жандаралың Хұсайынды құстай ұшырып, Мұстафаға ергенді жерге қаратқаны несі?!- депті. Мұстафа - әнде айтылатын «Бүркітбайдың Мұстафасы» (қажыдан естідім).»

2 мәтін

ҚАЗАҚ ТҮБІ

(ЕКІНШІ НҰСҚА)

[2.1. мәтін] Первый человек - Адам Ата топырақтан жаратылды. Второй человек Нұх пайғамбар Топан суынан үш баласы, үш келінімен аман қалды. Басқа қалғандар[ы] бәрі қырылды. Нұх пайғамбардың үш баласынан өрбіп-өніп өсті: Хам, Сам, Иафас. Бұл үшеуін өзі тірісінде үш жаққа жіберді. Хамды һиндстан жаққа, Зәңгі Хабаш қара түсті жұрттар мұның нәсілінен өсті. Самды оңтүстікке: Иран, Зминге жіберді: Ғараб, Ғажам мұның нәсілінен өсті. Иафасты солтүстікке жіберді. Мұның нәсілінен отыз алты түрлі жұрт өсіп-өнді. Сегіз баласының аты тарихшыларда қалды: Түркі, Хазар, Сақлаб, Рос, Мың (Мен), Шын, Кимер, Тарф. Бұл Иафас тұңғышы Түрікті өз үрім-бұтағына хан сайлады. Басқа балаларына: «бұлар бағынып қараңдар!»- деп бұйрық қылды.

Сонымен Түркі первый (перуай) хан атанған, ханның толық дөкейі болды. Бұл Түркі ақылды, милы, әдепті, ибалы жан болды. Сонда ұнатып орныққан жері - Ыстықкөл болды да, керегесіз төбе қосты баспана қылуды бұл Түркі шығарды. Төрт баласы болды. Тұңғышы- Түтік. Бұл Түтікті өз қолынан хан сайлап, үрім-бұтағына басшы қылып, ақырет сапарына кетті. Түтік ғақылды, дәулетті, жақсы патша болды. Түркі жұртында көп жол-жобаны жұрт көзіне түсірді. Fажам патшаларының әуелі - Кеймарыспен замандас болды. Күнлерде бір күн аң аулап, киік етін жейді, аузына сүйкімді тиді. Сөйтсе, ол жер тұзды жер екен. Тұз асты ләззатты қылатұғынын сезіп, асқа тұз салуды бұл Түтік шығарды. Екі жүз қырық жыл жасап, баласы Елші ханды орнына отырғызып, «барса келмеске» кетті.

Елші хан көп жылдар патшалық қылып, астарын (ашларны) асап, жас жасап, баласы Деббақой ханды орынға отырғызып, бабаларының соңынан бұ да барды. Баласына «Деббақой» деп ат қойғаны: «Дептің» мағынасы - «тақ үсті», «бақой» мағынасы - «ас ағасы»- деген екен. Бұл Депбақой көп жылдар (иллар) патшалық қылып, достысы күлгендей, дұшпаны жылағандай іс қылып, баласы Киік ханды орнына отырғызып, «көші қоны жоқ жайлы орынға» бұ да барды. Киік хан а[та] тақытында отырып, неше жылдар дадғыдыллық қылып, баласы Алтыншы ханды орнына қойып, «халық баратұғын орынға» барды. Алтыншы хан көп диллар (жылдар) елге патшалық қылды. Нұх пайғамбар заманынан - бұл Алтыншы ханның заманына шейін Иафас үрім-бұтағы мұсылман еді. Алтыншы заманында - жұрт - абадан, ел дәулетті болды. Өзбекте айтыла қалған сөз бар: «Ит семірсе, иесін қабар»- деген. Әркімнің бір сүйері өлген болса, иа ұл, иа қыз, на аға, иа іні, - соған ұсатып (ұқсатып) үйлерінде қуыршақ жасап, өзіне бөлек сыбаға ас қойып, соны құттықтап сүйіп, солай қыла-қыла өршіп, ұлғайып, шытпырситлық (пытшырситлық) күшейді. Бұрынғы ата-бабаның ізінен, соқпағынан айырылды. Алтыншы хан екі баласы егіз туып еді. Бұрынғы туғанының аты - Татар, соңғы туғаны аты - Мұғыл. Алтыншы хан қартайған соң, елін екі баласына бөліп беріп, бұл екеуі бірімен-бірі тату-тәтті болып, екі жерде патшалық құрды.

«Татар кім болды?»- деп, ешкім сұрамайды. Біз Мұғыл кім болғанын таратайық. «Мұғыл» мағынасы: «мұңлы, қайғылы»- делінген сөз. Бұл Мұғылдан тоғызыншы атаға дейін ханлық үзілмей келді. Әуелі - Мұғыл хан, ақыры - Елхан. Түркі халқының ішінде рәсім, үлгі, өрнек болып қалды. Әр нәрсені тоғыз-тоғыздан қылмақ. Ол «тоғызы» Мұғылдың тоғыз ханының соқпағы.

Мұғыл хан көп жылдар патшалық қылды. Төрт ұғлы бар еді: Қарахан, Өзхан, Көзхан, Көрхан. Мұғыл хан Қараханын өз орнына хан сайлап кетті. Қарахан атасынан соң тамам елге патша болды, Ұлытау, Кішітауды жайлады. Қыс болғанда, Қарақұм, Сыр суының жағасын қыстады. «Қарахан заманында жұрт сондай кәпір болды, орталарында бір пұсырман қалмады»- десе, өтірікші болмайды. Қараханның бәйбішесінен бір ұл туды: көрерге көркі ай-күннен әдемі болып туды. Үш күн, үш түн емшек берсе, ембеді, анасының қарасын егіз-екі көрмеді. Жұрт дағдарды, састы. Құдайдың құтты күні бала шешесінің түсіне кіріп:

— Ай, анажан, мұсылман (пұсырман) бол! Сені, мені жаратқан Біреу бар, сен соны: «Бір!»- біл. Сен солай қылсаң, емшегіңді емемін, әйтпесе ембестен, тіл тартпай өлемін!-деген соң, шешесі баласын өлімге қимағандықтан, баланың айт дегенін айтты.

Бала сонан соң шешесін емді. Бәйбіше көрген түсін, мұсылмандығын (пұсырмандығын) жанға айтпады, жасырды. Ол шақта Мұғол жұрты сондай бұзылған еді. Атасының мұсылман екенін білсе, баласы өлтірер еді. Баласының мұсылман болғандығын білсе, әкесі өлтірер еді. Және Мұғыл жұртының заңында бала бір жасқа толмай ат қоймайтұғын еді. Бір жасқа әбден толғанда, топ ортасына қойып, көпке сынатып, сөйтіп ат қойғызады екен. Бала бір жасқа толған соң Қарахан елге сауын айттырып, зор той қылып, баланы мерекеге алдырып:

— Кәне, бұған лайықты ат тауып қойыңдар!- дегенде, бала жұрттан бұрын өзі сөйлеп:

— Менің атым - Уыз,- дейді.

Жиылған жұрт айран-асыр қалып:

— Бұл бала өз атын өзі қойды. Мұнан жақсы ат бола ма, мұның аты: «Уыз» болсын!- бір жасар баланың сөйлегенін ырым көріп, - Бұл өрісі ұзаған, жаны жайылған, өрісі кеңіген, ұзын өмірлі, толық дәулетті патша болады екен! - десті.

Сонда Уыздың тілі шыққанда: «Алла! Алла!» - деп қақсап айтып жүретұғын болыпты. Жұрт «Алла!»- деген сөздің не екенін де білмейді: «Тілі шықпаған бала аузына не түссе, соны айтады ғой!»- десіп, аңыз қылысыпты.

Уызды Құдай тағала жаратылыста шын уыз қылып жаратқан екен. Ержетіп жігіт болған соң,әкесі өзінің кенже інісі Көрханның қызын алып берді. Уыз оңашада қызға айтты:

— Айдай әлемді, сені мен мені жаратқан Біреу бар, соның аты - Алла, сен соны: «Бір!»-біл!- дейді.

Қыз:

— Не оң жақта, не бұл жақта мұндай сөз естігенім жоқ, айтпаймын!- дейді. Уыз оның қойнына жатпайтын болды. Ханның құлағына тиді: «Балаңыз келіншегін сүймейді»- деген сөз.

Олай болса, қыз табылар, - деп, Көзхан деген інісінің қызын айттырып, алып берді.

Уыз оған да айтып еді, о да:

—Елде-жұртта жоқ сөзді айтар жайым жоқ! - деп, тілін алмады.

Оны да жаратпай, қойнына жатпайтын болып кетті. Уыз өзі аң аулауға шығып, қайтып келе жатса, көл басында көп қатын - қыздар кір жуып, суға шомылысып жатыр екен. Уыз оңаша шеткері түсіп, бір қызды шақырып алып сөйлесті:

— Әкем маған екі қатын алып берді, екеуі де менің тілімді алмады. Сонан соң мен екеуін де жақтырмай, қойындарына жатпайтын болдым. Сен менің айтқаныма көнсең, айдауыма жүрсең, сені жолдастыққа ұнатып алар едім!- деген соң:

— Жарайды, сен не бол десең, мен сол болайын, қазылған жолыңда, шашылған топырағыңдамын!- дейді.

Сонан соң Уыз әкесіне сөз салды:

— Маған өзім сүйген қызды алып берсін!- деп.

Сонан соң әкесі ол қызды алып берді. Уыз мұны жанындай жақсы көріп сүйді. Арада бірнеше күндер өтті. Уыз көп жігіт - желеңмен ұзақ жерге аң аулай кетті. Қарахан келін-кепшек, қатын-қалаш, құл-құтандарының басын қосып, қонақ қылды. «Ішкен мас, жеген тоқ», мәре-сәре болып отырғанда, бәйбішесінен сұрады:

— Біздің Уызжан бастапқы екі келінді не пейілінен жақсы көрмеді, соңғы келінді қалайша артық көрді екен? - деп.

Бәйбішесі:

— Мен қайдан білейін, келіндер өз қылығын өздері білетін шығар,- дейді.

Хан келіндерінен сұрады, дөкей келіні:

— Балаңыз: «Мұсылман бол!»- дейді. - Бір жақта Біреу бар, соны: «Бір!»- деп біл!- дейді. Біз тілін алмадық, соңғы келініңіз «ашса аясында, жұмса жұмырында болды», сондықтан оны жақсы көрді де, бізді жек көрді,- дейді.

Қарахан бұл сөзді естіген соң, бастастарын шақырып:

— Мұндайды естіп, білгендерің бар ма?- деп сұрады.

— Жоқ, жоқ, мынау бір кісі есітпеген сұмдық екен!- деп, үрпиісіп, шошып қалды.

— Сірә, мұның көзін жоғалтпасақ, мәнісі болмас, жұртты бұзар!- десіп, сөзді осыған байлап:

— Мұны түзде жүргенде, қарашығын батырайық, жоқ қылайық!- деп, жұртына жар салдырды:

— Аңға шығамын. Мен деген үйде отырып қалмасын!- деп.

Бәйбіше мұны сезген соң, Уызға кісі шаптырды: «Әкесі өлтіруге барады, басының қамын қылсын, қашсын!»- деп.

Уыз мұны естіген соң, о да елге кісі шаптырды:

— Мені деген маған келсін, әкемді керек қылған әкеме барсын!- деп.

Қараханның інілері бала-шағалы, өскен-өнген еді. Тамам немерелер көтеріле Уызға қосылды. Оларды Қараханнан бөлек жайылады деп, ешкімнің ойына келмеген еді. Уыз бұларға: «Айғор!»- деп ұран шақыртты. Мағынасы: «жабысқыш»- де¬ген сөз екен. Және үйірін таныған айғырдай оқыра түсті деп сүйіп қойған ат болды. Партия десе, жаны құмар, қауқылдаған шалдар Қараханға жақтасты. «Жастың жасқа тілеуі бір, // Жібектің түйіні бір» - десіп, жастар Уызға қосылды. Жапан түзде айғайласып ұрысты, қарсыласып тұрысты. Баршаны жоқтан бар қылған жалғыз Құдай Уыз жаққа болысты. Қараханға оқ тиді, кім атқанын білмеді. Ол заманда оқ деген, жақ деген нәрсе - зым-зия жоқ нәрсе. Қарахан өлді, оған ерген бықпырт болып бүлді. Түге[л] уызы ауызынан шыққан жастар Уыз ханды алып келіп, таққа отырғызып, хан көтерді. Заман: «Уыз хан заманы»- деп, жар шақыртты.

Уыз хан өзіне бағынған елдің бәрін мұсылмандыққа көндірді. Мұсылман болғанды сыйлады, болмағанды шапты, талады. Уыз ханның жүрген-тұрған тарихын жазуға аз ғана қалған өмір жарамайтұғын болды. Жүз он алты жыл патшалық қылды. Бір күн үйде жайланып отырған жоқ. Бетіне жан қарсы келмеді. Алты ұлды, жиырма төрт немерелері болды. Бәрі де ат арқасына мініп, «жау жаулауға» жарады. Бәйбішеден үш ұл, аттары:Күн, Ай, Жұлдыз. Тоқал қатынынан үш ұл, аттары: Көк, Тау, Теңіз. Бұл алты баласын сынамаққа аң аулауға бұйрық қылды. Бәйбішеден туған:

Күнді, Айды, Жұлдызды - күншығыс жаққа аттандырды. Тоқалдан туған: Көкті, Тауды, Теңізді күнбатыс жаққа аттандырды.

Бұлар ұзап шығып, кеп күн жүріп, күншығысқа барған: Күн, Ай, Жұлдыз жазы жапан далада бір алтын жақ тауып алып, көп аңмен атасына аман-есен келіп, үйіріне қосылды.

Күнбатысқа барған: Көк, Тау, Теңіз - бұл үшеуі үш оқ тауып алған екен. Қанша кеп аңмен бұлар да келіп, атасының алдына қойды. Уыз хан алтын жақты да, үш оқты да ертерек уақытта өзі көмдірген екен: «Балаларым тауып ала алар ма екен? Жоқ, ала алмай, жерде қалар ма екен?!»- деп. Балаларының тапқандығын ырым көрді. бұлар шаттанып, зор мереке той қылды. Сол тойының фолантын Әбілғазы баһадүр ханның шежіресінде жазған форымы.

Тойға тігуге кигіз үй жасатқан екен: кереге мен уықтардың басын алтындатып, керегенің көктерін лағыл, жақұт (иақұт), зүмрәт, фируземен көктеткен екен. Алғаш кигіз үйдің жасалған күні - сол күн екен. Онан бұрын дүниеде ешкім жасамаған екен. Сол үй, һәм сол той туралы айтылған сөз:

Бір үй тікті алтыннан шаһариар.

Кім ол үйден філік үй қылды?

Тоғыз жүз жылқы, тоғыз мың қой өлтірді.

Былғарыдан тоқсан тоғыз қос қылдырды.

Тоғызға - арақ, тоқсанға - қымыз толтырды.

Барша нөкерлерін шақырып келтірді.

Алтын жақ тауып алған балалар біріне-бірі қимағандықтан, үш бөліп алған екен де, үш оқ тауып алғандар жасы үлкеніне байлаған екен: «Дүние зәру емес, біріңе-бірің қимай, үлесіп алғандықтарың - алтынның жүзінің ыстықлығы - егер алтын жолда жатса, қызыққандықтан, періште де періштелігін былай қойып, алтынды алса керек. Сендердің атың: «Бұзық»- болсын және сендерден өрбіп-өнген жұрағатты: «Бұзық»- деп атасын. Әрқайсың әр жұртқа бас болып, жан сақтамасаңдар, үш үйің бір жерде тату-тәтті отыра алмайсыңдар. Ылғи қошқар болып туасыңдар. «Екі қошқардың басы бір қазанға сыя ма?»-депті.

— Міне, үш оқ тауып алып, біріңе-бірің қиып, байладыңдар! Сендерді және сендерден өрбіген жұрағатты: «Үш оқ» - аталсын,- деген екен, - Жақ оқты қалай тартып жіберсе, оқ солай кетеді. Жақ тауып алғанның тұқымы хан сайлансын да, оқ тауып алғанның тұқымы оған нөкер болсын! - деп, өзі тірісінде Күн ханды хан сайлаған екен,- «Бұзықтың» іске жарарын хан сайлаңдар да, «Үш оқ» тұқымы оған нөкерлікке бас бұрмаңдар!- деп, бата берген екен.

Хан тұқымын хан болғандар өздері де жерде қалдырмас, тарихшылары да бар шығар. «Үш оқ» тұқымынан біздің қазақ нәсілі өрбіп-өнеді. Оның шындығына көктен түскен төрт кітаптан дәлел іздейміз бе? Қазақтың: «Таубай, Теңізбай, Көлбай, Адырбай, Бұдырбай,-деген аттарының өзі-ақ растайды. Және қазақ Уыз нәсілі екендігіне кигіз үйі айтпай танытып, сұрамай білдіріп тұр. «Уыз үйлі елден табылмағаны ма?»- деседі. Бұл Уыз ханның заманын білем десең, Киәміріш өліп, һошыңның таққа орнықпаған заманы еді деседі.

Уыз ханның бір нөкері Қарақытайдың ханы Итбарақ хан соғысында өліп, буаз қалған қатыны іші қуыс шірік ағаштың ішінде босанып, ұл тауып, Уыз хан ол баланың атын: «Қыпшақ»- қойып, өскен соң өзін батырбасы қылып, көп қосынмен Орыс, Ұлақ, Башқұр, Мажар жағына жіберіп. Бұл көп жұртты бағындырып, үш жүз жыл патшалық дәурен сүріп, сонан Еділ, Жайық, Ертіс, Сырдария аралығындағы дала «Дешті Қыпшақ» - атанды. «Қытай көп пе, қыпшақ көп пе?»- делінген сөз осы қыпшақ заманында айтылған сөз екен.

***

[2.2. мәтін] 1499-да Әбухайыр немересі Шейбани хан Әмір Темір нәсілінен Бұхара, Самарқанды алып, 1508- де Ташкентті алмақ болғанда, Ахмет Алашы, ағасы Жаңамұхаммед екеуі Ташкент ханы Өртөбеде Шейбанимен соғысқанда, қазақтар:

— Шыңғыс тірі күнінде бізді Жошы ұлысына беріп еді. Шағатай - біздің ханымыз емес, тәжік, сарт туысқанымыз емес. Өзбек болса, өз ағам, сарт болса, садағам!- деп, Шейбани ханға қосылды. Сол соғыста Шейбани хан жеңді.

[Бет шетіндегі жазу - Е.Қ.]: Баянауылда Бас Шілікті қыстаған «Толаш жұрты» деген жер аты бар. Қара бұжыр Толаш батыр,оның үлкен ұлы Тайсары қыстауы «Аяқ Шілік».

***

[2.3. мәтін Сахабалар тарихы] Замандардан заман өткенде, бұрынғылар өліп таусылып қалғандарға нәубет жеткенде: «Араб жұртынан бір Мұхаммед деген пайғамбар шығыпты»- деп, әуезесі айдай әлемге жайылып кеткенде. Түркістан аймағынан, Түркі ұрпағынан Үшоқ нәсілінен «Тоқсан екі баулы Қыпшақ» атанып тұрған заманда тоқсан екі батыр атқа мінді дейді: «Сол пайғамбарды барып көрелік! Жақсы болса, жанына жолдас болып ерелік!»- деп. Мінген көліктері - ат, ұстаған қарулары - бір-бір сойыл. Құрғақ шөлмен жүріп барса, Мұхаммед пайғамбар екі соғысты мұнан бұрын өткеріп, үшінші соғыстың үстіне барған екен де.

Жан-жақтан ереуілдеп шаң шығады екен де, шаңдатып келе жатқандар кәпірлер тобына қосыла береді екен. Мұсылманға үйден шыққан өздерінен басқа ешкімнің шаңы қосылмайды екен. «Күншығыстан бір шаң шықты, о да кәпірлерге қосылады ғой!»- деп тұрысып еді. Бұл шаң кәпірлерге бармады, мұсылмандар тобына келіп килікті. Ан хазіретіміз[ге] Мұхаммед Мұстафа ғалайссалам ғараб тілімен сөйлеп еді, білмеді, парсы тілімен сөйлеп еді, білмеді. Хазірет Әбубәкір Сыдық разиаллағына көлденеңдеп жетіп келді:

— Иа, Расул Алла - дейді,- Менің атам Қыхафа (Қыжафса, Қыпшақ) Түркістаннан келген екен. Бұлар Түркістан жұртының саяқтары болса керек. Түркі тілімен айтсаңыз, білер!-дейді.

Түркі тілімен сөйлеп еді, бастарын изеп, шұлғып оқырана түсті:

— Өзіміз әдейі сізге: біріміз - оқ, біріміз жақ болып, қазылған жол, шашылған топырағыңызда арқамыз соқпақ, басымыз омақа болсын!- деп келдік!- деп, кәпірге қарай лап қоя шауып, дүрсе қоя берді.

«Кірген жерін-есік, шыққан жерін тесік»- қылып, лездің арасында апа-сапа: кәпірлер -қой, бұлар бір оған тиген топалаң есепті болып, көп кәпір мұсылман дініне кіріп, бұрын соң көрмеген тамаша майдан болды. Сонда бұлардың батырбасы, азаматы - Ақкөсе екен де, оған таяулары: Мәлік, Ақтам, Құтқожа, Имамбайыр - дегендер екен.

Сонда пайғамбарымыз шаттанған (шадланған):

— Алла түргі хайри мин үмматы!- дегенде, Сүлеймен парсы сахаба ұғып алып:

— Алла түркі,- дегенде, Ақкөсе бабамыз ұғып алған екен.

Сонан кейін бұлар қалған өмірін пайғамбар қасында өткізіп, ансарылардан саналған екен. «Мұһажирин ансары!» деген - Құм Құбыла ұруы. «Құм» ел аты емес. Меккеден пайғамбарды іздеп қажылық қылып көшкендер: «Мүһажирин»- аталған екен де, пайғамбарға болысып күш-көмек бергендер: «Ансары» - аталған екен.

«Уалсабқұн лаууалүн мен әл-Мүхажирин уа әл-ансары. // Бәйгенің озып алдын алған «Мұһажирин» мен «Ансарылар», - делінген сөз екен.

Ақкөсе мен Мәлік екеуі бір ағайынды, Нәзір деген әкелерінің аты екен. Мәліктен - Әнес туады да, сол Әнестің үрім-бұтағынан: Түрікпен, Қарақалпақ, Қазақ тарайды. Ерте заманда бұрынғы ата-бабаларымыз: «Біз Ақкөсе сахабадан екенбіз»- деп жүргені пайғамбар дүниеден қайхқаннан кейін: «Мұныхтырса» (Мохтырса) деген кәпірмен соғыс ашамыз!»- деп, хазірет Ғұмардың халифа күнінде Ақкөсе, Имамбайыр, Құттықожа -сахабалар Қаратауда шаһид болып, зиараттары сонда болғандықтан: «Ақкөсе сахабамыздың моласы»- деп, зиарат қылғандықтан: «Соның ұрпағымыз»- деп жүргені -сол екен. Бұл күнде Қаратаудың күнбатысында. Ол кісіні: «Домбы ата» - десе, жұрт біледі. Басқа жұрттан шығып тарих жазушылар мұндай қайдан шығып, қайда барып, ұшырасқанын білмейді де: «Әнес пен Мәлік хазіретлері - Ғараб. Қазақ өзін Ғарабтан туғызып, пайғамбарға туысқан, бауыр болғысы келеді»- дейді. Мына мен Мәшһүр Жүсіп Көпеев алпыс бес жаста [1923 ж.- Е.Қ.] осы сөзді жазып отырмын. Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жауырын жағып, құмалақ салып айтып отырғаным жоқ. Мен де нұсқалардан көрумен, кәріқұлақтардан естумен өз білгенімді шамам келгенше қорытып, шыңдап, теңдеп айтып отырмын.

***

Бұл қазақ деген кеше мен бүгін қойылған ат емес, заман заман болғаннан айтылып келе жатқан ат. Араб (Ғараб) тілінде: «Хузахи»- деп жазылған, шағатай түркісінде: «Хазах» (Хазам)- деп жазылған, өзіміздің қазақ тілінде: «Қазақ»- деп жазылған (иазылған).

Ақкөсе сахаба пайғамбардың туын ұстап жүріп, жауырындағы нәбуот міһірін (мөрін) көрген. Ахтам сопы хазірет Ғалы үшін басын берген. Ташкент шаһарындағы Жанаділ патшаның Мақатіл деген балуанына оның қиссасы (қысасы) мәшһүр Ұмғыров. Әнес ұрпағы кім болғанын, оны өз алдына сөйлеп таратамыз. Сонда пайғамбарымыз бұл тоқсан екі батырдан сұраған екен:

— Сіздер не дінде боласыздар?- деп.

Сонда бұлар айтқан екен:

— Біздер дін-сінді білмейміз, ораза жоқ, намаз жоқ, Құдай деген жанбыз. «Озған пайғамбар»- деген бабаларымыз осылай үйретіп кеткен!- десіпті.

Осындай ұғылмаған сөзден біздің қазақ: «біздің бабамыз - Озған пайғамбар екен»- десіп те жүрді. Сөйтсе, онысы Уыз хан екен. Тарихларда Уыз ханды: «Оғұз хан» - деп сөйлейді.

Уыз хан балаларына өз ойымен: «Күн», «Ай», «Жұлдыз», «Көк», «Тау», «Теңіз» - деп, ат қойыпты. Сол ат хала бұл күнгеше біздің қазақта айдың басында туған баланың атын «Айбас» қояды, таң ата туса Таңатар қояды. Күн шыға туса Күншығар қояды, түн ортасында туса Түнқатар қояды. Көлде туса - Көлбай, тауда туса - Таубай, жайлауда туса -Жайлаубай, қыстауда туса - Қыстаубай, күзекте туса - Күзек. Уыз ханнан алған өрнек, үлгісі осы.

Және кигіз үй, «Уыз үйлі елден таба алмадың ба?»- деп сөйлегені.

* * *

[2.4. мәтін Ер Едіге] Қазақ түбі Мұғол, Татардың Мүғылынан- арғы атасы Түркі болады. Уыз ханнан, «Үш оқ» тұқымынан. Отырықшы ҺӘМ көшпелі халық болды, хұштар жауынгер болды. Мұхаммед пайғамбар уақытында Ақкөсе сахаба, Мәлік сахаба, Нәзір балалары өз аяғынан барып, дін ислам жол-жобасын үйреніп, Ахтам сопы, Имамбайыр, Құттықожа- тоқсан екі кісі пайғамбар дуасы тиіп, тоқсан екі ру ел болды. Осы сөз жазылған шежіреде жазылған. Қышафаұғлы хазірет Әбубәкір Сыдық разиаллағани. Мұның баласы Мухаммед халифа патшасы болған. Мұның баласы Сұлтан ұлт, мұның баласы - Сұлтанфайыз, мұның баласы Абуалқас, мұның баласы - Сұлтанқиұр. Мұның баласы - Сұлтанхаким, мұның баласы - Сұлтансағи. Мұның баласы - Жалелдин (Жалалалдин), мұның баласы - Шылайқыбаби. Мұның баласы - «Бабай түкті шашты» [Ғ]ази». Мұның ұғлы - ер Едіге Тоқтамыс ханға нөкер болған.

Бұл «Бабай түкті шашты Ғазиз (Әзиз)»заманында бұрқыраған диуана болған екен. Қаратауда «Мың жылқы» деген тауының бауырында бір бұлақты мекен жай қылып жүріп, күнде таң намазын күн шығармай, сол бұлақтың басында оқиды екен. Бір күн[і] алагеуімнен келсе, жалаңаш үш қыз суда ойнап жүр екен. Соның біреуіне диуананың назары түсіп, диуана да есі ауып талып қалыпты, қыз да қалпақтай түсіпті. Сөйтсе де олар пері қыздары екен. Жанындағы екі сау қыз талып қалған қызды көтеріп ала жөнеліп, өздерінің жұртына алып барыпты. Қыз есін жия алмапты. Перінің патшасының қызы екен. Патша балгер, бақсыларын жидырып, бал аштырыпты, сонда бақсылары айтыпты:

— Адамзаттан шыққан бір әулиенің назарына ұшыраған екен. Сол әулиенің өзі үшкіріп жазбаса, басқадан жазылмайды!- депті.

Сонан соң пері патшасы күшті ұшқыр ұшқыштарын жіберіп, Бабай түкті шашты Ғазизді алдырыпты:

— Мына баламды оңалтып, сауықтырып беріңіз!- деп жалынып-жалпайыпты.

— Бұлар менің дәрет алатұғын суыма барып, жалаңаштанып суға түскендігінен менің есім ауып, бір намазым қаза болды. Сол намазымның орыны қияметке шейін толмайды. Соны қайтесің?!- деген соң.

— Осы баламды басы бүтін алыңыз!- деп, қызын беріпті.

Перілерге бұйырып, бұлақтың басына апарып салдырыпты.

Қыз өмірінде диуанаға жалаңаш денесін көрсетпепті. Бір күн[і] диуана:

— Жалаңаштан, денеңді көремін!- деп, қиғылықты салыпты.

Қыз:

— Болмайды, онан соң екеуміздің жолдастығымыз ада-күде таусылады!- депті.

Диуана да диуанашылық мінезі қысып:

— Жалаңаштанып, маған бір көрін!- деп қоймаған соң, қыз:

— Енді мен саған жоқпын. Мен сенен екіқабат буаз едім, ер ұл тапсам керек еді. Сонан соң көрінуіме дұрыс еді. Оған шыдамай, асықтың. Қой, хош аман бол! Мына ішімдегі баланды туған соң, осы бұлақтың басына ап келіп тастап кетем. Белгісі - алтыннан шүмегі, күмістен түбегі болар! - деп, жөнеле беріпті.

Сонан соң диуана қаңғып кетіпті. Сол баланы қыз айтқан күнінде ап келіп, су басына тастап кеткен екен. Бейуаз біреу тауып алып, алтыннан шүмегі, күмістен түбегі болған соң, Түркістандағы Тоқтамыс ханға апарып беріп, Тоқтамыс асырап бала қылып өсірген екен. Қазақтан шыққан ер Едіге осы екен. Әкесі - Бабай түкті Шашты Ази әулие, шешесі пері қызы екен. Бабай түкті Шашты Ази әулие өзін сол бұлақтың басына қойдырған екен де, ер Едігеде өзін сол Бабай түкті Шашты Азиының қасына қойдырыпты. Олардың сол орында екендігін Жалаң аяқ Әшдүр (Әздер) сөйлеп, ол әулие де өзін сонда қойдырған екен. Мұның бәрін бастан-аяқ сөйлеп әңгіме қылған - Қуандықтан шыққан Арық Қоңырбай. Ақпан, Байыштың Ақпанын һәм өзін сол араға қойдырып еді деседі. Ер Едігенің ертегісін сөйлеймін деушіге бір қап жан керек болса керек.

***

[2.5. мәтін] Әбубәкір Күлбабаның заманында: «Отыз екі баулы Өзбек»- атанған деседі. Өзбектің үш баласы болған: Мың, Жүз, Қырық. «Адам Атадан бұ заманға шейін пәленнің баласы пәлен, түгеннің баласы түген!»- деп сөйлеуші өтірікші, жалғаншы болса керек. «Лынссап кізабуи»(алынсап кизабон)- деп сондайларды айтса керек. Қай тұқымнан, қай нәсілден шыққандығын айырып, дәлелімен айтып отырса, оның өзі де - толық білім.

Әуел басы «Тоқсан екі баулы Қыпшақ»- атанған Еділ, Жайық, Ертіс, Сыр - төрт өзеннің аралығында, сондықтан «Дешті Қыпшақ» атанған, онан соң, «Отыз екі баулы Өзбек» атанған. Өзбек заманында отырықшы халық болған. Өзбектің үш баласы болған. Заманындағы бір ханға біреуі мың ділда берген, біреуі жүз ділда берген, біреуі қырық ділда берген. Сол себепті: «Мың, Жүз, Қырық»- атанған. Мыңнан өрбігендер отырықшы халық болған. Жүзден өрбігендер көшпелі халық болған. Сол жүздің ұрпағынан Қазақ шыққан. «Жүз» деген де аталарының аты болған. «Қазақ» деген де аталарының аты болған, «Алаш» деген де аталарының аты болған. Сонымен келіп Алаш - Алаш болғанда, Алаша хан болған заманда руының (ұруының) атын «қазақ» қойып, ұранының атын «Алаш!» қойып, «Ұлы жүз», «Орта жүз», «Кіші жүз»- деп үшке бөліп, «Үш жүз» атанған.

***

[2.6 мәтін Алаша хан әңгімесі] «Қырық сан Қырым, отыз сан Рұм, он сан Оймауыт, тоғыз сан Торғауыт, он сан Ноғай,- бүлгенде (бүлінгенде), Ормамбет хан өлгенде»- делінген бір заман болған екен. Сол заманлардың тұсында: Қондыгер, Құбан, Қотан, Қоғам - дегендер болған екен. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би»- деген бір би болған екен. Тоғыз ханды қолынан таққа отырғызған кісі екен дейді. Осылардың заманында қырық ханның бірі болған Қызыл Арыстан деген хан сол уақыттарда Бұқарада тұрып, уақытында Бұқараны түгел билеп, осы күнгі бір өзінде он бес азаншы жұма күні азан айтатұғын мұнараны сол Қызыл Арыстан хан жасатқан екен деседі. Бәйбішесінен бала болмай, Қызылаяқ деген бір елді шауып, ат көтіне салып алып келген бір қызға хан аяқ салып, онан бір бала туып, өзі сауысқанның аласындай ала туып, сонан бәйбіше өзінен тумай, тоқалдан туғандығын іштарлық қылып, күндеп:

— Бұл балаңды балам деп сақтама, көзін жоғалт, қарашығын батыр! Мынау өскенде, жұртыңды ала қылып, ала тайдай бүлдіреді!- деген соң, хан қырық жігітке бұйырыпты:

— Мына баланы, тапқан шешесін Сырдариядан әрі өткізіп қоя беріңдер! Өлсе, өлсін; өлмесе, өз бетімен қаңғып күнін көрсін!- деп, жер аударыпты. - Зинақар қайтып бұл жұртты мына қатын мен баланы да көрмесін, сендер де көрмеңдер!- деп.

Сонда бұл бала Майқы биге ұшырап, Майқы би қасына өз баласы Үйсін батырды жүз жігітпен қосып:

— Қаратаудан әрмен (арман) қарай асыңдар. Ұлытау, Кішітау деген таулар болады. Қаракеңгір, Сарыкеңгір деген бұлақтар болады. Сол жайларды барып, ірге теуіп, салық салыңдар! Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен ел болуды, жұрт болуды ойлаңдар! -деп, - Күндердің күнінде осы бала хан болады, сендер қарашы боласыңдар!- деп, батасын беріп, қоя берген екен.

«Болар ұлан боғынан»- деп, бұлар бір-екі жылдың ішінде көзге түсіп, ауызға іліне бастады. Ұйқыны бұзып, жылқы алды, күймені бұзып, қыз алды. Өз алдына мал малданып, жан жанданып, үйлі-баранды бола бастады. Сатусыз дүние алған соң, қалыңсыз қатын алған соң, ел болмасқа немене, жұрт болмасқа немене?! Бұлардың мұндай қайратты, батыр болғанын баяғы Қызыл Арыстан хан естіді. Қотан, Қоғам, Қондыгер, Құбан, Майқы билерге елші жіберді:

— Менің баламды жігіт-желең беріп, желіктіріп жібергені не қылғаны? Баламды өзіме алып келіп берсін де, менен не қалағандарын алсын!- деп.

Сонан соң бұлар жүз жігітпен Қотанұлы Болатты жіберді:

— Сендер барып шақырып келіңдер!- деп.

Бұлар келген соң, бұларға еріп қайту былай тұрсын, өздерін жібермеді. Және келгендер қайтқысы келмеді. «Аты бестісінде қартаятұғын, жігіті жиырма бесте қартаятұғын», көкектен басқа құсы жоқ, көк шөпті жұлғаннан басқа ісі жоқ, сарттың отыны мен көмірін тасып бергеннен басқа көрер қызығы жоқ елден не аламыз?- деп.

Сонан соң хан тағы қайта-қайта кісі салдырып қоймаған соң, Қоғамұлы Алшынды жүз жігітпен жіберді:

— Сендер барып жатып алмаңдар, шақырып келіңдер!- деп.

Олар да қайта алмады:

— Дені сау жас азаматқа жалғанның қызығы мұнда екен!- деп.

— Ішкені - жылқының сүті, сапырылулы сары қымыз, жегені - қазы - қарта, жал - жая -жылқының еті. Құдайдың құтты күні құшқаны - сұлу қыз - келіншек бұларда! - [деп], орнығып тұрып алды.

Бұл сөзге дәлел боларлық бір сөз - Бұхарай - Шәріптен кеше Мұса, Секербай заманында бір «Тентек ишан» - деген ишан келіп, Бұхараға қайта барғанда, халық сұраған екен:

— Тақсыр, не көрдіңіз? - деп.

Сонда Тентек ишан айтыпты:

— Сахараға бардым, мұнда көрмеген төрт нәрсе көрдім: бағылан семіз қозы, сары қазы, сапырулы қымыз, сәулетті қыз! - деген екен.

«Тоқсан ауыз сөздің түйіні бір» - деп, сөздің мылжыңын қойып, тұрғысын айту керек. Бұлар енді: «Ел болғанымызды, жұрт болғанымызды жұрт көзіне түсірелік!» - деп, баяғы ала баланы алашаға салып, хан көтерді. Оған: «Алаша хан» - деп, ат қойды. «Әуелгі келгенді - Ұлы жүз, оның басы - Үйсін: «Ұлы жүз: Үйсін» - деп ат қойды. Ортаншы келгенді - Орта жүз, оның басы - Болат, оған Ақжол, «Орта жүз: Ақжол» - деп ат қойды. Соңғы келгенді - Кіші жүз, оның басы - Алшын: «Кіші жүз: Алшын» - деп ат қойды.

«Жауға шапқанда, «Алаш!» - десіп шабайық!» - деп, «Алаш!» - деп ұран шақырды.

Кеше: «Алаш - Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз - ағаш, ұранымыз: «Алаш!» болғанда, Үш жүздің баласы Қазақ емес пе едік?!» - деп айтылған сөз сонан қалды.

«Сонда Болат ел шапқанда, соғысуын[да] жан аянбай соғысады екен, олжа алғанда, алмайды екен. Затында, сүйегінде абыздық бар екен. Сонан: «Болатқожа» - атанған екен!» - деседі.

«Және қайда барса, жолы ақ болғандықтан, «Ақжол» атанған екен!» - деседі. «Бұрынғы аты - Ақарыс екен!» - деп сөйлейді.

Қазақтың бетімен жайылған қойдай емін - еркін өз тізгіні өзіне тиіп, қатын керек болса, ноғайлардың қызын еріксіз, сұраусыз алып кете бергендіктен, ноғай халқы қазақты бұл күнгеше жек көріп кеткені сол! - дейді.

Қалмақ ежелден атасының асындай болған, онан олжаға ұл түссе, «құл» - дейді де, қыз түссе, «күң» - дейді.

***

[2.7 мәтін Алаша хан ұлы Жошы хан әңгімесі] Бетпақ шөлінде: «Таңбалы Нұра» - деген жер бар. Сонда тасқа басылған таңбалар бар. Үш жүздің баласы қазақтың таңбаларында талас болса, сол тастан барып қарасады. «Алаша ханның тұсында басылған таңба» -деседі. Алаша ханның тамы Қаракеңгірде, өзеннің күнбатысында. Ташкент, Түркістан ұсталары жасаған, күйдірген қыштан салынған. Өзінен қалған нәсіл, тұқым жоқ, жалғыз баласы Жошы бала күнінде аңға шығып, аты құланмен елігіп, желігіп, бала атына ие болып тоқтата алмай, жығылып, аты сүйретіп өлтірген. Сонда қасында бірге шыққан жігіт-желеңі ел бетін көре алмай қашып зым-зия жоғалып кеткен.

Аңға кеткен бала келмеген соң, хан да, жұрт та түсінген:

— Бұ бала енді жоқ болды. Кімде-кім баламның өлімін есіттірсе, басын аламын! - деген.

Сонда бір Кетбұға деген домбырашысы бар екен, күй тартады екен. Бір күн[і] домбыра тартқанда, домбыраның күйімен баланың өлгендігін сездіріпті:

Алаша хан, Жошы хан,

Ақсақ құлан жосыған.

Құлан теуіп өлтірді - ау

Бұйрығын Хақтан келтірді - ау! - деп.

Хан:

— Кетбұғам, сенің домбыраңның даусы бұзылды - ау! Біліп отырмын, сен домбырамен айтып отырсың:

«Алаша хан, Жошы хан,

Ақсақ құлан жосыған!»

Мен кеще кісі болмасам,

Ханның жалғызының жайрап қалғандығы –

Дәл келеді - ау осыған! –

деп, ханның аузынан шыққанда, жұрт шулай қоя берген:

— Алдияр тақсыр, өз аузыңыздан естідік! - деп.

Сонда хан:

— Мұның өшін құланнан аламын! - деп, жұртқа сауын айттырып, ат жараттырған екен. Қыз, бозбаланы жидырып, ор қаздырған екен. «Құлан өтпес» - деген су сонда құлан үшін қаздырған оры екен.

Сонда құлан қуғанда, жұрт көзіне түскен құланнан бес-ақ құлан құтылыпты. Шу бойында сол құланның құтылған жері - «Бесқұлан» - деген жер аты болып қалыпты. Екі жүйрік ат бар екен: құланды қойдай иіріп соғатұғын. Бірі - «Еңкейторы» - ат, бірі - «Аққабақ» деген ат. Еңкейторы ат өлген жер «Еңкейторы» аталыпты да, Аққабақ ат өлген жері «Аққабақ» -атаныпты. Сонан соң бес құлан аман қалыпты. «Еңкейқабақ - құлан жалақ» - деген жер аты болып қалыпты.

Баласы өлгенде, келіні оң жақта отырып қалған екен.

— Баламды жоқтатамын! - деп, келінін оң жағына түсіртіпті.

Баласының бір санын тауып алып, соған там салдырыпты.

Онан соң Алаша ханның тамын келіні салдырыпты. Атасының тамын өзеннің жел жағында бір мұралтайдың үстінен салдырыпты. Өз тамын өзеннің ығынан ойпаң жерге салдырыпты:

— Атам тамына көрініп тұрмайтын жерде болсын! - деп.

Жалғыз баласы өлгендігіне күйініп, Алаша хан жазғытұрғы жас төлді тасып жатқан өзеннің бір жағына иіртіп, енесін бір жағына иіртіп: айғырды азынатып, биені кісінетіп, сиырды мөңіретіп, қойды маңыратып, түйені боздатып:

— Жан-жануар да мендей болсын, аңырасын, аңырасын! - деп, өзі ас-су ішпей, төсектен басын көтермей, жатып алған екен.

Ханымы келіп:

— Хан, тақсыр, есік алдында екі даугер келіп тұр, - дегенде,

— Дауы не екен, сұрадың ба? - депті.

— Сұрадым: біреуі екінші біріне ат басындай алтын аманат сақтатқан екен. Бірнеше заман өтіп, ұмыт болуға таянған шақта алтын иесі келіп, аманатын сұраса, сақтаған кісі: «Бермеймін: көзім, қолым үйреніп бауыр басып қалыппын!» - дейді екен. Дауы осы екен, -депті.

Хан:

— Былшылдамасын: кімде-кім болса, аманатты сақтар болар (болұр), иесі сұрай келсе, өзіне қайырар болар! - дегенде, ханымы:

— Құлдық, тақсыр, төреңізге! Бұл бала Жасаған Иемнің сіз бен бізге сақтатқан аманаты емес пе еді?! Аманатын иесі өзі алды, өзінікін өзі алғанға кісі өкпелей ме екен? - деген соң,

— Сенікі дұрыс, менікі бұрыс екен, білмегендік, адасқандық екен! - деп, басын көтеріп алып, сабасына түсіп, мал баласын жамыратып, табыстырғанда, бір боз інген ботасын алмай жеріп, жонға шығып кеткен екен.

Хан:

— Осы бота аштан өлсе, обалы мойнымда қалады-ау! - деп, - Осының ботасын алғызғанға қалыңсыз қыз берер едім! - деген соң, баяғы Кетбұға хан баласының мән-жайын домбыраның күйімен шертіп, інгенді есінен тандырып, мас қылып, Бозінген әулігіп, елітіп ботасын алған екен. Сонан сол күй: «Бозінгеннің күйі» - атанып, біздің бала күнімізде тартымпаз шалдар болушы еді. Мұңлы - зарлылар домбыраның күйіне балқып, жылап отырушы еді. Қызылтаудағы Қақсалда: Отынбай деген шалдың тартымпаздығын жұрт тамаша қылушы еді. «Бозінгеннің күйі», «Бозайғырдың күйі», «Орыс Қазанды алғанда, қатын-қызының жылап-шулаған күйі», «Алшағырдың ащы күйі», «Тәттімбеттің сылқылдағы» - деп домбырашылар тартушы еді. Жұрт сүйсініп тыңдаушы еді.

***

[2.8 мәтін ] Бұ да бір сөйлеушінің сөзі.

Өзбек хан өлген соң, оның баласы Жәнібек хан болған күнінде қазақты 3-ке бөліп, Ұлы жүзге Үйсінді дадқа сайлап, Жалайырды оған көтермеші қойған екен дейді. Орта жүзге Арғынды дадқа сайлап, Найманды оған көтермеші қойған екен дейді. Кіші жүзге Алшынды дадқа сайлап, Жаппасты оған көтермеші қойған екен дейді. Сонда қазақта 2 - ақ кісі болған екен. Бірі - батыр, бірі - би. Батыр елге бақташы, күзетші, биі - қара қылды қақ жарып төре беретұғын бітімші. Батыр елін жауға бермейді екен де, би елін дауға бермейді де, батыры бар ел жаудан қорықпайды, шешені бар ел даудан қорықпайды деседі екен. Және өздері сол заманда аңыз қылысып, жұрт аузында сөз болған екен. Батыр деген 1 барақ ит, 2 қатынның бірі табады. Би деген ақ шариғат. Ілуде 1-ақ қатын табады, - деседі екен. Жұрт аузына ілініп, зор атақпен аталған Ұлы жүз Үйсін атасы болған Майқы би екен: «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би» - делінген екен. Арғын да өз тұсында би аталған екен. Әр жүзден би шыққан шығар. Үйсін Төле биден дөкей болып би шыққан жоқ.

Сол Жәнібек хан 3 жүздің баласынан шыққан билердің бітімін түрлі жұрттардың мықты қазыларының бұйырған бұйрықтарымен салыстырғанда бұлардың кітапқа қарап айтқан сөздерінен қазақ билерінің өз аузымен айтқан сөзі асыл шыға беріпті. Сонда Жәнібек хан айтқан деседі:

— Қазағым қазы-ақ екен, жүрегі қазы-ақ екен.

Сонан қазақ атанған екен деседі. Қазақ жұртының сөзінің кісі - ақ екен, жақсы-ақ екен, -деп келеді. Антұрған - ақ екен, безер-ақ екен, қу-ақ екен, шіркін, ұры-ақ екен, - десіп келеді. Асыл - да залал жазбайын, һынада іле жазмақ орысы келеді. Қазақ деп бұ да бір тарих жазушыларының сөзі. Қазақ болмай азап болмас, тамақ болмай, тасу (таш) болмас. Ит балалап сауын болмас, екі даугер үй болмас, қас төреде бауыр болмас. Қазақтың жаны азабында, наданның жаны дозағында. Осы сөздер де тегін ауыздан шыққан сөз емес. Қас төреде бауыр болмас дегені алдияр ұранды төрені айтқаны емес. Әділ биде ата жоқ, тура биде туған жоқ. Туғанына бұрған биде иман жоқ, қас төре деп шын әділдік қылушы биді айтқаны. Наданның жаны тозақта дегені - наданның надандықпен қылған жұмысын азап пен дозаққа салғандығы ғой. Болмаса наданға қамшы ұрып пешке салып жағып жатқан ешкім жоқ қой.

Осы сөзді жұмбақ шешкендей шешкен жандар 33-те мәшһүр болып кетті, Ташкенттен жазған хатында Мухаммед Әмен Жүсіпұғлы еді. Күнәң жоқ болса, күн есепті, жазығың жоқ болса, жер өрте, - деп еді. Мына біз жоқта барды шатып белшемізден батып отырмыз.

***

[2.9 мәтін] 23 жасымда жылан жылы, Атбасар уезіне қараған Мейрам Жанайдароф еліне барып 1 қыс, жаз жұрт бас қосқан жиында сөйлеп, Баянаула, Қызылтаудан Мейрамға 1 шешен келіпті, - деп жұрт аузында шешен атанған Мәшһүр еді. 3 жүздің баласын араладым. Инжарай Шариф, Ташкент, Түркістандар шаһарлары әр жүзден шыққан жүйріктермен жолдас болдым, қай жерде болса да: «Бәрекелді-ай, туысымыздай бар екен! - деді...

3 мәтін

НҰХ НАУРЫЗ ТАРИХЫ

[3.1 мәтін] Естіген құлақтың жазығы жоқ. Құрттай бала күнімізде жарапазан айтатұғын шалдар айтып жүруші еді:

Нұх пайғамбар дарақтан кеме пішкен,

Ол кеменің тақтайын тышқан тескен,

- деп. Бұл - естіген сөз. «Құлақ естігенді көз бір көрмек». Бұл күнде көзіміз көрген нәрсені ойға салып жорысақ, Топан суы тасып, дүние жүзін бір қаптағандығы айдан жарық, күннен анық көрініп тұр. Аспан, көк, жер, су жаралғаннан бері қарай жоғарғы әуеде құстан басқаның ұшқанын естідіңдер ме? Жоқ, жоқ! Суда балықтан басқаның жүзгенін естідіңдер ме? Жоқ, жоқ! Міне, енді бұл күнде адам - зат аэроплан (айырплан) жасап алып, әуеде құстай ұшпады ма? Су астымен жүретұғын кеме жасап алып, дарияларда балықтай жүзбеді ме?! Бұларды не деп ойлайсың? Бұл - дүние тұрған сайын, адамзаттың ақыл - ойы артылып, ғылым - білім күшейгені. Ендеше не нәрсеге болса да, бұрынғылардың ақыл-ойы жетілмей, кемеліне келмей тұрғандағы айтқанына нанбаңдар!

Жарапазаншы шал айтты деп, Топан суы болғандығына нанып тұрғаным жоқ. Өз көзім көрген нәрседен танығандығымды білдіріп айтып тұрмын. Сол Топан суының болғандығын, тау біткеннен қырық кез асқандығын: жер айтып тұр, су айтып тұр, тау-тас айтып тұр! Жердің айтқандығы - талай жерлерде судың еріксіз айдауымен үйіліп, жиылып, төбе-төбе болып қалған құмдар бар: «Қызылдың құмы», «Қара құм», «Жеті қоңырдың құмы» - аталған.

Судың айтқандығы - адамзаттың ептейсіз көп қырылғандығынан, көз жастары ащы теңіз, сор болып қалған. Тау айтқандығы: «Алғаш құрғақтық тауып, қылтиып көрінген мен едім!» - дейді Ұлытау, тау тұңғышы болғандықтан Ұлытау атанғандығы сол. Онан кейін тарбайып-тарбайып, адыр-бұдыр болып көрінген мен едім дейді Тарбағатай мен Шыңғыс таулары. Тау біткеннің бәрі судан шыққанда, су астында тұншығып қалып, есепсіз көп жыл көрінбей қалып; «Ең соңынан шыққан тау кенжесі мен едім», - дейді Баянаула. Оны көрген, ішін аралап жүрген біз: «Рас-ау, рас!» - дейміз. Неге десең: ұзыны - жиырма бес шақырым, көлденеңі - он бес шақырым. Бір өзінде жеті көл бар. Бұл көлдерден басқа бастарының төбесінде кішкене-кішкене көлшімектер толып жатыр. Баянауланың қаласының темірқазық жағында он екі шақырым жерде бір «Найзатас» деген тас бар. Анадайдан көрген кісі: «Бір бөріктей!» - деп ойлайтұғын. Сол Найзатастың төбесінде тоғыз бөлек тұмарлы Көкше бар. Араларында: қарағай, қайың, арша; бұлақ, шабындылық шөп толық. Баянауланы көрген, аралап жүрген кісіге су астынан шыққандығын тауы, тасы өзі сөйлеп айтып тұр.

Он екі айды бір жыл дейді. Бір жыл бір кісінің өмірі есепті. Бір Құдайдан басқаның бәрі бірінен бірі туып, өсіп-өнбек. Туып, өсіп, өнетұғынның бәрі де қартаймақ, өлмек! Көк -байы да, жер - қатыны. Солай болғаны үшін: «Көктен жаудырсын, жерден өндірсін!» -дейді.

Аспанда бұлтқа бұлт шағылысады, сөйтіп жаңбыр жауады. Жаңбыр көп жаумайтын жылы: «Бұлт қысырап қалды» - деп, күн бұрын айтып отырушылар болады. Жаралған: жанды, жансыз - бәрі де жұп жаралған. «Жұп» мәнісі - «ерлі - байлы» - деген сөз.

Жыл - өзі. Жазғытұрым - жаңа туған жас бала. Үш айға шейін солай. Үш айдан соң жігіт болып жетілгені. Ол өмірі - үш ай. Онан кейін: егде, мосқал, бурыл бас болғаны. Мұндай болған уақытын: «күз күні» - дейді . Бұл өмірі де - үш ай. Онан кейін: «қыс - зымстан» -деп атайды. Қар астында қалғандығы - ол - өлгені. Он екі ай бітумен бір жылдың өмірі бітеді. Жыл басына кесілген өмір он екі айдан аспақ емес. Он екі ай бітіп, бір жылдың өмірі таусылды. Енді жаңа жыл туады. Бұл - туатұғын - былтырғы өткен жыл емес. Онан басқа, бөлек жыл. Бұл жыл басында туатұғын күн де бұрынғы күн емес. Күн бүгін туған -жаңа күн. Сол жаңа туған жылын, жаңа туған күнін құттықтап, қуанып той қылса, сол жыл да, сол күн де бұл құттықтаған, қуанғанды қолтығына қысып, құшағына алып сый-құрметпен, қызық дәуренмен өткізуге міндетті, борышты.

Бұл наурыздама той болып, қай заманда басталған жұмыс? Жоғарғы жақта сөйленген Нұх пайғамбар еркегі, ұрғашысы араласып, сексен қаралы жолдаспен кеме жасап мініп, алты ай, он күн суда жүзіп, су тартылып, кемесі Қазықұрт тауына кез болып, соған тоқтап, құрғақшылық көріп, қара жерді басқан. Біреудің әкесі, біреудің баласы, біреудің бауыры, туысқаны қырылып қалып, «салт атты, сабау қамшылы» болып судан шыққан. Тышқандай сүмірейіп шыққан соң, тамақтарынан ас жүрмеген: - Енді біз тірі болғанда, неменеге жараймыз?! - деп, уайым - қайғыда болған.

Сонан соң бір үйретуші табылып, арақ жасап ішкен. Арақ ішкен соң: «Ішкен мас, жеген тоқ, уайым да жоқ, қайғы да жоқ» - бұрынғы күннің жаманын, жақсысын ұмытқан. Өздерінің аман қалғанына қызық, мереке, той жасаған. Сөйтсе, сол күнде ай есебімен санағанда, «Мұхарамма» айының оны екен де, жұлдыз есебімен санағанда, күннің хамале бір уәжібіне кірген күні - бірінші хамале болып табылған.

Нұх пайғамбардың тұңғышы - «Сам» деген баласы. Ғараб (араб), Ғажам - сол Самның ұрпағы. Біреуі ай есебін ұстап, жыл басын: «Мұхарамма» - деп санап, оның оны: «Ғашура күні» - деп, мейрам қылып ұстап қалған. Біреуі - Ғажам жұрты, бұл жұлдыз есебін ұстап: «Бірінші хамале - жыл басы» - деп, мейрам қылып ұстап қалған. Мұның ұстап қалған күні число есебімен марттың тоғызына дәл келіп, қыс пен жаздың аударыс, төңкерісіне тұпа-тура, дәлме-дәл шыққан. Мұны біздің қазақ: «Бұхар есебі» - дейді. Бұл есептен біздің қазақ жұрты орысқа қарағанша, аумай, жаңылмай ұстап келген. Ай да - он екі, жыл да - он екі. Он екі жылдың басына он екі хайуанды ие қылған. Оған ат қойып, айдар таққан.

Жыл деген өзі - диірменнің (тиірменнің) белағашындай айна - лып тұратұғын нәрсе. Жер де айналады (айланады), Көк те айналады, Ай да айналады, Күн де айналады, күндіз, түн де айналады. Сол айналатындығынан: бірінің соңынан бірі келіп тұрады. Жыл да солардай айналады. Жылдың белағашында он екі шабақ бар. Он екі шабақта он екі тақ бар.

Он екі тақтың әрбіріне бір жуан ие отыруға жиырма жетінші жылдың жиырма екінші мартта жүріс қылып жүрген жорықшы күн хамале бір уәжіне енді. Бірінші хамале болып, қоян таққа мінді. Сонан бері қарай: «қоян» - деп, газетке жазылып жүр. Дәнемеге жарамас, есепке кірмес. Оның аты неге жазылады? Оның жыл билегендігі, іске жарағандығы сол, жұрт қоянша қорқақ болып, шөптің басынан өрген қойдай, тек желп етіп жел тұрса, үрейі ұшып, зәресі кетіп: «Ал, жұт болады!» - деп былшылдайды. Жұт түгіл, дәнеме де болмайды. Қоянның қорқақ қылып айтқызып тұрғаны. Және қоян жылды кісі өмірінде үрей, қояндай қорқақ келеді.

Енді келер алдымыздағы жиырма сегізінші жылдың мартының жиырма екінші күні жыл белағашы айналып, қоян тұрған тақ астына ұлу таққа отырады. Бір жылға сол ие болады. Сонда бұрынғы отырған астына кетіп, оның орнына екінші тақ үстіне шыққандығын – жанды да - балық біледі, жансызда Самарқанның көк тасы біледі. Балық білетұғындығын сонан байқаған. Наурыздама той қылатұғын жұрттың патшалары тірі балықты көп қылып ұстатып алып, бір керсен суға салып, көптің алқасына қойдырады. Отырған көп әлеумет сол балықтарға көздерін тігіп қарап отырады. Бір мезгілде балық біткен бірі қалмай теп –тегіс шалқасынан жата қалады. Қарындары жарқырап, лезде балықтар аунаған жағынан екінші жағына қарай аунап түседі. Сонан соң патшалар барабан соқтырады: «Ескі жыл шықты, жаңа жыл келді!» - деп. Сегіз күн ұдайымен қол астына қараған жұртқа той, тамаша береді: «Жаңа жыл тойы!» - деп.

Жиырма тоғыз жасымда Бұхарай - Шәрифте Fабдалахыд ханның наурыздама тойының сегіз күн ішінде болдым. Ұдайымен жүреміте үш кісіні жыққанға бір шапан бәйге, дәл сегізінші күн: «Мазар Шариф» - деседі. Қожа Баһауалдин әулиенің басындағы хауызға қант төгіп, суды қант татытып, жұрт жабыла ішіп, «той тарқар» болады. Біздің қазақ жұрты үлгіні сол Бұхара жұртынан алған екен. «Орысқа қарамай тұрған күнінде қазақтың наурыздамасында болған той, мереке қызығы Бұхар мен Қоқанда да болмаған!» - десіп сөйлейді. Қайда атақты асқан бай бар болса, наурыздаманы сол байға қылдырады екен. Үйсін Төле билердің заманында наурыздаманың қадір - құны астан, тойдан ілгері болады екен.

***

[3.2. мәтін] Шоң, Торайғырдың әкесі Едіге би - үштің біріне қосылған кісі. Ер Едіге, Әз Едіге, Би Едіге. Ер Едіге - Тоқтамыс ханның заманында болып, ертегі болып айтылып жүрген. Әз Едіге Кіші жүзден шыққан. Асан қайғы, Қазтуған, Орақ, Мамай, Телағыс, Шора батыр, Әз Едіге - бұлар: «Үрім-бұтақ жұрағатымызды орыс жұртының келемежінде қалдырмаймыз!» - деп, ауып кеткендер.

Би Едіге - Айдабол Пәлі (Ғалы) - Төлебайдың баласы. Едіге би Баянауланың бауырынан жүз кісі болып, атқа мінді дейді: «Қызылтауда Сәти тасында отырған Мырзақұл баласы Сәти мырзаға барып, наурызды қылдырамын!» - деп. Барса, Тәти мырза үйде жоқ екен. Қарсонар болған соң, бүркіт алып, шығып кет - кен екен. Баяу деген бәйбішесі бар екен, «бес берекенің біріне» қосылған бәйбіше екен:

— Мырзаңыз ас-суды алып кеткен жоқ. «Зәуіде келе қалса, мені жоқтатпа!» - деп, тапсырып кетті! - деп, «ас та төк, шаш та төк» қылыпты. - Сіз бір жақтан бір жаққа бара жатқан жолаушы емессіз, әдейін наурыздама қылдыра келдіңіз! Ұдайымен сегіз күн қылмаған соң, мұның қылуға не сәндігі бар?! - деп, сегіз күн күтіп, сыйлап, бір күнінен бір күнін асыра беріпті.

Тәти мырза алдырған түлкілерінің ішінде бір қара түлкісі бар, наурыздаманың үстіне келіп қалыпты. Қара түлкі алдырып келгеніне бір қуанып, «Наурыздама қылдырамын!» -деп, Едігенің келгеніне екі қуанып:

— Бұл наурыздама Баяудікі болды. Мен ұрғашы наурыздама - сына ортақтаспаймын! -деп, басы Едігенің өзіне түйе бастатқан тоғыз, онан кейінгісіне: біріне түйе, біріне ат, жүз кісіден бір кісіні құр қойған жоқ. Ең аяқ атшыларға бір-бір матадан үлестіріп: - Міне -менің наурызым! - деп, сый қылыпты.

Міне, сондай жақсы күнде тасып кетіп алған дуа ұрпағынан Шорман шығып, Мұса шығып, байлық, беклік таласа қоса шығып, жалпақ Сүйіндікке құт ауыл, ұйытқы ауыл болып, тұр. Бұл күндегі пәленшекем, түгеншекемнің пейіліне қарағанда, тағалы торы тай ұстап тұра алмайтұғын пейіл бар. Атасына, ба - басына тиген дуа. «Құдай берген дәулетің // Тепкілесең, кетпесін!» - деген осы екен. Оңған, ілгері басқан біреуді: «Шіркін атасына, бабасына дуа тиген тұқым ғой!» - дейді.

Едіге би жүз кісімен еліне қайтты. Екі ауланың арасынан аспақ болып, Мырзашоқы маңайы, Қарөзек деген жерге: «Ат шалдырайық» - деп, түсіп отырып, жолдастарынан сұрады дейді:

— Тәти артық па, мен артық па? - деп.

Қасындағы аузына май жұқпайтұғын қу ауыздар:

— «Малда ақыл жоқ, итке бітеді. Жүнде ақыл жоқ, к...ке бітеді.» - демеді ме? Сіз артықсыз! - десті дейді.

Едіге би долданып, жарылып кете жаздап, қасындағыларға ұрысты дейді:

— Сен, иттер, ауыздан ішіп, арттан түсіп қалатыннан басқа нені білесіңдер?! «Тойдық, кенелдік, қарқ олжаға (белсемізден) белшемізден баттық!» - деп мазаттанып келесіңдер ғой! Әне, білмегендіктерің! Мен қорланып, жүдеп келемін. «Қалайша?» - десеңдер, мен сегіз кісіні бір түн осындай қылып күте алам ба? Бұл жүз кісіні сегіз күн күтті ғой! Бір күнінен бір күнгісін асырды ғой! Аш болсаң, менің қасымда біреуің қаласың ба? «Осы қылықты не үшін қылды» - деп ойлайсыңдар? «Жанқозының жалпақ кедейін есінен (қалғысыз бір қылайын!» - деп қылды. «Өзінде асың болса, біреуде қасың бар ма?» - деген сөз бар емес пе?!

Өзі шарт жүгініп отыра қалды: «Ал, мен бата қылайын, сендер бірің қалмай: «Амин!» -деңдер! - деп, көзінен жасы бұршақтай домалап отырып, - А, Құдай, халқымды, жұртымды өзімнің тұсымда бай қылмасаң да, балам Шоңның тұсында бай қыл!» - деп бата қылған екен.

Сол батасы қабыл болып, Шоңның тұсында: «Жанқозының жалпақ байы» - атаныпты. Едігенің тұсында: «Жанқозының жалпақ кедейі» - атанған екен. Басы Шоңның өзі бай, Бәзіл де бай, Бәрмен де бай, Ақын да бай, Батыр да бай, Ақпан да бай, Ботпа да бай, Лаба да бай, Саба да бай, Шапат да бай, Апат да бай, - бай емесі жоқ. Шоң бидің тұсында Жанқозыға бір жайлау – да жүз отау түсіпті.

***

[3.1. мәтін] Қазақтың қазақ болғанда, өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы -наурыздама. Ол күні қожаларға оқытатұғын, наурызға арналған кітап болады. Наурыз жайын ұқтыратұғын ол кітаптың атын: «Саддама» - дейді. Ол күнде тілі орамды, сөзге шешен шалдардың батасы болады. Қожа кітап оқығанда, шалдар бата қылғанда, жұрт жылап, шулап: «Амин!» - деп отырады. Сонан соң олардың айтқаны айтқандай келіп халық, жұрт ілгері басып, малы да өсіп, басы да өсіп бере - келі болады.

Мал сойып, наурыздама қылуға шамасы келмейтін кедейлер жалғыз қой сойса да, наурыз күні бір қазан көжеге салып: «Ауылға татырамыз!» - деп, басын сақтап қояды. Байлардың бәйбішелері ірімшік пен майдан жасап, қарын-қарын жент сақтайды. Қысты күні: «Бұл жентіңізді қашан бастайсыз, бізге қашан татырасыз? - деушіге: «Шырақтарым, әлі Самарқанның көк тасы жібігенде, бұл жент те өзі балқып, босайды. Сонда бас - таймын! Осы күнде қайыршақтай қап-қатты пышақ өте ме?» - деуші еді. Міне, мен осы жентті жасатып, дәл наурыз деген күн бастатып көрген кісімін. Айтқаны-айтқандай!

Қазақта: «Тас» - деген, «Тастыбай» - деген кісі аттары болған. Олардың келін-кепшектері: «Тас» - деп, атай алмай, «Қайыршақ» - деп сөйлеп кеткен.

Қазақта «Наурыз» деген де кісі аты болған. Келін-кепшектер атай алмай: «Ұлы күн» - деп, «Ұлыстың ұлы күні!» - деп кеткен. «Ұлыс» - Түркінің ата-бабаларынан қалған ескі тіл. Біздің қазақта: «Ұлыстың ұлы күні» - Наурыз.

«Айт» - араб тілі: ол өзі араб мейрам қылған күн. Арабша: «Ғайеде» - деген сөз. «Мәнісі не?» - деп сұрасаң: «Құдайға қайтқан күн» - деседі. Мұның өтірігін сонан біл: Құдайға бір-ақ күн қайтып, өзге күнде далаға лағып (ұлағып) кетпек пе екен?!

«Елді, жұртты оңға бастаймын! Ілгері басуына, мал басы өсуіне тілеулес боламын!»-деушілер... осы наурызды құрметтеп: «Ұлыстың ұлы күні» - атандырып, той-тамаша қылдыруға тырысуы керек.

4 мәтін

[ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР ТУРАЛЫ]

Жағырафияда Тян-Шан таулары дейді. Қазақша - Алатау, Хантәңірі, Теріскей Алатау, Ақшырақ, Көкжал тауы, Күнгей Алатау, Іле тауы, Жоңғар тауы, Шу, Іле таулары. Ескендір тауы, Талас тауы, Шатқал тауы, Піскем тауы, Үгем (Өкем) тауы, Ферғана (Парғана) тауы.

Сыр дариясының басы - Тян-Шан тауларынан басталады, Арал көліне құяды. «Шатқал» -өзен аты. Бұл өзеннің бойындағы тауларды: «Шатқал таулары» - дейді. Ыдырыс пайғамбар зираты сонда. Оны «Ышқаш бап» - дейді. Піскем, Өгем - екі өзен. Мұның бойындағы тауларды: «Піскем таулары», «Өгем таулары» - дейді.

Көксу - өзен, басы Шатқал тауларынан ағады, «Найза», «Қызыл», «Сәңгінүр» - деген таулар жолында болады. «Шарбақ» - деген жерден: Піскем, Өгем, Көксу - үшеуі қосылып: «Шыршық» атанады. Шыршықтың басы - Қожакент, аяғы - Өзкент - Сырдария басына құяды.

Бұрынғы заманларда Шыршықтың басынан аяғына шейін там үйлі жұрт жағалай отырғанда, «Тоқсан мың үйлі Қыбырай Дүрмен» - атанған. Осы Шыршықтан жеті өзен ағызып, сол жеті өзеннің бойындағы ел: «Үй қара ағаш Ташкент» атанып отыр. Бұрынғы заманда: «Шаш шаһары», - деп атанған екен.

Жағырафияда Памир таулары дейді: Алай (Алтай) тауы, Қисар, Күләб (Колаб) таулары, Жиделі, Байсын таулары, Құндыз, Талқан таулары, Амудариясының басы осы таулардан басталады. Бұл Амудария да Арал көліне құяды.

Еділ, Жайық - бұл екеуі Орал тауларынан басталып, Каспий теңізіне құяды, Аштархан теңізі аталады. Ұзындығы төрт мың шақырым Ертіс басы Алатаудың ар жағындағы Қытай тауларынан шығып, Обқа құйып, Обтың басы Алтай тауларынан шығып, екеуі де барып, Мұз теңізіне құяды.

5 мәтін

[ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ТУРАЛЫ]

Сайрам қаласының [мешітін]дегі тас бағанды кім орнатқанын жазайын. Ерте заманда Алатау, Қаратаудың аралығында Әулиеата мен Шымкент, Сайрамға маңайлас жерде «Қырық қақпалы Қарғалық» - атанған шаһар болыпты. Оның билеуші бастығы Ысқақ бап деген батыр болыпты. Мұның заманында қалмақтан Сауыр тонды Өтеміс деген батыр шығып, орталарында көп соғыс болып, ақырында Ысқақ бап Сауыр тонды Өтемісті байлап алып, тірідей қорғанның бір бұрышына қалап жіберіпті. Сол қорған бүгінге шейін [бар] деседі. Тас бағанды мешітіне, қорғанына сол Ысқақ бап өзі көтеріп әкеп орнатқан екен: «Күшінің белгісін кейінгі заманның адамына көрсетемін!» - деп. Бір тас бағанды Сайрамда бір мешітке орнатқан дейді: «Ыдырыс пайғамбардың намаз оқитын жері екен!» - деп. Бір тас бағанды Қоқанды билеп тұрған күнінде Мәделі хан алдырған екен дейді. Үйіне жетпей, өліп кеткен.

Бұл Ысқақ баптың бел баласы - Ибраһим ата: Сайрамның күншығысында ақ күмбез. Бұл Ибраһим атаның бел баласы - Қожа Ахмет Иассауи: Түркістандағы ақ күмбез. Қожа Ахмет Иассауиге күмбез жасаған - Әмір Темір Көреген. Сарт халқы жек көргеннен: «Темір ләң» - дейді. «Ләң» - сарт тілі, сарт тілінде «ләң» - деп, ақсақты айтады. Бір аяғының шолақтығы болса керек. «Өзінің түбі тегі - Қыпшақ Әмір Тағай батырдың баласы» - дейді. Өзі көп жұртты билеп бағындырып, өзіне қараған төлеңгітінің пысық ширағы төре сайлап кетіп, иман, жаназа білетұғын қожа сайлап кетіп: «Тірінің жабдығы -төреде, өлінің жабдығы қожада болған». Сондықтан қожа мен төре тұқымдары қожайын болып жүргені - сол.

6 мәтін

ОЙ ТҮНДІК ПЕН БЕЛЕҢДЕ...

«Ой түндік пен Белең» дегендегі - «Белең» қай жер? Бұрынғы заманда Түркістанда Талмас ата деген әулие болған. Үш қатыны болған. Бәйбішесінің аты - Болған, тоқалының аты -Белең. Ана кенже тоқалының аты - Ақбикеш. Болған ана - Сарысудың бас жағында, Белең ана - Сарысудың аяқ жағында. Ақбикеш - Қаратауда, Сауысқандық асуына маңайлас. Үш қатынды үш жерге қондырып, өзі құс салады екен. Ертең ертеменен Қаратаудағы Ақбикештікінен шығып, Сарысуды жағалап, Белең анаға түстеніп, күн бата Болған анаға қонады екен. Ертең ерте аттанып, жолда Белең анаға түстеніп, күн бата барып, Ақбикешке қонады екен.

Өмірін құс салумен өткізіпті. Құсқа құмарлығы сондай: «Қаршығам - ұлым, ителгі -қызым» - дейді екен. Бәйбіше, тоқалға кезек аудармай, қонып, өмірінде Белең анаға қонбаған екен. Бір күн[і] Болған анаға қонуға келе алмай, Белең анаға қонып қалыпты. Болған ана Белең анаға қонып қалғанына долданып, ессіз болып, суға с...п жіберіпті: «Шомылатұғын суын арамдайын!» - деп. «Су түсі сарғылтым болып кетіп, «Сарысу» атанғаны сондықтан!» - деседі. Болған ана, Талмас ата молалары Сарысу бойында, екеуі бір жерде болған дейді. Көмілген жері - «Болған ана» - аталып қалған. Белең ана өзі мекен қылған жайында, Сарысу бойында қалған да, «Белең» атанып, бұрынғылар «Сарысу» демейді екен, «Белен» - деп айтады екен.

Ұлытау, Кішітаудың о жақ, бұ жағынан жеті өзен Сарысуға құяды: «Жеті Кеңгір» - дейді. Сол өзендер құйған жерді «Қаражар» - дейді. Сонан төменгі жерді «Белеңнің бойы» -дейді. Ақбикеш Қаратауда өліпті: «Басымды Темірқазыққа қаратпа, аяғым Әзірет Сұлтанға қарай созылады. Күнбатысқа да қаратпа, аяғым Талмас атаға қарай созылады!» -деп, өзінен тікесінен - тік, тік тұратұғын қылып көмдірген. Моласын да шошақ... қылдырған.

7 мәтін

[ҚОРҚЫТ ЖӘНЕ ШЕЖІРЕ ДЕРЕКТЕРІ]

Қорқыт ең алғаш бақсы болған кісі, түбі - қалмақ. Мұғажар деген жер аты, Орынбордың оңтүстік күншығысында. «1723 - жылда «Ақ табан шұбырынды болды», - деп, «Еңлік-Кебекте» айтқан Мамай - Тобықтының бір табының атасы, өзі Жұмағұл баласы. Мырза, Мамай - екі кісінің аты. «Қабекең» - Кеңгірбай биге қойылған ат. Қабай делінген Абай дегендей жуантаяқ Тобықтының бір тап елінің аты.

«Қанжығалы Боқтыбайдың жасауын ұрлаған осы Мырза, Мамай екен» - деседі. Тобықты Құнанбайдың бір шешелері «Елетан (Елти) қатын» - атанған. Ақындылық, өлеңшілік -сонан үзілмейді деседі. Бұл Елетан (Елти) қатын - Өскенбайдың шешесі.

Ақын Мәшһүрдің әкесі Көпей, оның әкесі Сермұхаммедтің әкесі - Ақжігіт абыз. Ақжігітті тапқан қатын Бөктік бәйбіше - Қыпшақ:Қатықұлақ мергеннің қызы. Бұл бәйбіше де «Елти қатын» - атанған. Сексенайдың шешесі, Елти қатын - Ырғызбайдың қатыны.

Ырғызбай, Жігітек, Боқкөт үшеуі - Олжабайдың балалары.

Қожа Сағит қожа Ақынбайдың қызы Айбөпеге құштар болғанда, Ақынбайдың малшылары: Ыстықмұрт: Шонды - бай, Қазымбет дегендерді дүниеге әбден қарық қылған. Сонда қасындағы жолдасы Тоқтауыл Шанабай деген. Түнде қызға ер - кектік қыла алмаған соң, қыз:

— Сағынған екенсіз. Сағынсаң да, қағылған екенсіз! Екі кісі құшақтасып жатқан соң, бірі астында, бірі үстінде болмаған соң, сәйкес болмайды! - деп, қыз қожакеңнің үстіне шығып итеңдепті.

Қожа қыздың астынан құтылған соң, түн ішінде жөнеліп, жолшыбай зарлап, пірлеріне сыйынып жылағаны бар.

8 мәтін

[САХАБАЛАР ТАРИХЫ ҚАЗАҚ ҚАЖЫЛАРЫ]

(БІРІНШІ НҰСҚА)

[8.1 мәтін Қазақ қажылары (1 үлгі)] Біздің бұл құлақ есті - ген жерде Уақ Нүркен байдан бұрын қажыға барған кісі жоқ. Ол кісі тоқал қатынымен кетіп, Семей қаласы, Аягөз, Піспек, Тоқпақ, Алматы, Әулиеата, Ташкент, Бұхар жолымен төрт жыл жүріп, аман-есен барып келген.

Заманасындағы Жанақ ақын айтқан:

Ар жақта аты шыққан Нүркен бай,

Ішкені алтын аяқ, ақ құйрық шай.

Байлығы алты алаштан асып кеткен

Жылында құлындайды жеті жүз тай.

Сол Нүркеннен соң қажыға Күлік Самай сопы мен Баян қаласынан дуан аузы алғаш ашылғанда, указ болған Байжан хазірет екеуі кетіп, екеуі де сол жақта өлген. Осыны жазып отырған Мәшһүр Жүсіп - солар кеткен жылы туған бала. Осы күні алпыс бесте, өмір бойы жұмысы, қағазға салғаны - шимай кесте.

Бұлардан соң үшінші қажыға барған кісілер: Тобықты Құнанбай, Айдабол Қишыл, Қыстаубай; Малай, Жәдігерден - Егізек Жанайдар батыр.

Аққұм, Қосқопадан - Төртуыл Шекшек қажы, Есіл бойындағы Қыпшақтан Шонтыбай, Батырқожа. Сілеті бойындағы Қыпшақтан Құрманбаласы Хасен қажы; Мамбет, Тоқадан -Ізден, Сазан ұрпағынан - Мұхаммедсәлім қажы, Егізек, Жанайдармен бірге барған Сұлтан қожа, Қыпшақ Қыстаубаймен бірге барған Жәмек қо[жа], Файзолла ишан. Құнанбай қажымен бірге барған Алтай Ешмұхаммед қажы, Алдажұман шөбересі, Бәсентиін Апай, Бөрі - Құдияр қажы. Бұларды қалдырмай жазып жатқаным: тірі қайтып келгендерінің бәріне де жолығып, сөйлесіп, мән - жайына әбден қанық болғанымды түсіндіру үшін. Көкшетаулық Атығайдан Қожахмет қажы бар, Кіші жүзден: Нұрпейіс хазірет, Досжан халфе. Бұлардың қажыға барған жылы - 1872 жыл.

Орта жүзден жиырма кісі болыпты. Кіші жүзден табандаған жүз кісі болыпты. Мұнан бұрын қазақ бүйтіп бас қосып, қажыға бармаған екен. Жүз жиырма кісі болып, арасын айырмай тізе қосып, қол ұстасып жүрген соң және өздері де көзге түсерлік әр таптың қасқа жайсаңы - көрген таңырқарлық болыпты.

Қазақ байғұстың салпиған тымағының құлағын, сүйретілген тонының етегін, саптама етігінің қонышын, аңқиған аузын көрген соң, көрген қызығып, сұқтана бастайды ғой. Ноғай дәлилі мен сарт дәлилі таласыпты. Ноғай дәлилі: «Бұлар - Мәскеудік, мен -Мәскеудіктердің сайланған дәлилімін» - деп. Сарт дәлилі: «Бұлар - Бұхартіл, мен -Бұхартілдердің сайланған дәлилімін!» - деп. Сонан соң Мекке бастығын «шәриф» - дейді екен де, Медине бастығын «шейх» - дейді екен. Олар алдына алдырып сұрапты:

— Сіздер мәскеудік боласыздар ма, жоқ Бұхартіл боласыздар ма? - деп. Сонда қажы басы Құнанбай екен, ол кісі сөйлепті:

— Біз мәскеу, сәскеубеңді білмейміз. Бұхартіл, сұхартіліңді де білмейміз. Тіріміздің билігі - «Аллажар» ұранды төреде, өліміздің билігі - «Алла» ұранды қожада. Жайылуы мал сықылды, жусауы аң сықылды, Сарыарқа деген жерде бетімен қаздай қалқып, үйректей жүзіп, өніп - өскен «Қазақ» - деген жұрт боламыз, - депті.

— Қазақ деген де жұрт болады-ау екен, - деп, аң-таң қалысып, тарих ақтартып, шежіре қаратыпты, таба алмапты. Құптаны (құтпаны) жоқ біреу айтыпты:

— Бұл табылса, Бағдат Шәрифте Имам Ағзам кітапханасы бар. Бұрынғы мұсылман халифалары ескі тарихтарды соған қойма қойдыратын, сонан табылар, - деп, Бағдаттан іздетіпті.

Бұлар ортасынан Кіші жүз Досжан халфені жіберіпті. Барғандар: «Табылды: қазақ деген жұрт Әнес ибн Мәліктен өрбіген екен», - деп, нұсқа көшіріп алып келіп, сонан бұл жүз жиырма кісі ортасынан расход шығарып, «Қазақ тәкиесі» - деген тәкие салдырып, Құнанбай атына жаздырып: «Және оған шайхы Арғыннан тұратұзғын болсын» - депті. Бұлардың қажыға барған жылы қара киік жылы еді.

Қишыл қажы қажыға кеткенде екіқабат қалған тоқалы ұл тауып, атын Мекебай қойған. Сол Мекебай елуден жасы асты. Біздің бұл Баянаула, Қызылтау жып-жылтыр мұз болып, жылқы біткен Сілеті (Тініке) Шолақ деген жерге кетіп, тоқты қысыр қалмай, мал семіз, күйлі шығып, «Маймұз» - атанған.

Ол күнде «екінің бірі, егіздің сыңары» - сөйлеп айтып жүруші еді. Бұл күнде алай-түлей, ұйқы-тұйқы аласапыран заман болып, бүтін естінің өзі де қалған жоқ. Жарым естілер шала-шарпы білгенінен айрылып қалды.

1923 ж.

***

[8.2. мәтін Сахабалар тарихы] Замандардан заман өткенде, бұрынғылар өліп, таусылып, қалғандарға нәубет жеткенде: «Араб жұртынан бір Мұхаммед деген пайғамбар шығыпты!» - деп әуезесі айдай әлемге жайылып кеткенде, Түркістан аймағынан, Түрік ұрпағынан, Моғол нәсілінен, «Тоқсан екі баулы Қыпшақ» - атанып тұрған күндерде әр рудың адамынан тоқсан екі батыр атқа мінді дейді: «Сол пайғамбарды барып көрелік. Жақсы болса, жолдас болып, жанына ерелік», - деп. Мінген көліктері - ат, ұстаған қарулары - бір-бір сойыл, құрғақ шөлмен жүріп барса, Мұхаммед пайғамбар екі соғысты мұнан бұрын өткізіп, үшінші соғыстың үстіне барған екен.

Жан-жақтан ереуілдеп шаң шығады екен де, шаңдатып келе жатқандар кәпірлер тобына қосыла береді екен. Мұсылманға үйден шыққан өздерінен басқа ешкімнің шаңы қосылмайды екен. Күншығыстан бір шаң шықты, бұл шаң кәпірлер тобына бармады. Мұсылмандарға тұп-тура келді. «Бізге болысуға келген ғой!» - деп, арабша сөйлеп еді, білмеді. Парсы тілмен сөйлеп еді, білмеді. Әбубәкір Сыздық көлденеңдеп келіп:

— Тақсыр әкем, Қақафа Түркістаннан келген екен. Әкемнің айтуына қарағанда, бұлар Түркістан адамы, түркіше айтсаңыз, білер, - деген соң, түркіше сөйлеп еді, бастарын изеп, шұлғып, оқырана түсті:

— Өзіміз әдейі сізге біріміз - оқ, біріміз жақ болып, қазылған жол, шашылған топырағыңызда арқамыз - соқпақ, басымыз омақа болсын деп келдік, - деп, кәпірге қарай лап қоя шауып, дүрсе қоя берді.

Кірген жерден есік, шыққан жерін тесік қылып, ілездің ара - сында апа-сапа кәпірлер -қой, бұлар бір оған тиген топалаң есепті болып, көп кәпір пұсырман дініне кіріп, қарқ олжаға әбден кенелді.

Сонда бұлардың батыр басы, азаматы Ақкөсе екен. Оған таяулары: Мәлік, Ақтам, Құттықожа, Имамбайыр, Ерқоян - деген дер екен.

Сонда пайғамбар бұлардан сұраған екен:

— Сіздер қай дінде боласыздар? - деп, бұлар айтыпты:

— Біз дін-сінді білмейміз, ораза жоқ, намаз жоқ, Құдай деген жанбыз, - депті. - «Озған пайғамбар» - деген бабаларымыз осылай ұқтырған екен, - десіпті.

Осындай ұғына алмаған сөзден біздің қазақ: «Озған пайғамбар ұрпағымыз» - десіп те жүрді. Сөйтсе, онысы Уыз (Оғыз) хан екен. Кигіз үйді сол Уыз хан жасатып: «Кигіз туырлықты қазақ байдың баласы, Уыз үйлі» - атанып жүрді.

Сол соғыста пайғамбар шаттанып: «Әлтүркі хайыр мен үмбеті» - деген екен деседі. «Менің үмбетімнің ең жақсысы - түркі халқы» - деген сөз дейді.

Сонан кейін бұлар қалған өмірін пайғамбар қасында өткізіп, «ансары» - атанған екен. «Мұһажырын ансары» - деген қауым қыбыланың ру, тұқым аты емес. Меккеден пайғамбарды іздеп көшкендер «Мұһажырын» - атанған. Пайғамбарға соғыста болысып, күш-көмек бергендер «ансары» атанған. «Далсабтұн алал ұллынмен әл-мұһажырын уа әл-анзар» - бәйгенің озып алдын алған Мұһажырын мен Ансарылар», - делінген сөз.

Ақкөсе мен Мәлік - екеуі бір ағайынды, Нәзір деген әкелерінің аты екен. Мәліктен Әнес туады. Сол Әнестің үрім-бұтағынан: түрікпен, қарақалпақ, қазақ тарайды. Біз білмейтін өскен-өнген ұрпағы да бар шығар. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыз: «Біз Ақкөсе сахабадан екенбіз», - деп те жүрді. Пайғамбар дүниеден қайтқаннан кейін «Мұғерраса» (Мохтрса) деген кәпірлермен соғыс ашамыз!» - деп, хазірет Ғұмардың халифа күнінде Ақкөсе, Имамбайыр, Құттықожа сахабалар Қаратауда шаһид болып, зираттары сонда болғандықтан, «Ақкөсе сахаба бабамыздың моласы» - деп зиарат қылғандықтан, «Соның ұрпағымыз» - деп жүргені сол екен. Бұл күнде Қаратауда зиараты, ол кісіні «Домбы ата» -дейді.

Ертегі қылып сөйлеушілер: «Ақкөсе сахаба Ерқоян деген жолдасымен екеуі шаһид болған» - дейді. «Ақкөсенің басы домалап қашқан, жер тесіліп, жол берген», - дейді. «Жердің астымен барып, сол басы Зәмзәм Шарифтен шыққан» - дейді. Осы күнде бастың жер астына түскен жері құдық сықылды қып-қызыл қия тас. Зиаратқа барушылар арқанмен байлап, кісі түсіреді. Түскен кісінің айтып шыққан сөзі: «Барып түскенде, тасқа түстік, - дейді. - Бір су ұзыннан - ұзақ күнбатысқа қарай ағып жатыр, - дейді. - Сол су да жүре береді. Жағалап кісі жүрерлік құрғақ тасты жер бар, - дейді. - Жүріп ұшығына кісі жетерлік емес. Жоғарғы жақтан салбырап тұрған мұздың сүңгісіндей сүңгі, жұлып алсақ, қолға келеді. Жер астында тұрғанда мұз еді, жер үстіне алып шықса, қазір (хызыр) тас болып қата қалады».

Бұрынғы заманда бір адам таяғын тастапты, таяқ ағып кете беріпті. Сол адам жер үстіне шығып, таяғын іздеп Меккеге барыпты. Таяғы өзінен бұрын Зәмзәм Шәрифтен барып шыққан екен. Бұл судың бір ұшы сонда қатынасатұғындығын сол сөйлеп кетіпті. «Қырым жұртының кісісі едім», - деп, бір Ғабдолхамит әпенді деген семіз әпенді сөйледі: «Осы кісінің жұрағаты едім» - деп. Домбы атаның үстіне кірпіштен там салды. «Бұл жарты денесі» - дейді. «Денесінің жартысы суда қалған, денесіне қол тигіземіз, кескілейміз деп келген кәпірлерді су ағызып алып кеткен» - дейді. Өзіміз нандық. Он азамат көтере алмаған тасты Ғабдолхамит әпенді жалғыз өзі көтеріп кетіп жүрді. Имамбайыр сахабаның зираты қазақта, Құттықожа сахаба мен Ерқоян зираты да соларға маңайлас жерде. Ақтам сопы Ташкенттің патшасы Жанеділдің палуаны Мақатылға: «Мен іздеген Ералыңмын» -деп, өз басын қолдан берген. Ералының намазда тұрған уақыты екен, намаз үстінде барса, ол намазын бұзбайды. Бұл басын кесіп алып жүре береді» - деп. «Сөйлей берсе сөз таусылмайды, Сарт құрымай, без таусылмайды.» Қанша естігенмен, құдақтың қарны жоқ тоятұғын.

9 мәтін

[САХАБАЛАР ТАРИХЫ, ҚАЗАҚ ҚАЖЫЛАРЫ]

(2 НҰСҚА)

[9.1. мәтін Сахабалар тарихы ] Замандардан заман өткенде, бұрынғылар өліп таусылып, қалғандарға нәубет (наубат) жеткенде, «Араб жұртынан бір Мұхаммед (Мақамбіт) деген батыр шығыпты!» - деп, әуезі айдай әлемге жайылып, Түркістан аймағынан, Түрік (түркі) ұрпағынан, Үшоқ нәсілінен, «Тоқсан екі баулы Қыпшақ» - атанып тұрған күнде «әр рудан біреу болса, ру түгел болмақ» десіп, тоқсан екі батыр атқа мінді дейді: «Сол Мұхаммедті барып көрелік. Батырлығы шын болса, жолдас болып жанына ерелік!» - деп, мінген көліктері - ат, ұстаған қарулары - бір-бір қатқан көк сойыл, құрғақ шөлмен жүріп барса, айтқан Мұхаммед мұнан бұрын екі соғысты өткізіп: бірінде жеңіп, бірінде жеңіліп, үшінші соғыстың үстінде тұр екен.

Жан-жақтан ереуілдеп шаң шығады екен де, шаңдатып келе жатқандар кәпірлерге қосыла береді екен. Мұсылмандарға бір өздерінен басқа ешкімнің шаңы қосылмайды екен. Бір шаң тағы шықты. Бұлар кәпір тобына бармады, мұсылмандардың тобына барды. Араб жұрты: мінгені - түйе, көбі жаяу - жалпы, қарулары - бір-бір шолақ қылыш; мылтық, найзаны ұстап көрмеген. Ең алғаш ұрыс-төбелеске шыққанда, үш жүз он үш [313] кісі -жасаққа шыққан. Бәрінің ортасында көлігі - жетпіс түйе, екі ат, алты сауыт, сегіз қылыш, басқасының қолында тұтам тобылғы да жоқ.

Бұлар тоқсан екі батыр - тоқсан екі аттың дүсірі жерді қозғалтқандай болыпты. Бар білгені: «Мұхаммед қайсы, Мұхаммед қайсың?!» - десе керек. Бұлардың тілін, не айтып, не қойғанын білер жан жоқ. «Мұхаммед анау» - десек, өлтіріп тастай ма?!» - деп, қорықса керек. Сонда төрт жардың төбе ағасы Әубәкір ағай пайғамбардың қасына жетіп келіп:

— Әкем Кәбаба: «Түркістандықпыз!» - деуші еді. Сол әкемнің айтуына қарағанда, бұлар Түркістан жұрты, Түрік (түркі) адамдары болса керек! - деген соң, Мұхаң түрік (түркі) тілімен сөйлескен екен. Бұлар оқырына түсіпті:

— Өзіміз сізге ұзын құлақтан естумен асық болып, біріміз оқ, біріміз жақ есепті қазылған жол, шашылған топырағыңызда болғалы келдік! - десіп, кәпірлерге қарай лап қоя шауып, дүрсе қоя берді дейді.

Жалаңаш түйе бағып, өмірінде қыл құйрықты жылқы көрмеген сорлы араб аттың дүрсілінен қорқып, үрейі ұшып, зәресі кетіп, топалаң тиген қойдай, бықбырт тиіп, жылқының жусау тезегіндей болды дейді. Бұлардың батырбасы, көкжалы - Ақкөсе. Оған таяулары - Мәлік, Ақтам, Құттықожа, Имамбайр, Аққоян - дегендер екен. Сонда пайғамбар жарықтық шаттанғаннан (шадланғаннан):

— Алла түркі хайыр ғымин үмметі! - дегендігін Салманпарыс деген сақаба әзіреті сұлтанға сөйлеген екен. Қазақшасы - «Түркім келді - көркім келді», - деген екен.

— Сонда пайғамбар бұлардан сұраған екен:

— Сіздер не дінде боласыздар? - деп.

Бұлар айтқан екен:

— Біз дін-сінді білмейміз: ораза жоқ, намаз жоқ, Құдай деген жанбыз! - десіпті. - «Озған пайғамбар» - деген аталарымыз оқыттырып кеткен екен! - депті.

Осындай ұғылмаған сөзден біздің қазақ: «Озған пайғамбардың ұрпағымыз!» - десіп жүрді. Сөйтсе, онысы Уыз хан екен. Бұл қазақтың түп - тегі Уыз ханнан өрбіген нәсілден өсіп-өнген жұрт екен. Ол Уыз хан шежіресі - Әбілғазы Баһадүр хан сөйлеген шежіре. Сонан кейін бұлар қалған өмірін пайғамбар қасында өткізіп, «Ансары» - аталған екен.

Пайғамбарды іздеп, Меккеден Мәдинаға көшіп келгендер «Мұһажырын» аталыпты: «дін іздеп, қонысынан ауғандар» - дегені. Салт басты, сабау қамшылы болып көмекке келгендер «Ансары» аталыпты: қазақ тілінде: «көмек берушілер» - делінген сөз. «Көптеген қонақ аттандырады, // Көмектеген жауды қашырады!» - деген сөз сол күн[нен] айтылып қалған сөз екен.

Ақкөсе - ағасы, Мәлік інісі екен. Мәлік баласы Анас жетім қалып, пайғамбарға басыбайлы жұмыскер болып, алғысты көп алған жан екен. Қатын алыпты, жарлы болыпты. Жарлылығын шаққандай қылып сөйлегенде: « Бас екеу болмай, мал екеу бол - майды» -деген екен. «Біреуден екеу жақсы, // Екеуден үшеу жақсы, // Үшеуден төртеу жақсы!» -деген екен. Сонымен қатынды екеу қылыпты, «баяғы жарлы - әлі жарлы» бола беріпті. «Екеуден үшеу жақсы» - деп еді ғой!» - деп, қатынды үшеу қылыпты. Сонан соң бұл қатындар жіп иіріп, қаражаттан асқан пұлына бір лақ сатып алып, ол лағы ешкі болып, егіз лақ тауып, алғашқы сауған сүтін пісіріп, пайғамбарға алып барғанда:

— Бұл не тамақ? - дегенде:

— Уыз деген тамақ, тақсыр, уыз. Батаңызды бере гөр! - деген екен.

Содан кейін басы да өсіп, малы да өсіп, Басыра деген жерге көшіп шығып кетіп, ұзын өмір жасты, малды - басты болып, жүз жиырмадан жасы да асып, бала саны да асып, сахабаның серке жияр сарқыншағы болып, һарон Рашид халифа күнінде алдына алдырып сөйлеткен екен.

Толып жатқан тұқым-жұрағатын қайдан біле береміз? Әнестен (Анастан) - Жабал, Құрақ. Жабалдан - Мағаз, Мұрат. Мағаздан - Бұхарбай, Сейіл. Бұхарбай, Сейілден - Ақшолпан, Аққурай. Бұлардан -Аламан. Аламаннан - Алаш. Алаштан - Сейіл - хан, Жайылхан. Сейілханнан - сегіз арыс Түрікпен. Жайылхан - нан - Майқы. Майқыдан - Өзбек, Сыбан. Сыбаннан - Айырқалпақ. Айырқалпақтан - Қазақ, Созақ. Созақ ұлы - Қарақалпақ. Қазақтан келіп; Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс тарайды. Құтан, Қоғам, Науан, Шуан, Ақсақкелімбет, Қаракелімбет, Сарыкелімбет - делінген аталар бар. Қазақ пен үш арыстың аралығында өткен аталар ғой! - деп, аңыз қылыстық. Бұл күнге шейін сөзді бір араға қоя алғанымыз жоқ.

***

[9.2. мәтін Қазақ қажылары (2 нұсқа)] Біздің бұл қазақта тасқа таңба басқандай, анық шежіре жоқ. «Оқуға сенген ұмытшақ» - деп, оқуды керек қылмаған. «Жазуға сенген жаңылшақ» - деп, жазуды керек қылмаған. Оқу, жазу жоқтығынан жазылған шежіре болмаған. Естігенін ұмытпайтұғын құлағының тесігі бар, кеудесінің есігі бар, «ұқпа құлақ» жандар болған. Сондай жандардың айтуымен «кеудесі хат, естігені, көргені жат» болған қариялар кейінгіге ауыздан ауыз алып айтумен үлгі - өсиет қалдырған.

Біздің қазақта шежірені басқа жұрттан ақтарып, тінттіріп таптырып алған кім екенін сөйлейік.

Қазақ қазақ болғанда, бұл қазақта қажыға ілкі бастап барған Уақ - Нүркен (Нүрикен) бай. Тоқал қатынымен барып, төрт жыл жолаушылықпен жүріп, бесінші жылда қайтып, аман-есен елі - не, жұртына келген. Сол Нүркеннен соң екінші қажыға барушы - Күлік Самай сопы, Баянаула дуан болып, аузы ашылғанда, указ болған ноғай Байжан хазірет -сол екеуі болған. Екеуі де сол жақта өлген. Солардың кеткен жылы қой жылы еді. Мың сегіз жүз елу сегізінші жыл [1858] болса керек. Осы сөзді жазып отырған Мәшһүр - Жүсіп (Иусіф) дәл сол жылы туған бала. Осы күнде жетпіс жаста отыр.

Бұл қазақтан үшінші қажыға барушылар: Тобықты Құнанбай, Айдабол Қишыл, Қыстаубай; Ақмоладан - Аққұм, Қосқопадан Шекшек қажы, Атбасардан - Ейкезек Жанайдар, Есіл бойындағы Құлан Қыпшақтан - Шонтыбай, Батырқожа молда балалары.

Сілеті бойындағы Қыпшақтан - Құрман баласы Хасен (Қасен) қажы, Мамбет, Тоқадан -Ізден, Сазан ұрпағы Мұхаммедсәлім қажы. Өр Алтайынан - Алдажұман немересі Ешмұхаммед қажы, Ертіс бойындағы Апай, Беріден - Құдияр қажы. Көкшетаулық Атығайдан - Қожахмет қажы, Егізекі Жанайдармен бірге барған. Сұлтанқожа қажы Қыпшақ Қыстаубаймен бірге барған. Жамек қожа Байзолда (Файзолда) ишан. Бұларды қалдырмай жазып жатқаным - тірі қайтып келгендерінің бірсыпырасына ауызба-ауыз [ауызма - ауыз] сөйлесіп, мән-жайына әбден қанық болғанымды түсіндіру үшін.

Орта жүзден жиырма кісі болыпты, Кіші жүзден табандаған жүз кісі болыпты. Ішінде Нұрпейіс хазірет, Досжан қалпе бар дейді. Қазақ мұнан бұрын бүйтіп бас қосып қажыға бармаған екен. Жүз жиырма кісі болып, арасын айырмай, тізе қосып, қол ұстасып жүрген соң және өздері де көзге түсерлік әр таптың қасқа жайсаңы болғандықтан, көрген таңырқарлық болыпты. Қазақ байғұстың салпиған тымағының құлағын, сүйретілген тонының етегін, аңқиған аузын көрген соң, көрген қызығып, сұқтана бастайды ғой.

Ноғай далилі мен сарт далилі таласыпты. Ноғай далилі:

— Бұлар Московтік (Масковдік), мен Москов кісісімін! - деп.

Сарт далилі:

— Бұлар Бұхартіл, мен Бұхартіл кісісімін! - деп.

Мекке бастығын шәріп (шарип), Медине бастығын шайқы дейді екен. Екі шәріптің шәріптері, шайқылары бас қосып алдарына алдырып сұрапты:

— Сіздер Мовковтіксіздер ме, жоқ Бұхартілсіздер ме? - деп.

Сонда қажыбасы Құнанбай екен. Ол кісі сөйлепті:

— Біз Масков - сасконді де білмейміз, Бұхартіл -сұхартіліңді де білмейміз. Тіріміздің билігі «Алдияр» ұранды төреде, өліміздің билігі «Алла» (Алда) ұранды қожада, жайлауы мал сықылды, жусауы аң сықылды, бетімен өскен қазақ деген жұрт боламыз! - депті.

— Қазақ деген де жұрт болады екен-ау! - деп, аң-таң қалысыпты. Тарих ақтарып, шежіре қаратыпты. Таба алмапты.

Күптені (күтпені, көтені) жоқ бір бурыл бас сөйлепті:

— Бұл тарих табылса, Бағдад Шәріпте (шарифта) «Имам Ағзам кітапханасы» дегенде бар: жау таламаған, ешқайда шашылып бытырамаған. Табылса, сонан табылады, - деген соң, Бағдад Шәріпке желмая мінгізіп, кісі жіберіпті.

Бұлар өз ортасынан Кіші жүз Досжан қалпені жіберіпті. Барған кісілер: «Табылды, «Қазақ» - деген жұрт Әнес (Анас) сахабадан өсіп-өніп өрбіген екен» - деп, нұсқа көшіріп алып келіп, сонан кейін бұл жүз жиырма кісі ортасынан расход шығарып, «Қазақ тәкиесі» - деген тәкие салдырып, ол үйді Құнанбай атына жаздырып: «Мұнан былай қазақтан келген қажы осында түсетұғын болсын, - деп, - қазақтың өзінен ие болып бір шайхы тұратұғын болсын!» - деп. Сонан былай (бұлай) қазақ та ел - жұрт екендігі, мұсылман екендігі әйгіленген.

Бұлардың қажыға барған жылы баяғы жұт «қояннан» бұрын қаракиік жылы еді. Қишыл қажы қажыға кеткенде, қатыны буаз қалып, ұл тауып, атын Мекебай қойған. Сол Мекебай тірі, елу үш жасқа аяқ басты. Баянаула: Қызылтау жып-жылтыр мұз болып, жылқы біткен тинге (тінке) Шолақ Сілетіге кетіп, қара мал семіз күйлі шығып: «Маймұз», - атанды. Ол күнде екінің бірі, егіздің сыңары біліп сөйлеп, айтып отырушы еді. Бұл күнде алай-түлей, ұйқы-тұйқы аласапыран заман болып, бүтін естінің өзі де қалған жоқ. Жарым есті[лер] шала-шарпы білгенінен айрылып қалды.

Құнанбай қажының қажыға барған жылы - 1874-інші жыл, өзінің өлгені - 1885-інші жыл, 81 жасында, тауық жылы өлді. Бұл Меккедегі тәкие әуел Құнанбай атына жазылған. Арғын атында болғандықтан, Орманшыдан барған Хасен шайхы даулап алған. Онан кейін тоқал Арғыннан барған Ешмұхаммед даулап алған. Бұл күнде Кіші жүз Досжан қалпе атына жазылып қалыпты.

Ақкөсе мен Мәліктің әкесінің аты - Нәзір екен. Ерте заманда бұрынғы ата-бабаларымыз: «Ақкөсе сахабадан екенбіз», - деп жүрді: [әйтеу]ір біреуден біреу естіп айтулары бойынша.

Пайғамбар дүниеден қайтқаннан кейін хазірет (әзіреті) Омар халифа күнінде жетпіс мың сахаба аттандырған екен: Алатау, Қаратауда: «Мыстанкөз» - деген кәпірдің жұрты бар. Соларды мұсылман қылмай қайтпаңдар!» - деп.

Сонан солар бытырап, бөлек-бөлек [ке]тіп, төрт мың төрт жүз қырық төрт [4444] жыл жасаған қожа «Қағбалахабар» атанған сахаба Бұхараға жиырма төрт шақырым жерде шаһид болыпты. Қайсысын тауысып сөйлейін. Ақкөсе, Имамбайыр, Құттықожа, Аққояндар Қаратауда шаһид болып, молалары Қаратауда. Бұл күнгеше әлі жоғалмаған. Имамбайыр - Қарнақта, Ақкөсе - Қарнаққа жақын бір сайда. Бұл күндегілер: «Домбы ата» - деседі. Кәпірлер басын кескенде, кесілген басы өрмелеп, Мекке, Мединеге қашады. Көп ұзамай бір тесікке түсіп кетеді. Сол тесіктен су тасып шығып, кәпірлерді сел қаптап, су ағызып науыт қылады. Сол бастың түсіп кеткен жері бұл күнге шейін тесік. Зиарат қыла барғандар беліне арқан байлап кісі түсіреді. Сол түскен кісінің айтып шығуы: «Қып-қызыл қия тас», - дейді, - «Су күннің батысына қарай ағып жүре берген. Жағалап жүре берсе, кісі жүре берерлік құрғақ жол! - дейді, - жарық сәуле жоқ, шаммен жүрмесе, жүре алатұғын емес, - дейді. - Жоғарғы жағының биіктігі - кісі бойы, - дейді, - мұз болып қатқан сүңгі бар, - дейді, - қолмен біреуін алсақ, түбімен қопарылып, қолға келеді, - дейді. Қойнына салып, жер үстіне алып шығады, тас болып қатып қалады.» Біреуден естіген «дейді» сөз емес, көзбен көріп, қолмен ұстап айтқан сөз.

Бұрынғы заманда бір диуана сол суға таяғын тастапты. Сол таяғын іздеп Меккеге барыпты. Барса, таяғы сондағы жандардың қолында жүр дейді: «Зәмзәм Шәрифтен (шәріптен) алдық!» - десіпті.

Қырым жұртынікі:

— Мен осы Ақкөсе ұрпағымын! - деп, Ғабдолхамит деген бір семіз әпенді үстіне күмбез тұрғызыпты. «Бұл - жарты денесі, - дейді, - жарты денесі суда қалған, ұят жерін жұрт көзінен жасыру үшін!» - дейді. Өзіміз нандық, нанған үшін жазып отырмыз. Аяқ жағы - су ағар, судың жолы. Бұрынғы ата - бабаларымыз: «Мынау - Ақкөсе сахаба бабаңның моласы» - деген соң: «Бабамыз - деп, - біз соның үрім-бұтағымыз!» - деп кеткені сол екен. «Қазақ түбі - Әнестен екен» - деп, Тобықты Құнанбай, Кіші жүз Нұрпейіс хазірет айтып келген - солар. Біздің айтатұғынымыз: «Естіген құлақтың жазығы жоқ».

Басқа жұрттан шығып тарих жазушылар мұндай қайдан шығып, қайда барып ұшырас[а] білмейді: «Әнес ибн Мәлік хазіретлері - араб. Қазақ өзін арабтан туғызып, пайғамбарға туысқан бауыр болғысы келеді» - дейді.

Мына, мен, Мәшһүр Иосиф Көпейбаласы, осы сөзді жазып отырмын. Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жауырын жағып, құмалақ салып айтып отырғаным жоқ. Нұсқалардан көрумен, кәріқұлақтардан естумен өз білгенімді шамам келгенше қорытып, шындап, тыңдап айтып отырмын.

Бұл қазақ деген кеше мен бүгін қойылған ат емес, заман - заманнан айтылып келе жатқан ат. Араб тілінде: «қызах» - деп жазылған (иазылған), шағатай, түркісінде: «хызах» - деп жазылған. Өзіміздің жуан тілде: «қазақ» деп жазылған.

Әуел басы Нұх пайғамбардан тарап бөлінгенде, Жаббас деген баласынан - Түрік, онан-Түтік, онан - Деббақой, онан - Кесік, онан Еділше, онан - Алтыншы, онан - Мұғыл -Татардың Мұғылынан. Онан - Қарахан, онан - Уыз хан. Осы Уыз ханнан өрбіп-өнген нәсілден тарадық. Кигіз үй сол Уыз ханның жасатқан үйі. «Кигіз туырлықты қазақ, уыз үйлі» атанғандығы сондықтан.

Ол Уыз хан балаларына: «Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз» - деп ат қойған. Қазақ күні бұл күнге шейін сол аттардың ізіменен келеді. Айдың басында туғанын - Айбас; таң ата туса, Таңатар, күн шыға туса, Күншығар, түн ортасында туса, Түнқатар, көлде туса, Көлбай, тауда туса, Таубай, жайлауда туса, Жайлаубай, қыстауда туса, Қыстаубай, күзекте туса, Күзек - Уыз ханнан алған өрнек, үлгі - осы.

«Түріктен тоғыз атаға шейін хандығым үзілмей келді!» - деп, киіт те тоғыз, сыйыт та тоғыз, құн да тоғыз. Осы тоғыз - тоғыздан бөлетұғын жол-жоба сол Уызханнан қалған.

«Пейіштің қақ төрінен тимесе де, // Орын-морын тимей ме босағадан?» - деп, баяғы «Шәкір -Шәкіраттағы» кемпір – шал айтқандай, бізге Күн, Ай, Жұлдызды қимаса да, Көк, Тау, Теңізді көпсіне ме?

Қазақтың бетімен жайылған қойдай емін-еркін, өз хізгіні өзінде жүрген күндерінде, қатын керек болса, ноғайлардың қызын еріксіз, сұраусыз алып кете бергендіктен, Ноғай халқы қазақты бұл күнгеше жек көріп кеткені - сол. Қалмақ ежелден атасының асындай болған.

10 мәтін

ҚАЗАҚ ХАЖЫЛАРЫ

(ҮШІНШІ НҰСҚА)

Ескі тарихи сөздерде осындай бір сөздер де айтылады. Хазірет Ғақаша сахаба Ан хазіретіміздің он жеті [17] орында туын көтеріп еді. Мұнан сүйікті сахабасы болған жоқ еді. Ғақашаның баласы - Зайырмардан. Зайырмарданның ұғлы - Мәлік. Мәліктің ұғлы хазірет Әнес (Анас) сахаба атамыз. Хазірет Әнестің ұлы - Мағаз. Мағаздың ұлы - Жабал. Жабалдың ұлы - Сеһил [Сейіл]. Сеһилдің ұлы - Ақшолпан илан Аққурай. Ақшолпаны қазақ: «Ақша хан» - деп те айтатын болса керек. Аққурайдан - Сейілхан, Жайылхан туды. Сейілханнан - сегіз арыс Түрікпен туды. Жайыл - ханнан - Ақкелімбет, Ақкелімбеттен Майқы туды.

Үш жүздің түп атасы - Майқы би. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би» - деген сөз тарихтарда айтылады. Майқыдан - Аламан, Аламаннан - Алаш туды. Алаштан - Өзбек пен Сыбан. Сыбаннан - Айырқалпақ, Өзбектен - Қарақалпақ туды. Айырқалпақтан - Қазақ, Қарақалпақтан - Созақ туды. Он екі ұранды Алаш дегеннің мәнісі, «Сарт, сауан; Естек, Ноғай, он санлы Ормамбет» - деп айтамыз. «Хазірет Әмір Темір Көреген хан» - бар деп, ... қылып, дін ғылымын үйретіп, мұсылманлықтың тәртібін көрсетіп, шаһар Бұхара уалаятын... ғылым, дінге ишарат еткен еді.

Ормамбет ханымыз ислам дінге дағуат айтып... әуелгі ұлының аты - Ақарыс, ортаншы ұлының аты - Бекарыс, кіші ұлының аты - Жанарыс. Ақарыс дегеніміз - Ұлы жүз: Үйсін: Ботпай, Сіңмір, Сиқым, Жаныс, Қаңлы, Манашы, Ошақты, Жалайыр туды. Жанарыс деген кісіден: Құтан, Қоғам, Ергенекті туды. Құтан байдан - Қарақожа, Дарақожа туды. Қоғамнан Қырғыз туды. Ергенектіден: Уақ, Керей туды. Қарақожадан: Арғын, Найман туды. Дарақожадан - Қоңырат, Қыпшақ туды. Төрт арыс - Орта жүздің бел баласы. Керей, Уақ күң қатынынан туып еді. Оның үшін: «Орта жүздің және руы» - деп айтады.

Арғын бабамыздың Әргүл деген бәйбіше қатынынан Мейрам сопы туды. Онан: Қуандық, Сүйіндік, Бегендік, Шегендік, Болатқожа туды. Арғын бабамыздың Момын деген тоқал қатынынан: Ақжолсопы, Қызылсопы, Қарасопы, Сарысопы туды. Ақжолсопыдан: Тобықты. Қанжығалы; Қызылсопыдан: Бәсентиін туды. Қарасопыдан - сегіз ата Қарауыл туды: Атық, Жауар, Міртік Сары, Есембай...

Сарысопыдан - Аманжол, Көпей. Аманжолдан он екі атаның ұлы: Дәуіт, Атығай туды...

11 мәтін