автордың кітабын онлайн тегін оқу  Қазақ ауыз әдебиеті үлгілері. Бірінші кітап

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы

БҰҚАР ЖЫРАУ

Абылай ханның қасында

Бұқарекең жырлайды.

Жырлағанда не дейді:

«Соғыспа!»- деп жырлайды

Бұқарекең деген кәріңіз.

Соғыссаң, кетер сәніңіз.

Бізден бұрын өтіпті

Хазіреті Ғалыңыз [ 1 ].

Жаулық жолын сүймеңіз,

Мынау жалған, сұм дүние

Өтпей қалмас демеңіз.

Мұсылман болсаң, кетіңіз

Сырдарияның суынан

Көлденең кесіп өтіңіз.

Үш жыл малды ту сақтап,

Жиделібайсын жетіңіз [2]!

Кісісі жүзге келмей, өлмеген,

Қойлары екі қабат қоздаған,

Қатын-бала қамы үшін [3]

Солай таман жетіңіз!

Менің жасым-тоқсан үш,

Мұнан былай сөйлеуім

Маған да болар ауыр күш.

Өлетұғын тай үшін,

Қалатұғын сай үшін,

Қылмаңдар жанжал ерегіс!

Бұ қылықты қоймасаң,

Құдайдың бергеніне тоймасаң,

Ағаш үйде кәуір бар,

Көрерсің сонан теперіш!

Мұсылманның баласы[4],

Сірә, бір кеңес құрыңыз,

Бір ауызды болыңыз,

Қалған елді тастаңыз.

Бөтен елмен үйір боп,

Іргеңізді қоспаңыз,

Қисық іске баспаңыз [5]!

Кәпір алмас демеңіз,

Наны тәтті жемеңіз,

Зәбірі қатты бұ кәпір

Іргеңізді алмай қоймас демеңіз!

Көкшетауда салдырған

Қара үңгір жолдары.

Сабан таудан жиылып,

Бес сан болған (болды) қолдары.

Өзің қонған Көкшетау

Кәпір қала салды, ойла!

Жарқайың (иарғайың) деген жерлерге

Шашылып шеті барды, ойла!

Атбасар мен Қалқұтан,

Балығы тәтті су еді,

Өне бойын шандып ап,

Сүзекісін салды, ойла!

Оны да кәпір алды, ойла [1]!

Қарқаралы деген тауларға (жерлерге)

Қарқарасын шанышты, ойла!

Бетеге мен көденің

Берекесі қашты, ойла!

Құсмұрын деген жерлерге [2]

Қыстауын сонан төкті, ойла!

Жылқының суат суына

Шошқасын әкеп екті, ойла!

Ұлытау, шеті Созақтан

Созақтан бергі жерлерден

Көгорай шалғын көре алмай,

Шұбырып қазақ кетті, ойла!

Нұрада бар - Ақмола,

Есілде бар - Қараөткел,

Екі өткелдің аузынан

Тас қорғанды [3] салды, ойла!

Баянаула, Қызылтау -

Оны да кәпір алды, ойла!

Жерлікте жетер суды ойла [4]!

Шүршітпенен құлақтас,

Қырғызбенен жауаптас,

Ортасында ұйлығып,

Кетпейін десе, жері тар,

Кетейін десе, алды-артын

Қоршап бір алған кеуір бар,

Ұйлыққан қойдай қамалып,

Бүйірінен шаншу қадалып,

Сорлы бір қазақ қалды, ойла!

«Шүршіт келем!»- деген сөз бар-ды

Көктен түскен төрт кітап:

«Інжіл» атты қаламда.

Егер шүршіт келмесін,

Егер шүршіт қаптаса,

Алып бір жейді (кетер) ақтарып,

Көмулі көрден денеңді.

Шүршіт келсе, Сырға көш,

Ішетұғын суы бар [1].

Келіп сізді қамайды

Үйтүндік пенен Белеңде.

Баяғыдай: «Бір - шын!»- деп,

Сарыарқада қалмаңыз!

Сірә, байқа шіркінді [2]!

Шүршіт келсе, жарамас,

Ай-түйіңе қарамас!

Сай суындай сарқырап,

Қалай көшіп барасың?!

Найман жатыр өренде,

Қырғыз жатыр шөлеңде,

Атың жатар белеңде,

Түйең жатар өлеңде,

Он сан Алаш билігі

Хан Абылай, төреңде [3].

* * *

Ал тілімді алмасаң,

Ай, Абылай, Абылай,

Сені мен көргенде,

Тұрымтайдай ұл едің,

Түркістанда жүр едің,

Әбілмәмбет патшаға

Қызметкер болып тұр едің.

Қалтақтап жүріп күнелтіп,

Үйсін: Төле билердің -

Түйесін баққан құл едің!

Сен жиырма жасқа жеткен соң,

Алтын тұғыр үстінде

Ақ сұңқар кұстай түледің.

Дәулет құс қонды басыңа,

Қыдыр келді қасыңа,

Бақ үйіне түнедің!

Алыстан тоят тіледің,

Қылышыңды тасқа біледің!

Алмаған жауың қоймадың,

Алғанменен тоймадың!

Несібеңді жаттан тіледің!

Уа, сен Қанжығалы:

Бөгенбай, Тақымың кеппес ұры едің,

Түн қатып жаңа (және) жүр едің.

Қабанбайдан бұрын найзаңды

Қай жерде жауға тіредің?!

Абылай-ау, Абылай,

Момынға келіп бек болдың,

Атаңды білмес құл едің.

Атаң тегін сұрасаң,

Арқар ұранды жат едің,

Қай жеріңде төре едің?!

Қарсы менен Ғұзарда

Жалаң аяқ жар кешіп,

Бөз тоқыған сарт едің.

Шешеңді және сұрасаң,

Қай алтынның буы еді?!

Оны да мен білуші ем,

Түрікпеннің төрінде (түбінде)

Қашып жүріп күнелткен

Мәскеудің қара күңі еді [1].

Жұлдызың туды-ау оңыңнан,

Жан біткен еріп соңыңнан.

Он сан Алаш баласын

Аузыңа Құдай қаратып,

Жусатып тағы (және) өргізіп,

Жұмсап бір тұрсың қолыңнан!

Ақтан болды-ау күніңіз,

Ғаршы менен Күрсіге

Дау таласты үніңіз!

Өзің болған күніңде

Бір-бір көшеге (көшке) сыймайды

Азаткер де құлыңыз!

Ашуланба, Абылай,

Ашуланба, Абылай,

Көтерермін, көмермін.

Көтеріп, қазға (көрге) салармын.

Өкпеңменен қабынба,

Өтіңменен жарылма!

Басына мұнша көтерген

Жұртыңа жаулық сағынба!

Күнінде мендей жырлайтын

Тоқсан үште қария

Енді саған табылмас!

***

Ай, Абылай, Абылай,

Қатын алма қарадан,

Қара тумас сарадан (шарадан).

Қатын алсаң қарадан,

Алды кеппес баладан,

Арты кеппес жаладан (иаладан)[1]

Қатын алма төреден,

Қатын алсаң төреден,

Еркегі болар жау жанды,

Ұрғашысы - ер жанды!

Төре берер ұл туса,

Аузы кетпес парадан,

Мал жинасаң, қойдан жи,

Майы кетпес шарадан.

Ит жинасаң, сырттан жи,

Қой да бермес қорадан.

Аталыдан би қойсаң,

Адаспас жол мен жобадан[2].

Атасыздан би қойсаң,

Босанбас аузы парадан.

Ағар дария су кетпес

Қалмақтан алсаң маһи бір зайып.

Сүйегіңді жоғалтпас!

Отының болсын жантақтан,

Қатының болсын қалмақтан.

Қосының болсын қазақтан!

Сегіз қиыр шар тарап

Төрт құбылаңды түгел ғып,

Төріңде жатып салмақтан!

Он екі айда жаз келер,

Құс алдында қаз келер.

Айтып - айтпай немене,

Заманыңыз[1] аз келер.

Сол заманың келгенде,

Ата-бабаң қол берген

Қожаларды қас көрер.

Ноғайларды ғалым деп,

Әулиедей көрерсің!

Ноғайлардың бойлары [2] болар сазандай,

Сәлдесі (сәллесі) болар қазандай,

Ақыретке барғанда,

Ақсүйекті қор тұтқан,

Қараны онан зор тұтқан,

Ноғайларды пір тұтқам,

Тартарсың сонда жазаңды - ай!

Кеше[1] қара қалмақ бүлерде

Бұзылардың [2] белгісі:

Бұлыт - бұрқан болысты,

Уағдадан жылысты [3],

Буыршындай тіздесті,

Жамандықты іздесті.

Бірін-бірі күндесті.

Жаулаған ханын қара оңбас,

Хан қисайса, бәрі оңбас!

Ханын қалмақ жаулаған

Сөйткен қалмақ оңбаған!

Сол қалмақтың жері еді-ау [4]:

Үш (Ош), Қарқара, Көктөбе,

Ит те ұлып қалмаған.

***

Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,

Бұл үйректей болыңыз.

Судан - суға сүңгумен (шүйгумен),

Көлден көлге қоныңыз!

«Байлар ұғлы шоралар

Бас қосыпты!»- десін де.

Маң-маң басып жүріңіз,

Байсалды үйге түсіңіз.

Айнала алмай, ат өлсін,

Айыра алмай, жат өлсін!

Жат бойынан түңілсін,

Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз!

Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,

Бұрылып ұшар жаз күні.

Боз мойынды сұр үйрек

Көлге қонар жаз күні.

Көкаланы жаратып,

Көк дабылды байлатып,

Байлар ұлы (ұғлы) шоралар

Көл жағалар жас күні.

Байлар қызы - бикештер

Қол бұлғайды-ау жаз күні!

Қымызсыз жиын (иыйын) той болса,

Қызығы жоқ-ты жаз күні.

Қызыл турам ет болса,

Қызғаныш болар аз күні.

Мал-бергенің болмаса,

Пайдасы жоқ-ты аз күні!

Ақсары атан еспелі

Ел жайлауға шыққан жұрт,

Хақтың жолын күзетпей,

Жамандықты тұтқан жұрт.

Мамырасып, бай болып,

Байсал тауып жортқан жұрт.

Хан жарлығын алмады,

Ханға тізгін салмады,

Баяғыдай: «Бір - шын!»- деп,

Бір ауызды болмады.

Қас тұрпайы болған жұрт!

Айналасын жер тұтқан

Айды батпас демеңіз.

Айнала ішсе таусылмас [1],

Көл суалмас демеңіз!

Құрсағы құшақ байлардан

Дәулет таймас демеңіз.

Жарлыны жарлы демеңіз,

Жарлы байға теңеліп [2] (тең алып),

Жайлауға жарыса көшпес демеңіз.

Жалғызды жалғыз демеңіз!

Жалғызды жалғыз демеңіз,

Жалғыз көпке теңеліп (тең алып),

Бір жапанда соғысып,

Кегін алмас демеңіз.

Құландар өтпес [3] қу тақыр

Қурай бітпес демеңіз.

Қурай бітпес құба жон-

Құлан жортпас демеңіз!

Құрсағы жуан боз бие

Құлын салмас демеңіз!

Қулық туған құлаша

Құрсақтанбас демеңіз.

Қу таяқты кедейге

Дәулет бітпес демеңіз!

***

Ай не болар күннен соң,

Күн не болар Айдан соң?!

Құлпырып [1] тұрған бәйшешек,

Қурай болар солған соң!

Хандар киген қамқа тон

Шүберек болар тозған соң.

Еңсесі биік кең сарай

Мортық болар бүлген соң.

***

Төрде отырған қарт бабаң

Төресін жаңылар малдан соң.

Төркіндеген бикешің

Тіркеусіз о да қайтар малдан соң.

Дөңгелеп (доңғалақ)[2] арба жүре алмас,

Қос арысы сынған соң.

Жігіт жақсы бола алмас,

Алғаны жаман болған соң!

Қос, қос орда, қос орда [3],

Қосыла қонбас малдан соң.

Қоспақ өркеш сары атан

Қом жасамас майдан соң.

Төсі аршынды сұлуың

Сілкіп төсек салмас малдан соң.

Байдың ұлы көрпелдес (көрпелес)

Шұбалаңқы тартады

Айдап жүрген малдан соң.

Үлдемен басын ораған,

Семсермен шашын тараған,

Қиғаштап қасын қараған,

Күлгенде, күрек тісі қасқайған,

Қынай да белін буынған,

Ол не болар ерден соң ?!

***

Ай, айташы, Алланы айт,

Аты жақсы Құдайды айт.

Төрт шаһариар (шадияр) Мұстафа

Мұсқап (мысхифа) ашқан ғаламды айт!

Тәңірім сөзі - Фұрқанды (Бұрқанды) айт,

Кәлам - Алла Құранды айт!

Тәңірім салса аузыңа,

Жан жолдасың-иманды айт!

Жамандыққа - жақсылық

Кектемеген [1] Еділді айт!

«Қара қылды қақ жарған»

Наушеруандай әділді айт!

Ғаршы менен Күрсіні айт,

Лаухи менен Қаламды айт!

Құдіретімен жаратқан

Он сегіз мың ғаламды айт!

Ақтан сия танытқан

Дәуіт пенен қаламды айт!

Сөйлеу үшін жаратқан

Сөз анасы сәлемді айт,

Тірілікте сыйласқан

Ата менен анаңды айт!

Адам үшін жаратқан

Қызықты нәубет баланды айт!

Өлгеннен соң жер жұтқан,

Қараң қалған денеңді айт!

***

Алла деген ар болмас,

Ақтың жолы тар болмас.

Тар пейілді кеңімес,

Кең пейілді кемімес.

Берем деген құтылмас,

Берік байлаған шешілмес,

Қазулы жолдар көмілмес.

Қартайсаң, қарт бабаңды сыйлай бер,

Күндердің күні болғанда,

Кімдерде кімнің дейсің белі бүкіреймес [1]

***

Хақтың үйі мешіт-ті,

Ақты құдай шешіпті.

Арамзада төкпенің

Уыз (у,ез) ойын (үйін) кесіпті. 0

Ибраһим халал жасады

Тәңірім үйі-Қағбаны [1].

Батырлар үшін жасатқан [2]

Берен сауыт жебені.

Сыйлай бергіл көнені

Сыйламаған күң қылар

Өзін тапқан енені.

Ибрахим халал жасаған

Тәңірім үйі – мешіті.

Құдайды білмес бинамыз

Құдайынан кешіпті.

Құдайыңа құл болсаң,

Шын жасалған [3] ұл болсаң,

Құдай-тағалам өзі берер несіпті!

* * *

Ұрғашының жақсысы

Әбжыландай бұраңдап (есіліп) [1],

Боз жорғадай желгені (жылғаны).

«Қырға шықсам, көрер» - деп,

Пана тұтар жылғаны.

Ұрғашының жаманы

Өсек дүкен құрғаны.

Құдайының ұрғаны!

«Өсек пен ғайбатты,

Зина менен ұрлықтан,-

Бұрынғы өткен жақсылар: -

Онан да жаман!»- десіпті.

Ақсаңнан биік тау болмас,

Бауырынан қашқан күзен көрінбес.

Ақшам батпай, түн шықпас,

Ажал жетпей, жан шықпас.

Етекті кессең, жең (иең) болмас,

Ежелгі дұшпан ел болмас.

Қараша торғай қаз болмас,

Шағала келмей, жаз болмас.

Шаңқан болмай, боз болмас,

Іштен қыңыр туғанды

Тезге салсаң, түзелмес.

Қара қойдың терісін

Сабындап жусаң, ағарам

Қалған көңіл табылмас

Өзіңнен тумай, ұл болмас

Сатып алмай, құл болмас

Құм жиылып, тас болмас,

Құл жиылып, бас болмас.

Екі жақсы қас болмас,

Екі жаман дос болмас.

Дос болғанмен, хош болмас.

Екі жақсы дос болмас,

Дос болса, түбі бос болмас!

* * *

Бірінші тілек тілеңіз:

Бір Аллаға жазбасқа!

Екінші тілек тілеңіз:

Бір шұғыл пасық залымның

Тіліне еріп азбасқа!

Үшінші тілек тілеңіз:

Үшкілсіз көйлек кимеске!

Төртінші тілек тілеңіз:

Төрде төсек тартып жатпасқа!

Бесінші тілек тілеңіз:

Бес уақытты бес намаз

Біреуі қаза қалмасқа!

Алтыншы тілек тілеңіз:

Алпыс басты ақ ордаң,

Ардақтаған аяулың

Күнінде біреуге

Тегіннен-тегін олжа болмасқа!

Жетінші тілек тілеңіз:

Желкілдеген ту келіп,

Жер қайысқан қол келіп,

Сонан сасып тұрмасқа!

Сегізінші тілек тілеңіз:

Сегіз қиыр шар тарап,

Мал таусылып, ел қалып [1]

Жер тұлданып тұрмасқа!

Тоғызыншы тілек тілеңіз:

Төреңіз тоқтан таймасқа!

Тоқсандағы қарт бабаң

Топқа жаяу бармасқа

Оныншы тілек тілеңіз:

Он ай сені көтерген,

Омыртқасы үзілген,

Aязды күнде айналған,

Бұлты күнде толғанған,

Тар құрсағын кеңіткен,

Тас емшегін жібіткен,

Анаң бір аңырап қалмасқа!

Он бірінші тілек тілеңіз:

Он бармағы қыналы [2],

Омырауы жұпарлы

Исі жұпар аңқыған,

Даусы қудай саңқыған,

Назыменен күйдірген,

Құлқыменен сүйдірген,

Ардақтап жүрген бикешің

Жылай да, жесір қалмасқа!

Сәлем бір-сөздің анасы,

Ғалек (алейік) алған данасы.

Шығанақтан шырқайды

Ол біреудің танасы.

Оның сөзін тыңдасаң,

Баяғы айтқан жаласы.

Өтірікті шын қылған

Ол - Алланың қызыл көзді пәлесі.

Айтқаныңа көнбесе,

Айдауыңа жүрмесе,

Көңілінде бар оның аласы [1].

Бәрімізді сұрасаң,

Құтан байдың баласы,

Арғындардың сабасы,

Қарақожа бас болып,

Қабыл да болған дуасы (дұғасы)!

Жақын жерден шөп жесе,

Жердің сәнін (сәнің) кетірер.

Ағайынның аразы Елдің сәнін кетірер.

Абысынның аразы

Ауыл сәнін кетірер!

* * *

Жарқ-жұрқ еткен жайда бар,

Жарау семіз байда бар.

Құйрығы бітеу қойда бар,

Қос қанаты тимеген (жетпеген) [ 1 ]

Қанаты бітеу құда бар.

Aт тұяғы тимеген

Ақ кірпіш тас суда бар.

Ғазірейіл келгенде,

Жан қалар жер қайда бар?!

* * *

Жар басына қонбаңыз,

Дауыл соқса, үй кетер.

Жатқа тізгін бермеңіз,

Жаламенен бас кетер!

Жаманмен жолдас болсаңыз [1],

Көрінгенге күлкі етер.

Жақсымен жолдас болсаңыз,

Айрылмасқа серт етер!

Ит жүгіртіп, құс салсаң,

Киген тоның түлкі етер.

Сыпайы сырын білдірмес,

Ақырын ғана бүлк етер.

* * *

Көкте бұлт сөгілсе,

Көктеп болмас, не пайда?

Көкіректен жан шықса,

Қайтып келмес, не пайда?!

Дін мұсылман болмаса,

Тіл мұсылман не пайда?!

Қызда қылық болмаса,

Құр шырайдан не пайда?

Ерге дәулет бітпесе,

Шүлдіреген қызыл тілден не пайда?!

Мал араға түспесе,

Құр айтқаннан не пайда?!

Байдан қайыр кеткен соң,

Мал да кетер, не пайда?!

* * *

Алыстан қызыл көрінсе,

Манат емей, немене?!

Көтеріліп ұшқан соң,

Қанат емей, немене?!

Екі жақсы бас қосса,

Санат емей, немене?!

Қамшылатып жүгірген

Шабан емей, немене?!

Айтқан сөзге түспеген

Жаман емей, немене?!

Сұрағанда, бермеген,

Сараң емей, немене?!

Кісі ақысын көп жеген

Арам емей, немене?!

Іштегі сыр Аллаға мағлұм,

Сыртыңдағы қулығың

Амал емей, немене?!

Сусағанда берген су

Шекер емей, немене?!

һимматсыз [1] ерге біткен мал

Бекер емей, немене?!

* * *

Қара арғымақ арыса,

Қарға адым жер мұң болар,

Есіл көзден нұр тайса,

Бір көруге зар болар.

Батпақты сайға су түссе,

Атың арып келгенде,

Өткел бермес кешерге!

Қайырсыз итке мал бітсе,

Аңқаң құрып келгенде,

Саумал бермес ішерге!

Жаман болса алғаның,

һимматлы туған есіл ер

Киім пішсе ол қатын,

Жағасы кетер көнтиіп,

Етегі кетер салпиып.

Үлгі болмас пішерге!

***

Айтар болса, Алланы айт!

Таңертең азан шақырған,

Даусы сұлу молданы айт!

Өз жынысының ішінде

Даусы ащы тырнаны айт!

Тауық жүнді тазтырна

Тақыршақ жерге қонбас па,

Таралып жүні қалмас па?!

Ақ сұңқар құстың баласы

Ұяда алтау тумас па,

Ұяда алтау туғанмен [1],

Оның ішінде

Біреуі алғыр болмас па?!

Алғырының белгісі –

Ұзақтан жемді ілмес пе?!

Бірге туған ұялас:

«Бізге сауға!»- демес пе?!

Өзі аштан өлсе де,

Айырып жемін бермес пе?!

Сөйтіп жүрген кезінде

Алғырынан айрылса,

Қанаты түптен қайрылса,

Құс жаманы жапалақ

Оған да қор болмас па?!

Адамзаттың баласы

Атадан алтау тумас па?!

Атадан алтау туғанмен,

Оның-дағы ішінде

Біреуі арыстан болмас па?!

Арыстанының барында

Жорғасы болса, мінісіп,

Торқасы болса, киісіп,

Толғамалы қамшы алып,

Толғай да толғай дәурен сүрмес пе?!

Сөйтіп жүрген кезінде

Арыстаннан айрылса,

Қанаты түптен қайрылса,

Ел шетіне дау [2] келсе,

Өтініп оны ала алмай,

Алдына келген жақсының

Қадірін оның біле алмай,

Қадір-құрмет (ізет) қыла алмай,

Артында қалған жамандар

Бас-басына тозбас па?!

* * *

Ай, заман-ай, заман-ай,

Түсті мынау тұман-ай,

Істің бәрі күмән-ай!

Баспақ, тана жиылып,

Пана [1] болған заман-ай!

Құл-құтандар жиылып,

Құда болған, заман-ай!

Арғымағын жоғалтып (иоғалтып),

Тай жүгірткен заман-ай!

Азаматың құлапты,

Жұрт талық болған, заман-ай!

Арғымақтың жалы жоқ,

Жабылар жалыменен теңелер.

Жақсылардың ( ихшылардың) малы жоқ,

Жамандар малыменен теңелер (тең алұр).

Арғымақ-жалсыз,

Ер - малсыз,

Алланың аманат қойған жаны [2]

Қай күні алары (алұруы) болжалсыз.

* * *

Шашырап шыққан қандар көп,

Шашау жатқан малдар көп,

Қайсыбірін айтайын,

Айта берсем, сөздер көп.

Үй артында төбешік

Ерттеулі тұрған ат болар

Қариясы кімнің бар болса,

Жазулы тұрған хат болар.

Өзіңнен туған жас бала

Саудагердей сарт болар.

Өзіңмен бірге туысқан

Алаштан бетер жат болар!

Сыйынған пірің сарт болар,

Бір Құдайға шет болар!

* * *

Өтермеден кетер ме

«Жарлымын!»- деп байғұстар

Байдың малын күтер ме?!

Тайып кетсе табаның,

Шашыңды берсең, жетер ме?!

Аздың да ісі бітер ме,

Көптің де ісі жетер ме?

Көп ішінде бір жалғыз

Сөйлесе, сөзің өтер ме?!

Рулының оғы қалса, табылар,

Жалғыздың тартатұғын (ататұғын),

Жағы қалса, табылмас.

Әкелі бала жау жүрек,

Әкесіз бала сұм жүрек,

Жиын болса, бара алмас.

Барса-дағы төрден [1] орын ала алмас.

Екі көзі жаудырап,

Тұлымшағы салбырап,

Күнінде соның не болғанын білмеймін.

Шайнағаным күмән-ды[2]!

Әкелі бала жау жүрек,

Әкесіз бала сұм жүрек,

Жиын болса, барады,

Барса, орын алады.

Бітірер сенің дауыңды,

Қайтарар сенің жауыңды,

Күнінде тастан өтер жебесі!

* * *

Арту-арту бел келсе,

Атан тартар бүгіліп.

Алыстан қара көрінсе,

Арғымақ шабар тігіліп.

Алыстан жанжал сөз келсе,

Азулы сөйлер жүгініп!

* * *

Садыр, қайда барасың

Сарысуды көбелеп?

Ақмырзамды өлтірдің

Ақ сойылмен төпелеп.

Жауайын деп мен келдім

Қар, жаңбырдай себелеп.

Арғымағым барында

Жарысқалы келгенмін.

Азаматым барында

Алысқалы келгенмін!

Жақсы болсаң, сенімен

Табысқалы келгенмін.

Жаман болсаң, шаншысып,

Шабысқалы келгенмін.

Уа, сен танымай кетіп барамысың,

Мен-Арғын-Найман арыспын (арысымын),

Азуым кере қарыспын.

Іштен туған шалыспын!

Сен данышпан болсаң,

Мен-арыстан.

Сен бұзаудың бас терісі баспақ болсаң,

Мен өгіздің жон терісі талыспын.

Сірә, қыр көтіңнен қалмаспын!

* * *

Бұқарекең біз келдік,

Ақан, Төбет байларға.

Бесті берсең, семіз бер

Жаздай Бұқар жайларға.

Бермеймін деп атама,

Асауыңды матама,

Шандырынан [1] берік тартсам,

Шамырқанып, шамданып,

Шалқасынан жата ма?

Алпыстағы Бұқардың

Сілесі құрып қата ма?!

Құлдарың мен күңдерің

Мерекеге бата ма?

Келіп едім өзіңе [2],

Түнеугі айтқан сөзіңе!

Тіпті разы болмаймын

Керегенің басында

Екі қары (қари) [3] бөзіңе!

Бермей қалсаң осы жол

Жолықпаймын деп ойлама

Жортуылшы[4] ердің көзіне!

Ежелгі дос жау болмас,

Шернеуіште[1] хаты бар!

Ежелгі дұшпан ел болмас,

Көңілінде кірлер (кірдар) таты бар

Ежелгі дос жау болмас,

Айтысқан оның серті бар.

Ежелгі дұшпан ел болмас,

Көңілінің тұтқыр кірі бар.

* * *

Ханға жауап айтпасам,

Ханның көңілі қайтады.

Қандыра жауап сөйлесем,

Халқым не деп айтады?!

Ай, Абылай, Абылай,

Қайғылы мұндай хабарды

Сұрамасаң не етеді?!

Сұраған соң, айтпасам,

Кісілігім кетеді.

Енді айтайын, тыңдасаң,

Айтты деп қаһар қылмасаң,

Судан қашып қарағай,

Шөлге біткен бір дарақ.

Шортан суға шыдамсыз,

Балықтан шыққан бір қарақ.

Ойлама: «Шортан ұшпас!»- деп,

«Қарағайға шықпас!»- деп [1],

Күнбатыстан бір дұшпан,

Ақырда шығар со тұстан.

Өзі сары, көзі көк,

Бастығының аты көп.

Күншығысқа қарайды,

Шашын алмай, тарайды.

Құдайды білмес, діні жоқ,

Жамандықта міні жоқ.

Затсыз, тексіз, жон кәпір [2],

Аузы - басы жүн кәпір,

Жаяулап келер жұртыңа,

Жағалы шекпен кигізіп,

Балды май жағар мұртыңа.

Жемқорларға жем беріп,

Азды көпке теңгеріп [3],

Ел қамын (ғамын) айтқан жақсыны

Сөйлетпей, ұрар ұртына!

Бауыздамай, ішер қаныңды,

Өлтірмей, алар жаныңды!

Қағазға жазар малыңды!

Есепке салар барыңды!

Еліңді алар қолыңнан,

Әскер (ғаскер) қылар ұлыңнан.

Тексізді төрге шығарып,

Басыңа ол күн туғанда,

Теңдік тимес құлыңнан [4]!

Бұ айтқан сөз, Абылай,

Болмай қалмас артыңнан!

Есітсең мына қартыңнан!-

деп, сөзін тауысқанда, Абылай хан: «үф!»- деп, сұрағанына пүшайман болған екен.

* * *

Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай,

Қайырусыз жылқы бақтырған, ханым-ай!

Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай,

Үш жүзден үш кісіні құрбан (құрмалдық) қылсам,

Сонда да қалар ма екен қайран жаның ай?!

КӨТЕШ РАЙЫМБЕКҰЛЫ (XVIII ҒАСЫР)

Қаратаудың басынан көш келеді,

Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.

Жақсы қыздың үйіне күйеу болсаң,

Табақ-табақ алдыңа төс келеді.

Қаратаудың басынан көш келеді,

Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.

Жаман қыздың үйіне күйеу болсаң,

Төсің түгіл, төсегің кеш келеді.

* * *

Абылай, Ботақанды сен өлтірдің,

Есіл ер, жазығы жоқ, неге өлтірдің?!

Хан басың қарашыңмен даулы болып,

Үстіне ақ ордаңның қол келтірдің.

Абылай, күйіп кетті салған қалаң,

Мейрамға не дейсің жапқан жалаң?

Жанайды дәл бүгін күн босатпасаң,

Болады ертең жесір қатын-балаң!

* * *

Төлебайдың баласы өңшең сырттан,

Ерегесіп ет жейсің, аты жұрттан [1],

Сен бермесең, етіңнен, мен де бермен,

Зор болсаң, тартып жерсің, Ыстықмұрттан[2].

* * *

Есі бүтін табады көшкен жұртты,

Қойлы қатын алады май мен құртты.

Қарындасқа ашуың қатты келіп,

Шауып ала қойыпсың Ыстықмұртты!

* * *

Арқауылдың құба жон түсер қақтар,

Су ішкелі сол қақты құлан жақтар.

Атадан алтау-жетеу туғанменен,

Соның ішінде біреу-ақ сүтін ақтар.

Ай-қараңғы, күн-бұлт: түн демеңіз,

Біреу-жарлы, біреу-бай: күндемеңіз!

Ата тілін алмаған арам ұлды

Аузы түкті кеуірден кем демеңіз.

Ай-қараңғы, күн-бұлт: түн демеңіз,

Біреу-жарлы, біреу-бай: күндемеңіз.

Ата тілін сыйлаған адал ұлды

Хат оқыған молдадан кем демеңіз!

Балаңа, ұрса берме, таз да болса,

Малыңды, сол бағады, аз да болса.

Жұмыскер есіктегі тынышы кетер,

Қожайын төрде отырған қазба болса!

* * *

Қойым-ау, кел, қойсайшы өргеніңді,

Мен айтамын көзіммен көргенімді.

Құйрығыңды бір итқұс алып кетсе,

Сен онан ала алмассың бергеніңді.

* * *

Дулап өтіп барады тұсымнан қыз,

Ұяты бар бойында, қымсынған қыз.

Қазы менен қартаға тойғызғандай

Тәуір сыйлап жездесін отырған кыз.

Сонда қыздар айнала тұра қалып:

- Туу, мынау қалай өтірікші еді?!- дегенде, айтқаны:

* * *

- Түкірсеңдер, бетіме түкір, қыздар,

Түкіргеніңе қыламын шүкір, қыздар [1].

Көрінгенге былқ етіп құлай кетіп,

Соңыра түсер ішіңе, пікір, қыздар!

* * *

Күркелінің бауыры күнде дауыл,

Көтеш қалды қыстауда жалғыз ауыл.

Ауырып жатсам, көңілімді бір сұрамай,

Жын Сексеннің баласы қарабауыр.

Бір жанымның қамы үшін жүрдім саяқ,

Не қыламын бұл малды жаннан аяп.

Ауырып жатқан күнімде бір қайрылмай [1],

Ет дегенде қалмапты тайлы-таяқ.

* * *

Арғы атамды сұрасаң, Сексен:Жұлма,

Райымбек Сексеннен туған ұл ма?

Райымбек дейсің де, Райды айтпай [1],

Райымбек би болса, Рай құл ма?

* * *

Тінәлі, Тышқанбайдан алдым «жетім»,

Қопаның, өкпеледім, көрмен бетін.

Малдыбайдан алғаным-маңқа жирен,

Түбінде жалғыз таудың жетім етін.

* * *

Қартайғанда қатының дұшпан болды,

Баласымен бірігіп қысқан болды.

Келін деген бір дұшпан және шықты,

Біреуі-іштен, біреуі тыстан болды.

Қартайғанда қатының:

-Қазба!- дейді,

- Келін менен балаға жазба!- дейді.

- Ат болса, айғыр болса, солар мінсін,

Шолақ байтал қақбасқа аз ба?!- дейді.

«Бала, бала!»- деуменен мазалымыз,

Баладан, болар, білем, ажалымыз!

Баламызға жалынсақ, жан сақтар ек,

Келін деген даяр тұр тажалымыз!

* * *

Келін-ау, сен де тексіз, мен де тексіз,

Сен неге: «Тексіз»-дейсің жіктен-жіксіз?!

Қартайғанда Көтештің ажалына

Келіннен айғыр шықты екі енексіз.

Сөйлес дейсің, қонағым, сөйлеспеймін,

Екі елу - ердің жасы - он «бес» деймін.

Осы үйде ұршықталған жалғыз сан бар,

Төбелеспей, оны қатын кісіге бермес деймін.

* * *

Сексен - ерікке қоймады-ау қалжыратып,

Қайтіп өлең айтармын алжып жатып?!

Сексен түгіл, тоқсанға болмас едім,

Ұсақ турап, ет берсең, балбыратып.

* * *

Кәрілік әбден жеңгенде, айтқан өлеңі:

Кәрілік, жылы-жұмсақ ас жарай ма,

Қазы-қарта, жал-жая, бас жарай ма?!

Кәрілік, бәрін мұның жақтырмайсың,

Үйген топырақ, қалаған тас жарай ма?!

* * *

Атам ата болмады, қалмақ болды,

Қызын берсе, атымды алмақ болды.

Алты ешкі, жалғыз қойын базарға айдап,

Қызыл ділда, ақ жамбы алмақ болды.

* * *

Енем ене болмады, деген болды,

Жазығымыз енеге неден болды?

Сап-сау қызын ауру деп сылтауратып,

«Ақ сарыбас»- еркек қойды жеген болды.

* * *

Қонақ қусаң [1], үйіңнен құт қашады,

Байлап қойсам, атымның қарны ашады.

Кең қорығын Құдайдың Шоң қорыса,

Ақ қар жауып ол жерді, мұз басады.

Қазақта Арғын аға болған зерек,

Басқадан ол кісінің жөні бөлек.

Арғынның түп атасы - ақын Құтан,

Өлеңге бізден ұстұн болса керек.

* * *

Жөн-жобамыз - қалашы,

Қалашы мен далашы.

Бір тайырының алашы.

Жалғыз ала шолақ биенің көтіне

Құрым киіз тиіп сауған

Желкілдектің баласы,

Сауыр құлдың желігуін қарашы!

* * *

Ұстаның дандагөйі балғасында

Құдайым ұстаға күн салмасын да.

Ұстаға дандагөйсіз барамын деп,

Көріктің отырып қалдым далдасында.

* * *

Ақыл, Сексен атанған елімізді,

Атпен тартып қағатын желімізді.

«Жұтадық!»-деп, бозбала, мұңаймаңдар,

Азар болса, бір жолғы төлімізді.

* * *

Ay, балам, танымаймын, не ел боларсың,

Не дәулет, не перзенттен кем боларсың?!

Көтешті жүзге келген тонаймын деп,

Айдабол мен Күлікке жем боларсың!

* * *

Жан-жағымнан жеті ұры анталады,

Келе сала біреуі балталады.

Өспегірдің баласы қайдан туды,

Жауырынымның ортасы қанталады.

Жылқының бурыл келер шал каскасы,

Кеудеден білінеді жан басқасы.

Жұмысым болмас еді-ау бұл пұшықпен

Кешегі өтіп кетті Төлебайдың бес қасқасы!

* * *

Жүре-жүре түзелер ердің қосы,

«Байдың қызы»-демесең, жанның босы.

Үлкендерден батаны көп алып ем,

«Алғаныңмен қоса ағар»-деген осы.

Дерикеске

Жылдан аса жолдас болдың Олжашыңа,

Қайрылмастай жан екен жолдасына.

Байлау да жоқ сөзінде, матау да жоқ,

Қол ап кел Олжашыңның өз басына.

ЖАНАҚ САҒЫНДЫҚҰЛЫ

(1770-1856)

Қиғытан, Босбостағы мал баққыштар,

Біреуіне біреуі сын таққыштар.

Біреуіңе біреуің сын тақпай-ақ,

Ептеп, септеп күніңді елте қой қақпыштар!

Қиғытан, Босбостағы обырларға,

Тойып, байлық көрмеген тобырларға.

Жұмасында орыстың арақ ішіп,

Үкі тағып шабасың шобырларға!

* * *

Атым Жанақ деген соң, атым-Жанақ,

Айдаболда келіп ем Шоңды қалап.

Қонағына бір тоқты соя салып,

Бозбаласы кетеді иттей талап.

Торайғыр мен Шоң едің мақтап жүрген,

Бар ақылың осы ма сақтап жүрген?

Екеуің екі жаққа тарта берсең,

Бұратараң жеп кетер жақтап жүрген.

* * *

Жанын берген Жанақтың шұбарын жер,

Мына адам бұл шұбарды: «Менікі!»-дер.

Жақсы атыңды жалғанға сатқан жанды

Бар Құдай, өзің біл де, жазасын бер!

* * *

Абайділда, Аббастың елін жайлап,

Бес жорғасын өлтірдім кісе (кесе) байлап.

Ханнан алған сұлуым өліп қалып,

Қара күңмен келемін сорым қайнап.

* * *

Ар жақта аты шыққан Нұрикен бай,

Ішкені-алтын аяқ, аққұйрық шай.

Байлығы алты Алаштан асып кеткен,

Жылында құлындайды жеті жүз тай.

САҚАУ МӘУКЕҰЛЫ

(1798-1875)

Ескі сөз жаңа сөздің үлгісі еді,

Торайғыр, Шоң-Арқада бір кісі еді.

Жаңабатыр өлген соң, Жанақ қалды,

Тұғырына қондырған белгісі еді.

Біреуі жеті бидің Шорман екен,

Шоң биім жел жағында қорған екен.

Торайғыр жеті жұрттың дүлдүлі екен,

Кек жарып дүйсенбі күн туған екен.

Олжабай біздің елде ту ұстаған,

Балапан тұйғын кұстай қоныстаған.

Қолының қоспасынан өтсе де,

Ту ұстаған жерінен жылыспаған.

* * *

He дейді мынау кәрі күң Құдай ұрған,

Кім бар еді қонысынан желмей тұрған?!

[А]қтауды Өртау менен бірдей алып,

Кернейді Алшағырым қойдай қырған.

* * *

Үшбу күн сыртым-бүтін, ішім-түтін,

Оңдырмас қарғағанын Құдіретім!

Жігіттер (жігітлар), өлмеймін деп, ғапіл қалма,

Өлімнің, алдын ала, келмей күтін!

* * *

Күте гөр, шамаң келсе, малдың астын,

Күтпесең малдың астын, маңдымассың!

Үстіңнен мал кеткен соң, ой (үй) да (де) кетер,

Жатарсың кебек қылып қардың астын!

* * *

Жақсы кеңес естісең, құлақ құршы,

Мамық төсек, тәтті ұйқы-жанның тынышы.

Қыран құс, жүйрік ат пен сұлу қатын,

Дәулет, перзент - адамның көңіл-хошы!

* * *

Қапалы адам дүниеде зар айтады,

Жарлылық ер жігітті мұңайтады.

Өтпес пышақ, шабан ат, жаман қатын,

Құс алмайтын көкшіл құс

Сол төртеуі ер жігітті қартайтады.

* * *

Сыртында Қызылтаудың сұлы Бөрлі,

Әкемнің аруағы маған қонды.

Жігіттер, қайыр берсең, біздерге бер,

Айрылған бұлбұлынан біз бір сорлы!

Қадір Жаббар, медет бер,

Он екі мүше, тіліме!

Дария теңіз ағылтып,

Сөзді құйыл[т]ып есіме.

Бір Алламе[н] бастайын

Әз Тәукенің тұсында

Қарлығаштай қайрылысқан

Қалың қазақ ел екен.

Байсынға барса, мал бөгіп,

Жататұғын кезі екен.

Құлыны жүні бөрте екен,

Бөрте қозы өсірген,

Байсындай шүйгін бар ма екен?!

Еділ, Жайық есіліп,

Ойнап жатқан су екен.

Ертіс, Есіл мөлдіреп,

Мейір қанар нәр екен.

Қырдың жоны-Қоңыртау

Аса бір асу бел екен!

Алатаудың арқасы

Ақбураның құмындай,

Сүңгіп жатқан мұз екен.

Сырдың бойын жайлаған

Қалың Қоңырат елі екен.

Желмаясын желдіртіп,

Нар түйесін боздатып,

Байтақ жатқан Сыр бойын

Шүйгіп жүзген халық екен.

Бұл байтақты шарлаған

Төлеубайдың(Толыбайдың) баласы

Ер Олжабай жас екен!

ШЕРНИЯЗ ЖАРЫЛҒАСҰЛЫ

(1807-1867)

Ассалаумағалейкум, алдияр хан,

Өлім десе, қорқады шыбындай жан [1].

Өлімнен қашып келіп қорғалаған,

Қуып жүр құйқылжыған құрғыр заман!

«Асыл зат, ханзаданың баласы!»-деп [2],

Мен бір торғай бұтаңа қорғалаған.

Жалаң аяқ, жалаң бас зарлап тұрмын,

Көзіңнің қырын салар бар ма заман?!

Найзаңның, күміс шаптың, қияғына

Сіз-сұңқар, келіп қондым қияғыңа.

Назарың топырақты алтын қылған хансың [3],

Көз салсаң, мүсіркеумен, сияғыма!

Хан іш дәретін ала берді:

- Қараңғы түнде [4] сұмырайдай тақылдап тұрған қай неме?- дейді.

Сонда Шернияздың айтқаны:

Арқада ту ұстаған Арғынғазы,

Сайраған мен қасында (солардың) [5] қоңыр қазы.

Қысын-жаз, қылығын [6] той, күлкі қылған:

Мен байғұс-Исатайдың Шерниязы.

Байеке, қаһарың-қыс, рахматың (рақметің)-жаз,

Алдыңда өліп кетсем, өмірім [7] аз.

Күндіз-той, түнде-базар: жүрген жерім,

Бұлбұлы Байұлыңмен, Шернияз!

[Баймағамбет]:

- Құлақ - мұрнынан [8] жұрдай қылған Исатайды қоймай, әлі былшылдап тұрғанын!-дегенде, айтқан өлеңі [9]:

Шеріңнің бір сыпыршы томағасын,

Алаштан алып жеген сыбағасын.

Сау болса жақ пен тілім, күнелтермін,

Құлағым қу басымның садағасы!

[Баймағамбет]:

- Шернияз болсаң, жүр, үйге кіріп сөйле!-деп, хан үйге қарай жүре бергенде, айтқан өлеңі [10]:

Сөйлеген, хан Байеке, жақ пен тілім,

Не болар мұнан былай көрген күнім?!

Жалаң аяқ, жалаң бас, кіре алмаймын,

Қайтейін, ашылып түр абиырым!

Кәпір-антқа, мұсылман тілге [11] нанар,

Сөзімді естігеннің мейірі қанар.

Жалаң аяқ, жалаң бас кіріп барсам, Ханым мен, қуып шығар, ханшылары. I Баймағамбет] үстіндегі жаннат ішігін тастай беріп:

- Мынаған оранып үйге кір, үйге барған соң, тастарсың!-деп, хан өзі үйге кіріп, дәретін алып [12], намазын оқып болған соң, қыздарына:

- Апа сорлыға түгел киім кидіріңдер!- дейді. Киімдерді қасына апарған соң,- Ал, мыналарды ки де, ананы таста!-дейді.

Сонда Шернияз сөйледі:

Кім сөгер, сіз көтеріп демесеңіз,

Тозақ жоқ кісі ақысын жемесеңіз!

Ақ сұңқар аунағанда, түк қалмай ма[13],

Тастайын: «Қалған түгім»-демесеңіз.

[Баймағамбет]:

- Шерім, алсаң, алшы, өнеріңді көрейін, осы үйімді бір ауыз өлеңмен мақташы!-дейді.

[Шернияз]:

Жеткізбей екі жүзге ханның жасын,

Құдайым тегіс берген мал мен басын.

Жұмақтың (ұжмақтың) дәл төріндей ақ ордасы,

Салдырған саф алтыннан босағасын.

Бауы бар уығының меруерт, маржан,

Мұнан асып бола ма дүние жалған?!

Береннен туырлығын ойып салған,

Бір кезін манатының бір атқа алған.

Кілемі масаты емес, құлпы жібек,

Төріне, есігіне төсеп салған.

Осынша жұрттан озық бақ бергені,

Байеке, сіздерде де бар ма арман?!

[Баймағамбет]:

- Шерім, жарайсың, шешен екенсің, ұлым болмайтын, мынау қыздарымды мақташы! Бақандай алты қызым бар, жарастықта отыр ғой[14]!

Сонда Шернияз былай дейді:

Байеке, сіздің қызда жаман бар ма,

Дейтұғын пәлен-түген заман бар ма?

Еркек болса, әр жұртқа хан болғандай,

Әйел қылған Аллаға амал бар ма?

Орынбор, Троицк қалалары,

Ақылға сондай толық даналары.

Өңшең абзал баланы тауып берген

Жатыны асыл жан екен аналары.

Жұмақтың хор қызындай тегіс туған,

Ой, Алла-ай, қалай мінсіз балалары?!

[Баймағамбет]:

- Шерім-ай, осыншама мақтадың, енді жамандашы, қалай жамандар екенсің?

[Шернияз]:

Байеке-ау, сіздің қызда жаман бар ма,

Сіздің қызды жаман [16] дер заман бар ма?

Бір нәрсе қиыстырып айтар едім,

Бармайды ауыз құрғыр [17] жамандарға.

Қызыңның бес тиындық біреуі жоқ,

Құдай ханша дегізді амал бар ма?!

Хан:

- Енді мына қатынымды мақташы!- дейді. [Шернияз]:

Шеріңнің сөйлер сөзге желгенін-ай,

Алланың шүкір қылдым бергеніне-ай!

Жұмақтың сипатындай қияпаты,

Ханымның келбетінің келгенін-ай!

Хан:

- Енді жамандашы, не дер екенсің?- дейді. [Шернияз]:

Байеке, заманыңда тасуың-ай,

Шеріңнің сөйлер сөзге басымын-ай [18]!

Ханымның бойы аласа, мұрны қайқы,

Тап мінген [19] мегежіннің қаншығындай.

Өлең-жел, айдалаға жаққан оттай,

Япырым-ау, көргенімді жасырдым ба ай?!

Хан:

- Енді өзімді мақташы, не дер екенсің?-дейді. [Шернияз]:

Үш қабат ақ патшаға барып келдің,

Жақсыны жаман менен танып келдің.

Қызметің ақ патшаға жаққаннан соң,

Жандарал-бөлкебай шен алып келдің.

Бардыңыз Пертборға ол бір күнде,

Патша көріп таңданған келбетіңе.

Құдайдан мұнан артық не сұрайсың,

Сегіз санат тік тұрған қызметіңде.

[Баймағамбет]:

- Жарайды, Шерім, қасымда жүрдің бе, қайдан білдің?

Сол ақ патшаға барғанда, қатты науқастандым.

Өліп кетсем, жұртым қандай қайғылы болар еді,

өлмегеніме жұртым қандай шаттанды?

Өлеңмен соны айтшы!-дейді.

Сонда Шернияз сөйледі:

Сіздерді патша қойған тәңірім қалап,

Жүреді көшіңізді Қыдыр жанап.

Ауырып сол сапарда өліп кетсең,

Қалмай ма жұртың ұлып көкке қарап?!

Жер тітіреп, көк күркіреп, көркіне енбей,

Төбешік солып қалмақ болып меңдей.

Естіген-естен танып, от боп жанып,

Сенделіп қалмақ әркім [20] соққан сеңдей.

Есітіп есендігің, жұрт шаттанды,

Ғаламнан он сегіз мың жан аттанды.

«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалап»,

Балапан ұядағы қанаттанды.

Естумен қан жылады жұртың кейіп [21],

Жазылдың көз жастарын тәңірім иіп.

«Ханзада жазылды!»-деп естіген соң,

Тебе үлкейіп, түрленді жер көркейіп.

Қайың тал қарағай мен көркейді арша,

Шұқанақтар көл болып өсті [22] қанша?!

«Ханзада жазылды!»- деп естіген соң,

Қозы-қой, бұзау өсіп, болған тайынша!

[Баймағамбет]:

- Ай, Шерім-ай, жалғанда сенен де шешен жан болды ма екен?-дейді.

Шернияз:

- Тақсыр, дүние болған соң, неге болмасын?! [дейді]

[Шернияз]:

Шеріңнің жайы-күйі кеткені ғой,

Қалжырап босағаңа жеткені ғой!

Сайратқан бұлбұл құстай,

Ардақтап Исатайдың күткені ғой [23].

[Баймағамбет]:

- Жаудан өлген немесін айта бергенше, басқаны айтсайшы!-дегенде, Шернияздың айтқаны:

Жаман ой жете алмайды жабындыдан,

Ұл тумас Исатайдай Табылдыдан!

Исатай жаудан өлсе, шаһид өлді,

Өлмей ме жаман да үйде қағындыдан?!

[Баймағамбет]:

- Өліп қалған Исатайды да мақтадың, тірі отырған мені де мақтадың. Енді мені бір орнымнан тұрғызғысыз ғып жамандашы, өнеріңді көрейін!

[Шернияз өлеңі]:

Қой, тақсыр, жамандасам, жыларсыз да,

Ашумен алтын тақтан құларсыз да.

Сүйегіңе батырып жамандасам,

Алдияр, бізді өлтірмей, шыдарсыз ба?!

[Баймағамбет]:

- Ой, ақымақ, өзім жаманда деген соң, неге өлтірейін?! Жаманда деген, жаманда!

- Қой, тақсыр, шыдамайсыз!

- Ой, ақымақ, менің жарлығым екі болушы ма еді?! Шауып тастайын!-деп, қылышын суырып алды.

Шернияз:

- Сөйлемесем де, өлетін болдым, сөйлесем де, өлетін болдым! Ендеше өлеңім менің иманым ғой! Үндемей өлгенше, иманымды айтып өлейін!-деп сөйледі: Хан қылышын орнына салып, төрге апарып іліп қойды.

Шернияз:

- Маған, өлсем, кім жылайды?- деп,-Өзіме-өзім жылап алайын!-деп, домбыраны шертіп-шертіп жылап алып, мауқын басып, айғаймен соқты [24]:

Исатай өзімменен бауырлас-ты [25],

Төгемін, аузыма алсам, көзден жасты.

Кәпірге мұсылманды айырбастап,

Хан, сені неден мұндай қара басты?!

Арқада Арғын, Бөкей дүмбірлеген,

Байеке, елің бар ма бүлдірмеген?!

Ерімнің-Исатайдай - қанын ұрттап,

Сенен де шүршіт жақсы шүлдірлеген!

Құранда отыз пара тұрар нүкте,

«Жақсы!»-деп адам айтпас сені тіпті.

Жылатып, халықтан қарғыс алып жүрген,

Сен сарттан кәпір жақсы аузы түкті.

Байеке, асып сенен ешкім тумас,

Ойласам Исатайды, ішім [26] суымас.

Жылатып, жұрттан қарғыс алғаннан соң,

Кім ие сол мүлкіңе мұңдар қу бас?!

Хан шыдай алмай, жүгіріп барып, қылышын суырып жатқанда, Шернияздың айтқаны:

Жарасқан, хан байланса, қасқа қылыш,

Өтесің қаһарлансаң, тасқа қылыш.

Тұтқаң бар хан қолында ұстап тұрған,

Жарлықтан, хан ойланбай, аспа, қылыш!

Қалмақта хан өтіпті Қалдан Шерін,

Қанша жұрт, билеп өткен, қалың елін?!

Саяңда сайрап еді ақын Шерің,

Шынымен таянды ма маған өлім?!

Жалғанда жан көрген жоқ тарлығыңды,

Исі қазақ көп көрген нарлығыңды.

Өзіңіз айт деген соң, айтып едім,

Өзің қайтып алдың ба жарлығыңды!

Мен өлсем, болмай ма, айтшы, босағаң қан?!

Арман не, басымды алса, өзіндей жан?!

Тақсыр-ау, неге өлейін сіз тіріде,

Кірген соң аттап алтын босағаңнан?!

Ит кетер: «Кет!»-дегенде, құла қырға,

Ит емен, жеңін таппай, лағырға (лағарға).

Есімді алып, елтітіп, масайратып,

Өзіңіз әуліктірдің тартып шырға [27]!

Жүйрікпін шаң жұқпайтын тұяғыма [28],

Сіз-сұңқар: келіп қондым қияғыңа.

Өлетін кісі осындай келе ме екен,

Тақсыр-ау, көз салсайшы сияғыма [29]?!

Хан сонда қылышын сарт еткізіп қынабына қайтадан салды: - Шернияз, сен Исатайдың Шерниязы болсаң, менің де Марабай деген ақыным бар еді. Соны алдырып, екеуіңді айтыстырайын! Жеңсең, аузың барғанша сөйлеп, қалағаныңды алдыр. Жеңілсең, басыңды алдырамын. Өз аяғыңнан келдің ғой! Өз аяғынан келгенді: «Кесілген бас»-дейді. Кесілген басты қылыш кеспейді. Егер Марабайдан жеңілсең, кінәңді мойныңа қойып, өлтіргеніміз болады. Қорықсаң, міне, атың менен тоның, ал да, жүре бер!-дейді.

Шернияз:

- Қой, тақсыр, мен сізге келгенде: «Өлемін!»-деп келгенмін. Өлсем, сол өлімнен, өлмесем, жеңіп алып, кетейін! Шақырыңыз!-дейді.

Марабай домбырасын қолына алып, едірейіп, есіктен кіріп келді. Шернияз неше күннен тамақ көрмей, жаңа ғана ханмен бірге дастарқанға отырып, ханның қазы-қартасын турап беріп отыр екен.

Есіктен кірер-кірместен [Марабай ]өлеңді қоя берді:

Қақ жарған қара суды қайың кеме,

Жаныңа қысым келмей,

Алда (о, Алла) деме.

Дәл менің қаяма ұсап қақырайып,

Отырған хан қасында бұл қай неме?

Сонда Шернияз айтты:

Марабайға айтқаны

Осы ма Марабайы хан мақтаған,

Қолға алып домбырасын бармақтаған.

Алдияр ханына айтқан тақсыры ма

Қаясын хан алдында салмақтаған.

Жиылып төре, қара көп [1] отырмыз,

Келді ғой Марабайы деп отырмыз.

Хан мен екеумізге тарттың тәтті тамақ,

Қос қолдап хан екеуміз жеп отырмыз.

Сонда Баймағамбет хан ашуланып:

- Шығар итті үйден сүйреп!-деп, Марабайды үйден сүйретіп шығартып тастады [2].

- Ал, Шерниязым, сұрай бер, сөз сенікі!-дейді.

* * *

Баймағамбет қызы Ақылқайныкей тойын бастау өлеңі.

Кете: Шернияз ақынның Баймағамбет правительдің Ақылқайныкейдің тойын бастағаны:

Ассалаумағалейкум, алдияр хан,

Қорқады, өлім десе, шыбындай жан.

Сыйынып бір құдайға сөз сөйлейін,

Тіліме жәрдем болғай бір Алладан!

Әуелі, пәруәрдігер, сені айтамын,

Жаратқан Иемді айтпай, нені [1] айтамын?!

Той қылса [2] қара қазақ, әркім де айтар,

Бұл тойда топтан озған мен айтамын.

Сөйлемес бөтен қазақ мен тұрғанда,

Аузымда тәңірі берген жел тұрғанда.

Мен кімге: «Сөз сөйле!»-деп жалынамын,

Өлеңім айтатұғын кен [3] тұрғанда.

Бұ тойда не берсе де, мен аламын [4],

Дәнеңе (дәңке) жоқ шығанаққа, көл тұрғанда.

Құдайым қуат берген таңдайыма,

Әр түрлі өлең келді жағдайыма.

Тойында Байекемнің сөз сөйлейін,

Бітпесе есек қылы [5] маңдайыма.

Байекенің баласында жаман бар ма,

Баласын жаман деуге заман бар ма?!

Той етіп, қыз ұзатпақ-Хақ бұйрығы,

Болған соң Хақ бұйрығы, амал бар ма?!

Атаңыз қиналады: «Кетеді!»-деп,

«Қайсы қыз шырағыма жетеді?!»-деп.

«Көшкенде көштің көркі, көгершінім,

Қадірі, кетсе [6], мұның өтеді!»-деп.

Атаңыз қиналады: сіз кеткенге,

«Көзінің қарашығы»-қыз кеткенге!

Табылмас Байекеме сіздей бала,

Алты жүз арғымақпен іздеткенге [7]!

Атаңның қиналғанын көріп келдім,

Май салған қорғасындай еріп келдім.

«Ау-ата, Ау-анадан қалған жол!»- деп [8],

Насихат, білгенімше, беріп келдім.

Той етіп [9], қыз ұзатпақ-Хақ бұйрығы,

Адам мен Хауа ананың тап бұйрығы.

Біздерге жеңешең де еріп келген

Біреудің әспеттеген ақ құйрығы.

Той етсе, әдепсіз қыз көп жылайды,

«Айтсын - деп, бауырмал қыз»-деп, жылайды.

Той етіп, қыз ұзатпақ-Хақ (ақ) бұйрығы,

Болған соң Хақ бұйрығы тек [10] жылайды.

Алғаның хан Жәңгірдей бақты (бақытты) болсын,

Алтыннан күміспенен [11] тақты (тағы) болсын!

Ақ үйің ойда тұрған қырға қонсын,

Ақ тісің, аузыңды ашсаң, нұрға толсын!

Үйіңе үлде менен бүлде толсын,

Болмаса күндіз пұрсат, түнде толсын!

Жасаған, айтқан сөзім түс келтіріп,

Үйіңе Қызыр Ілияс күнде қонсын!

Басымды [12] қоса көрме төменменен,

Семірмес, қаз ормаса, жегенменен.

Алдыңда аз ғана сөз, әңгіме айттым,

Асылдың азы жақсы дегенменен.

Атан түйе тарта ма, тас артқан соң,

Тасын не ғып көтерсін баса артқан соң?!

Тақсыр-ау, қылған қайырың сыр [13] болмай ма

Өзің беріп, өзіңіз шашалтқан соң!

Қойшы айтты байдың атын «Баянас» деп

Шернияз бір байдікіне қонады. Бай бәйбішесіне:

- Ет ас!- десе, жақтырмайды, қабағын тыржитады. Сонда Шернияздың айтқан өлеңі:

Қойшы айтты байдың атын «Баянас»-деп,

Бай айтты бәйбішеге: «Жаяны ас!»-деп.

«Алыстан арып-ашып келгенімде,

Қонақтан бар жұмсағын аямас!»-деп.

Бай айтты бәйбішеге: «Құйрықты ас!»-деп,

«Қонаққа құйрық деген-бұйрықты ас!»-деп.

Байдың сөзін бәйбіше тыңдамады,

Қасын шытып, қабағын шүйіріп тастап.

ШӨЖЕ ҚАРЖАУБАЙҰЛЫ

(1808-1895)

Қызы едің ол Байыстың, атың-Балдай,

Іс қылдың естіген жұрт таң қалғандай.

Жігіттің өзі құрбы сарасы еді,

Дегенге не айтасың: «Дубан қандай?»

Шөженің Жолшараға айтқан өлеңі

Өзің-қазы, Жолшара, әкең-Анай,

Қазылықпен параны жедің талай.

«Өлең айтқан күнә»-деп, кемітесің,

Ат пен түйе парадан алған қалай?!

Өзің-қазы, Жолшара, әкең-Анай,

Қазылықпен параны жедің талай.

Сегіз жұмақ болғанда, жеті-тозақ,

Қайсысына кірерің екіталай!

Аят, хадис дейтұғын Шар кітапта,

Мұндай сөзді айтады әр кітапта.

«Соқыр келсе, садақа бермесін»,-деп,

Айтқан екен, кәнеки, қай кітапта?

Көзімді алды Құдайым: «Көрмесін!»-деп,

«Жын-шайтанның тіліне ермесін!»-деп.

«Кәріп пенен қасерге қайыр, зекет

Қай кітапта айтыпты-бермесін!»-деп?

Тәттімбетке барып ем, бір ат берді,

Жал-құйрығы бүп-бүтін құр ат берді.

«Бұл соқырға бергенім жарай ма?»-деп,

Қожасы мен молдадан сұрап берді.

* * *

Шөгіп жатқан Алшекем нар секілді,

Жүсіп жанның ақылы бар секілді.

Тоқсанбайдың баласы өңшең шірік (жаман),

Жаңбыр езіп (жауып), құлаған жар секілді.

Алшекемнің баласы мырза (алтын) Жүсіп,

Алдыңа Шөже келді құстай ұшып.

Жұма күні алдыңа кез болыппын,

Саған өлең айтамын көңілім түсіп.

Асаубайдың баласы-Әбен болыс,

Үстінен о да берді шапан шешіп...

Ақ серкесі Бошанның, Алшынбайым,

Екі шекті қу тақтай қамшылайын.

Өңшең доңыз есіктен кіргізбейді,

Соқыр байғұс далада қалшылдайым.

«Мынау қалай айуан дүр!»-деп айтты,

«Белдеу ұстап, жағалап жүр?!»-деп айтты.

Есік алған бозбала: «Қақпа бетін,

Сәлем бере, соқырым, кір!»-деп айтты.

«Белдеу ұстап жағалап жүрдім!»-дедім,

«Сенің төре екенің білдім!»-дедім.

«Ел-тары да, мен тауық несіп терген,

Сәлем бере алдыңа келдім!»-дедім.

Елу жылқым бар еді, «қоян» алды,

Қырық сиырым «мәліктен» өліп қалды.

Майқы, Бошан-көл дария теңіздей ел,

Қаздай қалқып бұл Шөже келіп қалды.

Екі балам шешектен өліп қалып,

Шам-шырағым, сөнген соң, тұрған жанып.

Дүние жүзін көрмеген мұңды соқыр,

Әрең жеттім алдыңа өліп-талып.

Бозбалаға жарасқан алқарагер,

Екі жақсы бас қосса, жылаған жер.

«Уәде-Құдай аты»-деген сөз бар,

Алшеке, көп қақсатпай, атымды бер!

* * *

Осы үйде бас қосыпты таз бен соқыр,

Кітапты «Сопы Аллажар»-молдаң оқыр.

Алшеке, сіз-дария, біз бір-қарға,

Дарияның, қарға келіп, шетін шоқыр.

Түрегеліп Алшынбай төрге барды,

Жер бауыр лақ қамшыны қолына алды.

- Мына соқыр айуан не дейді?!-деп,

Қамшыменен қақ басқа тартып қалды.

- Япырым-ау, бұ немене тарсылдаған,

Қаншық емес, төбет қой арсылдаған.

Алшынбайдай көргем жоқ кәрі төбет,

Алжығанша ашуы басылмаған.

Тудырасың басыңа заман ақыр,

Елінде ақын бар болса, жылдам шақыр.

Жерошақта жығылып басың күйген,

Құдайдан көр бұл істі, төбел, тақыр!

һәптиектің ішінде бар-ды Ясин,

Қанын ұртта соқырдың, жарсаң басын.

Жуан аяқ кұрт үшін басың күйген,

Құдайдан көр бұл істі, алабасым!

Ақ серкесі Бошанның-Алшынбай таз,

Жаз шілгерде ұшады аталы қаз.

Екі сөздің бірінде соқыр дейсің,

Кепиетің бар болса, басыңды жаз!

* * *

Жылқышының қарайған қосы болды,

Иманды құл Алланың досы болды.

Ел қыдырған кешегі есер шақта

Шаншардың ат шаптырған асы болды.

Сол асқа Тәттімбетпен бірге келдім,

Таңертең Алшынбайға сәлем бердім.

«Қаз дауысты Қазыбек ұрпағы»-деп,

- Алдыңа өлең айта келдім!»-дедім.

* * *

Алшекемнің кісісі құта жазды,

Асық ойнап балалар ұта жазды.

Қорқау қасқыр сықылды Алшынбайың,

Өлең айтқан Шөжені жұта жазды (жаздады).

Жылқымды айдап саламын Кеңаралға,

Оқ шырқасам, жетер ме Таумазалға?!

Арызымды соларға айтайын деп,

Жетіп бардым адъютант жандаралға.

«Тәуекел!»-деп, алдыңнан тұрдым жылап,

«Не қылад?!»-деп, тазың тұр мені сынап.

Пәуескеден сол жаңа түскен екен,

Қоя бердім мен өлең орысшылап.

Қырғызшылап бір өлең айттым сайрап,

Шүршітшілеп кетіппін оттай жайнап.

Орысшылап енді өлең айтқанымша,

Кешіктірмей екеуін келіпті айдап.

- Неге мені сабадың, екі доңыз?

Боқты, бермей кетерсің екі «тоғыз»?!

Менің кегім соныменен біте тұрсын,

Екеуінен әперші екі «семіз»!

Неге мұны сабадың, екі доңыз?!

Керегі жоқ: «Пошел-тик, тоғыз-моғыз!

Өлең айтқан Шөжені мұндай сабап,

Бұйрық қыл да, «Кеншеге (кеңсеге) салсын!»-деңіз.

- Сабағаны соқырға дар-ay,

Тазға қырсық күн туды һайда дарау!

Қамшыменен басымды қақ айырды,

Басшы сұлтан государ біле-дар-ау!

Он теңгені әперді қолыменен,

Кең қалтаның баяғы молыменен.

Соқырменен еш адам ойнар емес,

Үйге қайттық: «Құдай!»-деп соныменен.

* * *

Апа[м] бүгін түсімде:

- Сәлем!- дейді,

- Бір қойын сойып бермеді балам! - дейді.

- Маған бір қой бермеген қу Шаңдыбас

Соқыр-ау, не береді саған?!-дейді.

Шөженің Шоң биге айтқаны

Ағында аса жақын болған жоқ-ты,

Сөзінде тура бидің жалған жоқ-ты.

Хан-қара, неше билер өтсе-дағы,

Бәрі де Тайкелтірдей болған жоқ-ты!

Жәукедей ел бастаған көсемді алдың,

Торайғыр, Жиреншедей көсемді алдың!

Қырмызы қызыл жібек, қайран, Шонты,

Шоң биім, осы күнде жалғыз қалдың!

Шөженің Секербайға айтқаны

Жаратқан құдіретін көр бар құдайдың,

Қызығын көрдім жастан бірталайдың.

Қорығында Өлеңтінің отырғанда,

Аулына іздеп келдім Секербайдың.

Жайылған ақын атым ой мен қырға,

Белгілі мен қыран құс түскен торға.

Көп айдың көрмегелі жүзі болды,

Жүрмісің аман-есен, сары жорға?!

Арғы атаң Төлебайға қыдыр қонған,

Әулие Едіге би одан туған.

Кешегі дуан аузы ашылғанда,

Ағаң Шоң болып еді аға сұлтан.

Жүк тайлаққа қалғанда, ел аулақта,

Аруақ сарқып, келіп саған қонған.

Көп айдың көрмегелі жүзі болды,

Жүрмісің аман-есен, Секербай-жан?!

Сонда Секербай басын көтеріп, түрегеліп:

- Ай, Шөже, ертең жүз кісімен асқа жүрейін деп отырмын. Ерейменнің саласында отырған Мұсаның үйіне түсем. Мұса да асқа барады. Сегіз дуан елдің жақсылары жиылады. Өлең айтсаң, Мұсаның үйінде айт, асқа барғанда айт, қазір тұра-тұр! - депті. Сонда Секең Шөжеге:

- Көр,- деп айтты.

- Бір сөз айтам, мойныңды бұр!-деп айтты.

- Қаракесек: Күдері бір үлкен бай,

Қызылқұрт Күдеріге сауын айтты.

Ауылы-Қазалы, үй түндікті,

Сойғызып тоқсан бие, жүз үй тікті.

Қарқаралы, Қараөткел, Кереку мен

Шақырды Омбы, Семей төңіректі.

Аягөз, Алматы мен ол Жетісу,

Шақырды хабарменен Көктеректі.

Сол асқа маған еріп барсаң, соқыр,

Келеді талай шонжар не керекті.

Не жақсы, мырза келеді мойны жуан,

Мейрамның бес баласы басын қосты.

Сол жерге еріп барып сөйле менімен,

Айтамын: «Сабыр қыл деп, - оған дейін.»

Ат бастатқан бір «тоғыз» мен бергенде,

Өзгенің бермегенін мен көрейін.

Ауылы Ерейменнің саласында

Жылқысы «Шүршіт қырған» жағасында.

Отырмын ертеңгі күн жүрейін деп,

Шорманның барып сөйле Мұсасына.

- Ал, Шөже, ендігі өлеңді өзің айт,-дейді Секербай. - Ал, Шөже, менің алдымда айтып отырсың ғой, ертең Мұсаның алдына барғанда, айта алмасаң, қайтесің? Асықтың қаржұрынан келген Қаржас түк бермесе, қайтесің?-дейді.

Ертеңіне Шөжені ертіп, Күдерінің асына жүріп кетеді. «Мұса, Секербай келеді!»-деп, төрт үй тіктіріп қойған екен. Секербайды бас қылып, жиырма кісіні Мұса өз үйіне түсіреді де, қалғандарын тіккен үйге бөліп түсіреді. Сәлем беріп, кіріп келсе, Мұса екі қолын төбесіне қойып, шалқасынан жатыр екен. Кіріп келген Секербайға көзі түсіп, орнынан түрегеліп, Секербайға қолын ұстап сәлем береді де, қайта орнына жата кетіпті. Басқалармен амандаспайды да.

Сонда Шөже:

Мен кірдім сәлем беріп, Мұса мырза,

Көргенде ақ жүзіңді, көңілім риза.

Сәлем берсе, басыңды көтермейсің,

Біз сорлы кісі жейтін қасқырмыз ба?

Мұса, саған Құдайым берді білім,

Лайық ғылым берді, бектік алым-білім.

Ғақыл менен бектікті бірдей берді,

Тағы да Құдай берді өнер, ғылым.

Жақсыға жарасады: «сіз, біз»-деген,

Қалпы бар жақсы, жаман елді көрген.

Fазазіл тәкаппарлық қыламын деп,

Атылып таспен, көктен жерге енген.

Сөзімнің, құлағың сал, форымына,

Сөйлесем, келтіремін орынына.

Ібіліс тәкаппарлық қыламын деп,

Киілген лағынет хамыт мойынына!-дегенде,Мұса:

- Атым-Мұса, әкем-Шорман. Мен мақтауыңа лайық емеспін, мына «шынжыр балақ, шұбар төс» Секең болмаса! - депті. Сонда Шөже:

Қуандықтан келеміз шеру тартып,

Аға болған Арғында-Алтай: Қарпық.

Өзің дуанбасы болғанда,

Інің Мұстафа болыс боп тұр,

«Төрт жар болам,- демесең,- мұнан артық»,

Бара ма бір бір жеріңнен негіз тартып?!-депті.

Сонда Секербай: «Өзім-Мұса, әкем-Шорман, мен мақтауға лайық емеспін»-деп отыр ғой, осыны жамандашы!-депті.

Шөже:

Мұсажан, мен айтайын, бабам-Мейрам,

Қуандық, Сүйіндік пен-бәрі сонан.

Бегендік, Шегендік пен Болатқожа,

Баласы Қаракесек: Майқы, Бошан.

Сүйіндіктен: Құлболды, ер Орманшы,

Жанболды, аз туса да, бір баласы.

Бір болыс Шегендіктен Қақсал туып,

Көп болды Бегендіктің айналасы.

Бегендіктен:Тоқтас пен Қожамберді,

Болған соң жері шалғай, жырақ жүрді.0

Сүйіндік сары белдей ел болғанда,

Өткізген өз қолынан талай ерді.

Белгілі Шақшақұлы-ер Жәнібек,0

Бошанда: «Қаз дауысты ер Қазыбек».

Орманшыда Қарабай халық ұстапты,

Жобалы Сүйіндіктің сөзін сөйлеп.

Мырзағұл батыр болған судай тасып,

Төлебай би болыпты елден асып.

Төлебайдан би Едіге туып еркін,

Бір Құдай кем қылмаған бағын артып.

Баласы Едігенің: Торайғыр, Шоң,

Нұрдан тәңірім жаратқан Шоңның миын.

Бәйге атындай қылмиып Боштай шықты,

Бұлармен қатарласып артынан соң.

Қуандыққа бітіпті мал менен бас,

Сүйіндікке ежелден қыдыр жолдас.

Қуандық, Сүйіндіктің заманында

Ғайыптан келіпті ғой атаң Қаржас.

Мейрамның келген жылы қойын бақты,

Болғанда екінші жыл жылқы бақты.

Қойы-егіз, жылқысы аман, «құт аяқ» боп,

Бабаңыз Мейрам биге әбден жақты.

Тумаса да, туғандай тәрбиелеп,

Мейрам би бабаңызды қолына алыпты.

Мұса-жан, демейсің ғой мені есті,

Сонда да сөзім-рас, көкейкесті.

Бабаңыз сөйтіп жүрген уақытында

Қуандық, Сүйіндік пен ұл көрісті.

Екеуі келер күзден енші алысты,

Қуандыққа: «Еншіні алсын!»-депті.

- Қаржасты бала қылып, қолыма алам,

Бұл бала меніменен болсын!-депті.

Қуандық өкпелейді:

- Әкемді көрмеймін!-деп,

- Зорлыққа өлгенімше көнбеймін!-деп.

Сүйіндік, әкесіне, бұл да өкпелі:

- Орнымды келген құлға бермеймін!-деп.

Сонда әкесі Мейрам:

- Дүниенің кім біледі кең мен тарын,

Бір күнде көріп едім кемдік зарын!

Түбінде осы бала кем болмайды,

Біреуің еншілес қыл, шырақтарым!

Қуандық айтты:

- Бұл баланы мен алам,-деп,

- Мен алсам, бауырыма сап, ұл қылам!-деп.

Найман ата ішінде Арда биден қыз әперіп,

Мен мұны тең құрбыдан кем қылман!-деп.

Сүйіндік айтты:

- Бұл баланы мен алам,-деп,

Мен алсам, өзімменен тең қылам!-деп.

Ұлы жүзде: Үйсіннен қыз әперіп,

Бір тайпа өз алдына ел қылам!-деп.

Мейрам:

- Екі балам, екеуің келіссең, қайтер?

Сөзіме менің айтқан көнсең, қайтер?

Қолдарыңа бір асық алсаң, қайтер,

Төреші сол асықты қылсаң, қайтер?!

Алшынлы, шік-Қуандық ағаң алсын,

Тәйкелі, бүк-Сүйіндік, саған қалсын!

Екеуің осылайша қылсаң, қайтер?!

Қуандық:

- Ал, әке, осы айтқаның болсын дейін,

Осыған екі балаң көнсін дейін.

Алшы, шік, тәйке, бүк-мен аламын,

Сүйіндік омпа тұрса, алсын!-деймін.

Болғанда ата-мекен, ана қорған,

Ананың кенже ұлына іші бұрған.

Қуандық жуандықты қылған шақта

Шешесі Сүйіндіктің естіп тұрған:

- Әйелдің өзім құрбы данасы едім,

Тау сирақ қамқа тонның жағасы едім.

Сенбесең, төркінімді - Төлебиді,

Ұлы жүз: Өгіз бидің баласы едім!

(аяғы сақталмаған).

АРЫСТАН ТОБЫЛБАЙҰЛЫ

(1811-1880)

Ғаламда он сегіз мың жан болыпты,

Бұл сөзім білгендерге таң болыпты.

Әлеумет, құлақ салып тыңдасаңыз,

Арқада Абылайдай хан болыпты.

Ереймен, Есіл басы тау болыпты,

Кәпір-көп, мұсылман-аз-жау болыпты.

Баласы Қасымханның: Ержан, Сержан,

Орыс пен Кенесары жау болыпты.

Төскейде мал жайылар қау болғанда,

Жігітке кедейлік жоқ cay болғанда.

Ұшқан құс, жүгірген аң өте алмады,

Орыс пен Кенесары жау болғанда.

Қылады Мекержіде байлар сауда,

Топ бұзар батыр жігіт қалың жауда.

Сұрасаң Абылайдың тұрған жерін,

Хан болды қырық сегіз жыл Көкшетауда.

Жеткенде жиырма беске Ташкент бардым,

Қамалып бір қыс, бір жаз сонда қалдым.

Атаның артық малый аяйын ба,

Бердім де қырық жетіні, бір қыз алдым.

Жеткенде жиырма бес[ке] Ташкент бардым,

Қамалып бір қыс, бір жаз сонда қалдым.

Жігітке мал таппағы қиын екен,

Күн өтіп малдаспенен, көп сандалдым.

Жүк артып он сегіз пұт әрбір нарға,

Болады әркім әуес қызы барға.

Ташкентте бір қыс, бір жаз бұғып жатып,

Қайтадан шықтым енді Қызылжарға.

Бұйдасын қызыл нардың қолыма алдым,

Жеткенде жиырма беске Ташкент бардым.

Кене хан керуенді қамағанда,

Қай жаққа қашарымды білмей қалдым.

Шұбыртып мал біткенді санап тұрды,

Ұмтылып қолы жеткен талап тұрды.

Қылармын нешік айла мұнша көпке,

Жиылып бес жүз жігіт қамап тұрды.

Көк бестім мінілмеген баршын екен,

Көрсеткен қызды сұлу аршын екен.

Жиылып бес жүз жігіт қамап тұрды,

Толыбай-қолбасшысы-Алшын екен.

Жарасар күміс жүген Қаракөкке,

Қылайын нешік айла мұнша көпке?!

Хан шақырса, келмеген, сорлы Арыстан,

Жалынды: «Сауғабас!»-деп, төлеңгітке.

Ауылым Қорғалжынды қыстап алды,

Бөркім бар қызыл алтай тыстамалы.

Кене хан керуенді қаматтырып,

Ақынды Арыстандай ұстап алды.

Төлеңгіт тұс-тұсынан анталады,

Қанішер бет-бетімен балталады.

Қылышпен бірі шапты, бірі шанышты.

Бір жағы бүйірімнің қанталады.

Орнымнан бір отырған тұра алмадым,

Дірілдеп тұла бойым, бұраңдадым.

Бүйіріме қан ұйысып қалған екен,

Атыма үш ұмтылып міне алмадым.

Атыма үш ұмтылып міне алмадым,

Тағдыры болды осылай бір Алланың.

Желкеге айбалтамен бір түйгенде,

Қай жаққа қашарымды біле алмадым.

- Не жаздым, төлеңгіттер, мұнша талап,

Алып ең екі зекет құрттай санап.

Бұрын таңдақ тимеген сорлы Арыстан

Төрт жерден, тұра алмадым, басым қанап.

Не жаздым, төлеңгіттер, мұнша талап,

Алып ең екі зекет құрттай санап.

Өлтірсең, кәріп жанды, жылдам өлтір,

Қинадың бір жанымды иттей талап.

Көкбесті мінілмеген баршын екен,

Көрсеткен қызды сұлу аршын екен.

Жиылып бес жүз жігіт қамап тұрды,

Толыбай қолбасшысы-Алшын екен.

- Жарасқан сауыр етке белтір,-дейді,

- Қиуын қиын сөздің келтір!-дейді.

- Атығай, Қарауыл мен-ескі бодан,

Қаратпай алды-артына өлтір!-дейді.

Біреуі қанішердің жетіп келді,

Насыбай, шылым шегіп, елтіп келді.

Белде-айбалта, қолында қылышы бар,

Қасыма сұп-сұр болып жетіп келді.

Тымақтың алшын бардан тысы бар ма,

Менімен Кене ханның ісі бар ма?!

- Айтатын хан иеме арызым бар,

Бұл жерде Орта жүзден кісі бар ма?

Төлеңгіт ұрыссуға тым-ақ күшті,

Басымнан қан сарқырап аспанға ұшты.

Астында-қаракөк ат, қолда-қылыш,

Бір жігіт көлденеңдеп ара түсті.

Сонда сол жігіт бесжүздіктің басшысы Толыбайға айтқаны:

- Таудағы таза гүлді термеймісің,

Қолыңды, өтер дүние, сермеймісің?!

Өзіңе жан болғалы түскен ісім,

Төлеке, маған сауға бермеймісің?

Онда Толыбай айтады:

- Қонғаны ауылымның Қалың деймін,

Сенің де түп пейілің мәлім деймін!

Атығай, Қарауыл мен - ескі бодан,

Ежелден бодан болған залым деймін!

Сонда қаракөк атты жігіт айтқаны:

- Тісіңді алыс жауға көп қайрайсың,

Артынан найза, қылыш бек таяйсың!

Апармай хан алдына, өлтіртпеймін,

Сен дұшпан шамаң келсе, кімді аяйсың?!

- Орнымнан бір отырған тұра алмадым,

Дірілдеп тұла бойым жүре алмадым.

Қаныма жалғыз қасық ара түскен

Қай ру екеніңді біле алмадым?

Мен өзім сөйлеуші едім сөз төресін,

Бұл болса көрсеткенің, күн құрысын!

Қаныма жалғыз қасық ара түскен

Бауырым, жөніңді айтшы, қай русың?

Есілдің, ауылым тұрған кірісінде,

Көзімнің мен сөйлейін тірісінде.

Қаныма жалғыз қасық ара түскен,

- Арғын, Найман, Қыпшақтың бірісің де!

Ақының сөйлер сөзге налымады,

Сұраспай, жау жолында, танымады.

- Ағатай, мен де езіңдей Орта жүз,-деп,

Сол жігіт жылайын деп қамығады.

Есілдің ауылым қонған кірісі екен,

Қыпшақтың, Арғын, Найман жынысы екен.

Қаныма жалғыз қасық ара түскен

Шоқпыттың-Бағаналы інісі екен.

Мойныма темір арқан салып келді,

Көңілім кәріп жаннан қалып келді.

Жігіттер, шықпас жанға аз бір айла,

Алдына хан Кененің алып келді.

Қосының қонған орны тақыр екен,

Тіккені жасыл торғын шатыр екен.

Алдына хан Кененің алып келді,

Сұлтаным әлі ұйықтап жатыр екен.

Орнымнан бір отырған тұра бердім,

Тітіреп тұла бойым әзер тұрдым.

Жел сөзді құдай берген аяймын ба,

Суырылып келген жерден қоя бердім.

Астымнан-жер, үстімнен күн өтіп тұр,

Төлеңгіт жаяу айдап жүдетіп тұр.

Кене хан шырт ұйқыда жатыр екен,

Алпыс жігіт қылышы бар күзетіп тұр.

Ауылым көшіп кеткен жұртында отыр,

Ақынның айтар сөзі ұртында тұр.

Сұлтаным әлі ұйықтап жатыр екен,

Шоқпармен тоқсан жігіт сыртында отыр.

Астымнан-жер, үстімнен күн өтіп тұр,

Төлеңгіт жаяу айдап, жүдетіп тұр.

Кене хан шырт ұйқыда жатыр екен,

Қырық жігіт қанжары бар күзетіп тұр.

Базарға айдағаным тұсақ екен,

Жаныма асынғаным пышақ екен.

Қырық жігіт қанжары бар күзетшісі

Сұрасам, оның түбі Қыпшақ екен.

Аулының қонған орны майдан екен,

Қойылтқан қойдың сүтін айран екен.

Қылышты алпыс жігіт күзетшісі,

Сұрасам, оның түбі Найман екен.

Жүгірткен жүйрік атты барқын екен,

Төлеңгіт бізді ұстаған әркім екен.

Шоқпармен сыртта тұрған тоқсан жігіт

Сұрасам, оның түбі Арғын екен.

Жіберіп Көкаланы, керді міндім,

Арымас, алты ай шапса, пілді міндім.

Күзетші, күтушінің-бәрі Орта жүз,

Жігіттер, өлмесімді енді білдім.

Жігіттер, күн-бүгінгі, жыл-биылғы,

Адамға басқа түссе, іс қиын-ды.

Өлеңді бес-алты ауыз жібергенде,

Үстіне Арыстанның жұрт жиылды.

Ауылым Қорғалжыннан асып кетті,

Сарғайтар, қайғы түссе, ақша бетті.

Өлеңді бес-алты ауыз жібергенде,

Иінімді төлеңгіттер басып кетті.

- Терісі сары ешкінің таспа,-деймін,

-Арыстан сөйлемейтін жас па?-деймін.

-Айтатын хан иеме арызым бар,

Иінімді, төлеңгіттер, баспа!-деймін.

Боз үйдің тамшы ағады тесігінен,

Жатпайды, шошып бала, бесігінен.

Маралдың әділ жүзін бір көрейін,

Шатырдың серпіліңдер есігінен!

Ауылым Қорғалжыннан асып кетті,

Сарғайтар, қайғы түссе, ақша бетті.

Өлеңді бес-алты ауыз жібергенде,

Иінімді төлеңгіттер басып кетті.

Көшкенде жүк артамын нар түйеге,

Әрқашан жалбарынам әулиеге.

- Иінімді, төлеңгіттер, баспай отыр,

- Айтайын [мен] өзімді хан иеме!

Кене хан көзін салып аша берді,

Иінімді төлеңгіттер баса берді.

Сұлтаным:

- Босат жолын!- дегеннен соң,

Алдымнан төлеңгіттер қаша берді.

Бидайды піскеннен соң, өзім ордым,

Тітіреп тұла бойым әзер тұрдым.

Сұлтаным:

- Бері әкел!- деп, әмір қылды,

Сол шақта Кене ханның жүзін көрдім.

- Ойнаған екеу-екеу мерекең-ай,

Үстіңде алтын шатыр, көлеңкең-ай!

Ту ұстап, заманында тұлпар мінген,

Жүрмісің аман-есен, Кенекем-ай?!

Батырдың, сауға лайық, ілігінен

Сары атан жүк көтерген жілігінен.

Ту ұстап, заманыңда тұлпар мінген,

Қасымхан айналайын сідігінен!

Орыстың қашып шықтым қаласынан,

Арқаның, ат жайылар, даласынан.

Ту ұстап заманыңда тұлпар мінген,

Қасымхан, айналайын, баласынан!

Сөйлейді әркім тауып сөз лайығын,

Зырлатар қайың күрек желқайығын.

Ойда-орыс, қырда қоқан арасында

Жүрдің бе аман-есен, бидайығым?!

Әркім тауып сөйлейді сөз ереуін,

Балта ұстаған біледі қар күреуін

Ту ұстап, заманыңда, тұлпар мінген,

Жүрдің бе аман-есен, жау жүрегім?!

Біледі жылқы айдаған жер алысын,

Көреді әркім жақын өз танысын.

Ту ұстап, заманыңда тұлпар мінген

Жүрдің бе аман-есен, жолбарысым?!

Кене хан, жақсы көрсең, қарашыңмын,

Жек көргенмен, өзіңнің алашыңмын!

Атаңа алты қатын алып берген,

Атығай-Қарауылдың баласымын!

Алдыңа сөз сөйлейді данышпаның,

Ешкімнен сөйлер сөзден қалыспадың.

Ту ұстап, заманыңда, тұлпар мінген,

Жүрсің бе аман-есен, арыстаным?!

Әуелі Абылайдан Қасым туды,

Сүйеп ер Саржанның асыл туды.

«Кешегі әкем салған қара жол!»-деп,

Кеуірді Қаражолдан қайта қуды.

Әуелі Абылайдан Қасым туды,

Кене хан бәрінен де асыл туды.

Кене хан асылдығын сонан білдім,

Көтерді Қараөткелге жасыл туды.

Әуелі Абылайдан туды Қасым,

Кене хан бәрінен де болды басым.

Таусылмас қалың Арғын, мен өлгенмен,

Алдыңа, міне, өлтірсең, келді басым.

Бата оқыр ақсақалдар туған айға,

Кіреді иманды құл кең сарайға.

Бетіне төре, қара еш келмеген,

Жалындым-Төртуылда: Жанайдарға!

Жарасқан жүйрік атқа темір таға,

Көрсеткен ерді сұлу алтын жаға.

Екеуміз: Арғын, Найман-егіз едік,

Ханға тоқтау айтсайшы, Шоқбыт аға!

Әуеден қар жауады күтір-сатыр,

Жиылып төре-қараң келе жатыр.

Сізде-қырғыз, біздерде қазақтық жоқ,

Ханға тоқтау айтсайшы, Жеке батыр!

Өлеңді қоя бердім ентелетіп,

Басын созып, аяғын келтелетіп.

Қасында бес жүз жігіт нөкері бар,

Ағыбай-Шұбыртпалы келді жетіп.

Жылқымды айдап салдым терең сайға,

Көп міндім кішкенемнен жорға тайға.

«Бір хайла шыбын жанға бола ма?»-деп,

Жалындым Шұбыртпалы - Ағыбайға.

Төлеңгіт ортаға алып тепкіледі,

Еш адам батып ханға беттемеді.

– Орта жүз, туғаныңды таптың ғой!-деп,

Наурызбай ашуланып, өкпеледі.

Төлеңгіт жаяу айдап, қан жұтыппын,

Көңілді шыбын жаннан суытыппын.

Батырын Арғын, Найман тегіс жоқтап,

Мақтамай ер Науанды ұмытыппын.

Қарадан қазы болған Қарақұлтан,

Терем бар Құдайменде, Ержан сұлтан.

Өзгесі мақтаншылық қылса-дағы,

Басқасы бір Науаннан қалтаң-құлтаң.

Жылқымды айдап салдым терең сайға,

Көп міндім кішкенемнен жорға тайға.

Болмасын Орта жүзден білгеннен соң,

Жалындым алдиярлап Наурызбайға.

Ақының сөз қиуын келтіреді,

Мершаптар қылышпенен жер тіреді.

Ер Науан:

- Сөйлеме!-деп, ақырғанда,

Басқасы бір Кенеден тітіреді.

Илесе ақ бидайды, болар қамыр,

Ішінде төлеңгіттің жоқ-ты тамыр.

- Кене хан өлтіруге ыңғайланды,

Бере гөр, өзің медет, а, иа, Қадір!

Кене хан арығыңмын, семізіңмін,

Шалқар көл, су аяғы-теңізіңмін!

Атаңа алты қатын алып берген,

Атығай-Қарауыл мен егізіңмін.

Салғанда сөйлер сөзге ер таласпан,

Бұралған саздау жерге саз ағаштан.

Бірігіп атаң Абылай хан көтерген

Ежелгі ескі кұлың үш алаштан.

Ақбөкен түнде жортар жапан түзбен,

Кене хан, сірә, сізден күдер үзбен.

Бірігіп атаң Абылай[ды] хан көтерген,

«Азуым алты қарыс»-Орта жүзбін!

Аққорған-ел жайлауы ши болыпты,

Көп сөйлеп, шіркін тілім и болыпты.

Арғынға атаң Қасым хан болғанда,

Толыбай-менің әкем-би болыпты.

Қыс болса, жел жағымның қаласы едің,

Жаз болса, жау жағымның панасы едің!

Алдыңа итқорлықпен келіп тұрмын,

Ағаңның би Толыбай баласы едім.

Хан айтты:

- Бұл жолға қалайша атқа міндің?-дейді,

- Бұл жерге ажал айдап келдің!-дейді.

- Арыздас өлмей тұрып, мекеніңе,

Арыстан, қақсасаң да, өлдің!-дейді.

- Жігітпен өзім теңдес табандастым,

Суық сөз естіген соң, жаман састым.

Ер Науан:

- Енді өлесің!- дегеннен соң,

Сол жерде Қызылжарға амандастым.

Қайың тал, қарағай мен қалың шұбар,

Дүние-ай, кеткенің бе болып құмар?!

Құс салып, ит жүгіртіп, мылтық атқан,

Есен бол қайран жерлер: Қабыл, Тұмар!

Табылар төрден орын сабалыға,

Құдайым таупық берсін тобалыға (тәубеліге).

Атамыз би Толыбай мекен еткен,

Кеттік ғой арыздаспай Қорғалыға!

Жігіттер, барып па едің біздің елге,

Көшкенде жылқы салған Сары белге?

Атығай, Қарауыл мен қаптай қонған

Бармадым Тайынша мен Сеңгір көлге!

Көп міндім Тортөбелдей ырғақтыны,

Бәйгеден келіп жүрген күнқақтыны.

Атығай, Қарауыл мен қаптай қонған

Көрмедім: «Шұбарайғыр», «Құлыншақтыны»

Жылқының өртке күйген қу тезегі-ай,

Қоянның, тасқа бұққан, сұр кежегі-ай!

Кешегі атаң Қасым дәрет алған,

Есен бол қайран енді, Жолдыөзек-ай!

Саласың айғай-сүрең кәпір жауға,

Көшкенде жылқы салған Биебауға.

Хан Абылай мекен қылып, үй салдырған,

Мен кеттім амандаспай Көкшетауға!

Көкшетау, қыс қыстауым, қара қоныс,

Айнала дуан салды кәпір орыс.

Орыстан қашып шықсақ, сіз ұстайсыз,

Күн көрер қайда барып қазақ байғұс?!

Иманы ер жігіттің болар жолдас,

Иманға руза (ораза), намаз-о да қолдас.

Қазақта: қара да, көп, төре де көп,

Жиылып тоқсан мыңы сіздей болмас.

«Сарысу-Сапақ кетті-жайлаймын»-деп,

«Тай, құлын шалғынына байлаймын!»-деп.

«Жүрегіме майордың қолы тиді,

Енді қайтып Сарыарқа бармаймын!»-деп.

«Сарысу-Сапақ кетті-жайлаймын»-деп,

«Құлын-тай шалғынына байлаймын!»- деп.

Ержан он мың қолмен шықты Арқаға:

«Тағы қалған қазақты айдаймын!»-деп.

«Сарысу-Сапақ кетті-өрлеймін»-деп,

«Солдаттыққа баламды бермеймін!»-деп.

«Кедейліктен тентіреп өлсем-дағы,

Сені қайтып, Сарыарқа, көрмеймін!-деп.

«Сарысу-Сапақ кетті-жайлаймын»-деп,

«Құлын-тай шалғынына байлаймын!»-деп.

Сібірден он сегіз мың орыс шықты:

«Кірсе де жер астына, қоймаймын!»-деп.

«Сарысу-Сапақ кетті-жайлаймын»-деп,

«Құлын-тай шалғынына байлаймын!»-деп.

Он екі мың қолменен өзің шықтың:

«Орыспен он сегіз мың ойнаймын!»-деп.

Мен: «Бұхара барам»,-деп, қой айдадым,

«Қойым жатып қалад!»-деп, қорғайладым.

«Пайғамбар-Құдай досты - Мұса да өткен,

Мен Мұсадан артық па?!»- деп ойладым.

Мен: «Бұхарға [барам»-деп,] қой айдадым,

«Қойым жатып қалар!»- деп, қорғайладым.

«Кетіп ем қоштаса алмай ата-анаға,

Ризалық алмай кеттім!»-деп ойладым.

Қайтейін, Есіл, Нұра, жайым қалды,

Суылдап қарағай мен қайың қалды.

Орыс пен өзің барып айдағанда,

Бойында Сарысудың тайым қалды.

Қайтейін, Есіл, Нұра-жайым қалды,

Суылдап қарағай мен қайың қалды.

Орыс пен өзің барып айдағанда,

Қыздан-күйеу, баладан қайын қалды.

Қайтейін, Есіл, Нұра шалғыныңды-ай,

Кім жейді біз кеткен соң балығыңды-ай?!

Кене хан, Орта жүзге аман барсақ,

Арғынға шашар едің жарлығыңды-ай!

Ұшады көлден үйрек дүрілдесіп,

Тарс еткен көк қаршыға іліп түсіп.

Жақсылар, біраз сабыр, аял берсең,

Алайын ел-жұртыма арыздасып.

Жұртымыз ренжімесін түрімізге,

Біз енді тірі болып жүреміз бе?

Құрбыға бізді көрген дұғай сәлем,

Ол жерді, Құдай білер, көреміз бе?!

Дегейсің, барсаң сәлем, атамызға,

Көп етті найза, қылыш жотамызға.

Сайраған бұлбұл құстай, Арыстан-ай,

Астына қара жердің жатамыз ба?!

Дегейсің, барсаң сәлем, енемізге,

Көп тиді найза, қылыш денемізге.

Сайраған бұлбұл құстай, Арыстан-ай,

Астына қара жердің енеміз бе?!

Дегейсің, барсаң сәлем, алғаныма,

Қойдай маңырап, қозыдай қалғанына!

Айттырып елден таңдап алған жарым

Бір жүрмей бір-екі жыл қалғаны ма?!

Дегейсің, барсаң сәлем, алғаныма,

Қойдай маңырап, қозыдай қалғаны ма?!

Арыстан, алған жарың, мұндай болып,

Құдайдың, көніп отыр, салғанына!

Тұманда жортушылар адасады,

Жігітке күміс мылтық жарасады.

Айттырып, елден таңдап, алған жарым.

Алуға әлдекімдер таласады.

Ақ мылтық қолыма алып, атпай қалдым,

Бір ақыл қапияда таппай қалдым.

Алғаным, менде сенің арманың көп,

Қолымнан бірер жыл дәм татпай қалдың!

Ақ мылтық қолыма алып, атпай қалдым,

Көкбесті атпен ашықта шаппай қалдым!

Алғаным, менде сенің арманың көп,

Төсекте бір-екі жыл жатпай қалдың!

Ақ мылтық қолыма алып, атпай қалдым,

Көкбесті атпен ашықта шаппай қалдым!

Мен-дағы жастығымды ап жатар едім,

Бір ақыл қапияда таппай қалдым.

Ақ мылтық қолыма алып, атпай қалдым,

Бір ақыл қапияда таппай қалдым.

Алғаным, менде сенің арманың көп,

Бір перзент менен бітіп таппай қалдың!

Ақ жүзің айнаменен көрмей қалдың,

Көңіліңді еш адамға бермей қалдың!

«Баласы Арыстанның»-деп айтарға

Соңымнан бір ұл перзент ермей қалдың!

Белді бір шешкен соң, бумай қалдың,

Бетіңді ақ сабынмен жумай қалдың.

«Баласы Арыстанның»- деп айтарға

Соңымнан бір ұл перзент тумай қалдың!

Таудағы таза гүлді термей қалдың,

Қолыңды, өтер дүние, сермей қалдың!

«Баласы Арыстанның»-деп айтарға

Артымнан бір ұл перзент ермей қалдың!

Жайлаған Есіл бойын жалғыз киік,

Ішінде көп жігіттің бойың биік.

Көрмеген еш жамандық би Толыбай,

Көшкенде, қара киер, іші күйіп.

Жайлаған Есіл бойын жалғыз киік,

Ішінде көп жігіттің бойын биік.

Көрмеген еш жамандық байғұс шешем,

Көшкенде, қара киер, маған күйіп.

Жайлаған Есіл бойын жалғыз киік,

Ішінде көп жігіттің бойым биік.

Көрмеген еш жамандық қарындасым,

Қанайды ақша бетің, тырнақ тиіп!

Қайтейін, Есіл, Нұра-жайым қалды,

Суылдап қарағай мен қайың қалды.

Ұрыспен өзің барып айдағанда,

Сарысуда ... мен тайым қалды.

Қайтейін, Есіл, Нұра-жайым қалды,

Суылдап қарағай мен қайың қалды.

Ұрыспен өзің барып айдағанда,

Қызда-күйеу, балада қайын қалды.

Қайтейін Есіл, Нұра, шалғыныңды,

Кім жейді, біз кеткен соң, балығыңды?

Кене хан, Орта жүзге есен барсаң,

Арғынға шашар едің жарлығыңды!

«Жақсылар бізге көзін салмады!»-деп,

«Кәпір жау қыр соңымнан қалмады!»-деп.

Бір жұртың Найман деген өкпелейді:

«Хан ием бізді есіне алмады!»- деп.

Орысқа көрсетерсің майданыңды,

Тигізші біз байғұсқа қайраныңды!

«О дағы атаң Абылай бір жұрты еді,

Жиып ал қаптағайлап Найманыңды!

Базарға айдағаным тұсағым-ды,

Беліме асынғаным пышағым-ды.

О дағы атаң Абылай бір жұрты еді,

Жиып ал қаптағайлап Қыпшағыңды!

Таусылды Арыстанның айтар сөзі,

Таянып енді өлуге келді кезі.

Алдында неше түрлі сөз айтса да,

Бермеді-ау жылы шырай ханның жүзі!

«Не болса да әйтеуір өлемін ғой, тілім тартпай, бір айтып қалайын!»- деп айтқаны:

Кене хан, әділ патша, төремісің,

Наурызбай, айтқан сөзге еремісің?!

Көп Арғын мен өлгенмен, таусылмайды,

Жауабын қиямет күн беремісің?!

Мұсылман намаз оқыр сүндетіне,

Әркім оқыр өзінің міндетіне.

Аз айтып, пайғамбарды, көп жалынам,

Кешпесең Мұхаммедтің құрметіне!

Мұсылман намаз оқыр сүндетіне,

Әркім оқыр өзінің міндетіне.

Мен де өзіңдей мұсылман баласымын,

Пайғамбар, зиян салма, үмбетіне!

- Жиылып төре, қара,-естің! - дейді,

- Түз бен нан, құдай десіп, жестің!-дейді.

- Мұхаммед пайғамбардың құрметі үшін,

Күнәңды, енді Арыстан, кештім!-дейді.

- Күн көрер қайда барып доғасыз бас,

Ішпейді қаса бекзат бір аяқ ас.

Жерімнен өліп қалған бір тірілттің,

Хан ием, айналайын, алдияр бас!

Мінуші ем күнде арқандап қара жалды,

Көруші ем бұрын жақсы жылқы малды.

Ақынның: «Енді өлесің!»- деген шақта,

Аузына Мұхаммедті Құдай салды.

Көкбестім, былтыр-дөнен, биыл-бестім,

Аяғын Көкбестімнің шідерлестім.

Араға пайғамбарды қойғаннан соң,

Қанымды сол бір қасық зорға кешті.

Жылқымды айғай салып айдағаның,

Қолымды төлеңгіттер байлағаның.

Есімнен сол кетсе де, бұл кетпейді

Жанымды бір шыбындай қинағаның!

Төлеңгіт баялышқа көп сүйретті,

Ауыртып қабырғамды бек күйретті.

«Атығай, Қарауыл менен ескі бодан,

Бәрі жау-сары жаудың»-деп, сүйретті.

Қыздарға күміс теңге зере болды,

Кене хан әділ, патша төре болды.

Мойныма шылбыр тағып көп сүйреткен

Ол Қожас деген бір ит неме болды.

- Арыстан, өзіңе олжа жан,- деп айтты,

- Табылмас сол жоғалған мал,- деп айтты.

- Қиналған, кемігенің сазайы да,

Бар болса, қалағаның, ал!- деп айтты.

- Кенеке, бір қару бер, алғандай ғып,

Сүйегім, өлсем жаудан, қалғандай ғып.

Түйеңнен айыр өркеш сары атан бер,

Беліне ауыр қоржын салғандай ғып.

Кенеке, бір қару бер, алғандай ғып,

Сүйегім, өлсем жаудан, қалғандай ғып.

Жылқыңнан өзі жүйрік семіз ат бер,

Еліме тарықпастан барғандай ғып.

Кенеке, бір қару бер, алғандай ғып,

Сүйегім, өлсем жаудан, қалғандай ғып.

Беріңіз отыз жігіт жарағымен

Еліме алып барып салғандай ғып.

Астыма-ат, жетегіме түйе берсең,

Тон берсең жарастықты, кие берсем,

Біздерге қанша берсең, көп болмайды,

Олжаны үсті-үстіне үйе берсең!

Ауылым көшсе қонар шилеуіне,

Сызығы, тартса түсер, күйлеуіне.

Сұлтаным осы айтқанның бәрін берді:

«Орта жүз, айтып бар,-деп билеріне!»

ОРЫНБАЙ БЕРТАҒЫҰЛЫ

(1813-1891)

Абайділда ханға

Абайділда хан орыс қолына тұтқын болып, сегіз жыл Итжеккеннен әрі кетіп, қайта тірі келгенде, Орынбай ақынның айтқан өлеңі:

«Бозайғыр»-былтыр өтті-ау елдің жұты,

Қалада бес сом болды-ау ұнның пұты!

Орта жүз, ризығың бар жұрт екенсің,

Хан келді: Абайділда-елдің құты!

Тақсыр, сізге зар болдық былтыр күзден,

Үйде жатқан жамандар күдер үзген.

Былтыр кеткен кісідей келдің биыл,

Енді қырсық тарқады Орта жүзден.

«Хан келді-ау!»-деп қуанды кәріп жаным,

Тәңірім жесе, бейнет жоқ, ердің қамын.

Әр байталың әр жаққа тозып кетті-ау,

Өзің жиып алмасаң, арғымағым!

МӘДЕЛІ ЖҮСІПҚОЖАҰЛЫ

(1816-1888)

Бәйтерек, Байзаққа

(бірінші нұсқа)

Бәйтерек, Байзақ едің мақтап жүрген,

Осы ма бар өнерің сақтап жүрген?!

Екеуің екі жаққа тарта берсең,

Жеп кетер бұратараң жақтап жүрген.

Ер өлер ерегіссең намысыңа,

Арқада Арғын таң қалған дабысыңа!

Дулаттың төрт баласы-төрт өзенсің,

От қойма ерегісіп қамысыңа!

Белбеуді, бел қышиды, шешерінде,

Жылқы мал тебіспейді өсерінде.

Бәйтерек, Байзақ пен екі керуен,

Тастама жұртқа шала көшеріңде!

Ұл туса ата безер, өзім деме,

Жақсыны-жат, жаманды көзім деме.

«Битке өкпелеп, тоныңды отқа салма»,

Бақтияр, өз етіңді өзің жеме!

Сіздерді ел қылсақ деп, қылдық талап,

Дулатқа аға болдың Құдай қалап.

Арқада Шоң, Торайғыр жауласқанда,

Өлеңмен елдестірген ақын Жанақ.

Өлеңім-перен мылтық сегіз қырлы,

Баршаңыз білесіздер біздің сырды.

Сіздерді (сізлерні) Шоң, Торайғыр деп келдім мен,

Бізді сіз көрмейсіз бе Жанақ құрлы.

Қосында не ерлер бар ту aп келген,

Болар ма мұнан артық жауап деген.

«Екі адам ашуланып, араз болса,

Екеуін жарастырмақ-сауап!»- деген.

Тату тұрсаң, көп қосын жимайсыз ба,

Елдегі телі-тентекті тыймайсыз ба?!

Екеуіңнің жарасқаның сауап болса,

Қожаңызға ол сауапты қимайсыз ба?!

Аралас аққу, тырна бірге жатқан,

Мергендер шақпақ тасын қырнап атқан.

Мылтық атсаң, Дулаттың баласы өлер,

Қоңырат өлер дейсің бе Сырда жатқан?!

Көп дұшпан екеуіңді жанып жүр ме,

Жел сөзге арадағы нанып жүр ме?!

Басын тарт тұлпарыңның, жарыстырма,

Сәуірін зорықтырып алып жүрме!

Бәйтерек, Байзаққа (екінші нұсқа)

Дұшпандар тың салмай ма шабысыңа,

Тұлпардай дүбірің шыққан дабысыңа!

Бәйтерек, Байзақ пен екі нұсың,

От салма өзді-өзіңнің қамысыңа!

Белбеуді, бел қышиды, шешерінде,

Жылқы мал тебіспейді өсерінде.

Екеуің орта жасқа келіп қалдың,

Тастама жұртқа шала көшеріңде!

Бір дұшпан екеуіңді жанып жүр ме,

Жел сөзге арадағы нанып жүр ме!

Басын тарт тұлпарыңның, кірістірме,

Сауырын (сәуірін) зорықтырып алып жүрме

Дулатқа аға болдың Құдай қалап,

Күтіп тұр лебізіңді көп жұрт қарап.

Арқада Шоң, Торайғыр жауласқанда,

Өлеңмен елдестірген ақын Жанақ.

Абғасыға

Отаудың, Ораз атаң, басқұрындай,

Тоқталмас тұлпар басы тасқа ұрынбай.

Бір жаман ұран айтып, сауқым салса,

Қайнардың, інін табар, қасқырындай.

Көрдің бе Ермек бажан қайрылмастай,

Тұяғың тасқа тиіп майрылмастай?!

Бір жаман ұран айтып, сауқым салса,

Бажаң түгіл, қатының қайрылмастай!

Бектер аңға шығады сұңқарымен,

Қыздар тойға барады іңкәрімен.

Әркім баптар өзінің тай-тулағын

Ісі болмас біреудің тұлпарымен.

Бір ат мініп, бір атты өңгере ме,

Аю ұлын арыстаннан кем көре ме?!

Әркім бақпай өзінің көтеремін,

Біреудің тұлпарына жем бере ме?!

Бектер аңға шығады сұңқарымен,

Қыздар тойға барады іңкәрімен.

Әркім барын өзінде теке қояр,

Ісі болмас біреудің қошқарымен.

Жарымас насыбайға шақшасы жоқ,

Жараспас қызға жорға боқшасы жоқ.

Ақылың Аплотондай болса-дағы,

Бұл күнде болыс болмас ақшасы жоқ!

Түз тартқандарға

Ассалаумағалейкум, Қоңыратым-ай,

Сен болмасаң, қалар еді жол жатып-ай!

Жаз болса, тұз; қыс болса, көмір тасып,

Құдайым қойған екен сорлатып-ай!

Боза ішкендерге

Ассалаумағалейкум, Дулатым-ай,

Бозаны ішіп жатырсың шулатып-ай!

Бес үйіңде бір түсік көрінбейді,

Құдайым қойған екен қуартып-ай!

ШОРТАНБАЙ ҚАНАЙҰЛЫ

(1818-1881)

Атамыз-Адам пайғамбар

Топырақтан жаралды.

Мұсылман, кәпір халайық [1]

Сол Адамнан таралды.

«Ұрлық пенен қарлықтан(қорлықтан)[2],

Өтірік, ғайбат, зорлықтан

Бойыңды тартып тек жүрсең,

Көрмессің-деген-залалды».

«Белгісі-деген- бейіштің

-Жазғы салқын самалды».

«Тәркі-деген- [тамұқтың]

Қысқы суық амалды».

Ауыл малы бұралқы

Ақылы жоқ жаманға.

Атасын алдар баласы,

Жақсылықтан (иәрім) ырым[3] жоқ,

Жамандық асқан заманда.

Мегежіндей ұл тумас,

Қайын болмас қабанда-ай!

«Балам бар!»- деп, мас болма,

Өзің болсаң, аяңда.

Болмағанның бәрі сол

Ерлі бір зайып араңда.

Малдан зекет бермеген,

Аузына Құдай кірмеген,

Қайыры жоқ сараң-ды!

Алақандай ай мен күн

Ғаламның орта жарығы.

Жаббардың екі болмайды

Әмір қылған жарлығы.

Құбылаға бас қоймақ

Мұсылманның тарығы.

Ораза, намаз қаза қылмасаң [4],

Көңілде Құдай барлығы.

Жаяулық пен жалғыздық

Жалғанның жаман тарлығы.

Түшіркенген ұйқы жоқ,

Қайғының асқан зарлығы.

Қолыңнан құсың қашырсаң,

Қайтып қонбас қолыңа.

Ісің түссе жаманға,

Жағаңнан алар сорыңа.

Көп ішінде аз болсаң,

Әр нәрсе [5] түсер ойыңа.

Ел ішінде жоқ болсаң,

Мін тағылар бойыңа.

Жолдас болсаң жақсымен,

Қолың жетер Қырымға.

Топқа кірсең арсызбен [6],

Таласарсың орынға.

Текті құс қарар Қырымға,

Ит айналар жырымға.

Парақорлар қызығар

Бір қалаштық тиынға.

Құдіреттің жарлығы:

Титтей нәрсе қалсайшы

Бұрынғы жаннан ырымға!

Бай-жарлының панасы[7],

Көп-жалғыздың саясы.

Тайып кетсе, аяғың,

Дұшпанның қанар табасы.

Нар түйенің жақсысы

Бауыры сүтті маясы.

Харам пиғыл залымның

Тату болмас құдасы.

Құдай деген мүһминнің

Аузынан кетпес тәубесі (тобасы).

Иманы бардың белгісі

Тілінен тамар шырайы [8].

Мағлұм дүр Құдайға [9]

Пенденің қылған күнәсы.

Алла ағлам құдай біледі

Осылай шығар арасы.

Сен демек қиын емес [пе]

Бұрын туған үлкенге?

Ақыл салсаң (атыңды берсең), азбассың

Бұрын (епті) туған үлкенге (ілкімге)!

Мал-дүниенің жарығы,

Жаратып шырай көркіне,

Қызықпаңыз бес күнге,

Бұл дүние қалмас әркімге!

Ағаш көркі-жапырақ,

Адам көркі-шүберек.

Ақыретте жалған жоқ,

Таразысы басқа бір бөлек.

Өліге де мал керек,

Тіріге де мал керек [10].

Өлмей тұрып, тіріңде

Мініп бір, ішіп, киіп бақ

Айдап барып малыңды

Ғазап үшін бермейсің.

Алтын, күміс-абзалың

Өлгеннен соң не керек?!

Өлгенде малың-иманың,

Тіріде қамың-жиғаның!

Аманатын алғанша,

Жалғанды бар ма қиғаның?

Аз тартайын десең күнәны,

Сахарменен [11] тұрғаның.

Хақ дидарын көрерсің [12]-

Ақырет қамын қылғаның!

Өлшеулі күнің жеткен соң,

Бұйрықты дәмің біткен соң,

Төстіктей қызған бір жерге

Қырыңнан кіріп сыйғаның.

Мешіт, мектеп салдырып,

Оқуға берсең балаңды.

Азанда тәкбір айттырып,

Мешітке қойсаң молдаңды.

Сираттың [13] желі соққанда,

Ораза, намаз-панаң-ды.

Тірілікте есіңе ал

Өлгенде жанға пайдаңды.

Ұйқыдан кешіп көп жатпай [14],

Құлшылық қыл Аллаға!

Бір бер езе бір қаптан,

Тон киген топта тұрып мақтанған.

Құдайдан қорыққан мұсылман

Күнәдан ерте сақтанған.

Аз мерей Құданы бір біліп,

Ақыретте болар пак,

Иманның ақыр жалғауы.

Жалғаннан титтей пайда жоқ,

Адамның аз күн алдауы.

Жорға мініп теңселтіп,

Торғын тонын белсентіп,

Мамық төсек салдырып,

Ыңырантып тұрғызып,

Дүниенің қалай алдауы?!

Мал бақтырар пайдаға,

Зекетсіз мал айдама!

Қайыры жоқ ас сақтап,

Дәміңді харам шайнама!

Құдіретке күніңсіз [15]

Құдайменен ойнама!

Ит жүгіртіп, құс салған

Құмарпаздың құмары[16]

Өтіп кеткен нәрсенің

Өкінсең, жоқ келері!

Тозар торқа, бөз шірір [17],

Бетінен кетпес бедері.

Құбылып тұрған қызыл гүл

Қураса, кетер мәнері.

Сабыр қылсаң, жетерсің,

Құдайдың болса берері!

Он сегіз мың ғаламды [18]

Құдіреті бірлан жаратқан

Құдайдың қалай шебері?!

Жиырма бес жасында

Жігіт жетер кемелге.

Он сегізде қыз болып,

Апа болар бір елге!

Құрбыңнан зорлық көрмессің,

Құда болсаң теңіңе!

Жапырағын жайқалтып,

Жайлауда қонсаң шым жерге!

Көк ала шатыр нарменен [19],

Мың сан қанша қолменен,

Он піркәншік құлменен,

Сапар қылсаң бір жерге!

Жылқының құты айғыр-ды,

Ат тумайды атасыз.

Көсегесі көбейіп,

Көгермейді батасыз.

Ғайбаттың жаман екенін

Біле тұра айтасыз.

Күн шыққан соң, намаздың [20]

Қаза боларын біле тұра жатасыз!

Алланың берген хақ дінін

Шайтанға қайтіп сатасыз?!

Түйенің құты-бурады,

Келесі қысыр қалмаса!

Күнә қайдан шығады,

Жаралып жан тумаса?!

«Әділ би» [21] деп айтпаңыз,

Төресін әділ бұрмаса!

Бұйрықсыздың бәрі харам-ды,

Шариғатқа сыймаса! Жер тіремей тұра алмас [22],

Жеткіншектен айрылса!

Тұрымтай торғай ала (қуа) алмас,

Қанаты сынып қайрылса.

Қасақана бітер мал

Қайыры жоқ қабанға.

Айдаса қырсық [23] жүрмейді,

Төрт түлігі аманға.

Алтынды ордаң болса да [24],

Адам кірмес жоқ болсаң.

Кеңес кетпес үйіңнен

Жаман да болып, тоқ болсаң,

Қолың-шолақ, тіл-қысқа

Ортадан жалғыз дақ болсаң.

Жақсыны жаман көре алмас

Тең болмаса [25] өзіне.

Шын екен деп нанбаңыз

Жалғаншының сөзіне!

Сырттан ғайбат қылғанша,

Айт көзінше өзіне!

Құдайдан қорыққан мұсылман,

Қарауыл қояр сөзіне.

Құдайдың барын білмеген [26],

Айтқан тілге (жөнге) жүрмеген,

Менменсіген зор кеуде

Қисық жүріп кете алмас.

Алдындағы жолығар

Құдайдың құрған тезіне!

Жігерлі туған жігіттің

Кім қой дейді талабын.

Жалғыз сиыры (аяқ) бар болса,

Кісі ішсін дейді [27] шалабын.

Атасы топқа кірмеген,

Сөзге де салмас құлағын.

Құдайдан қорыққан мұсылман

Қонаққа сояр лағын.

Өткен соң, қайтіп келмейді,

Өлгенге мал ермейді.

Көріңдер енді, жігіттер [28],

Бұл дүниенің шолағын.

Жиырма тоғыз әріптің

Жайын білмек керек-ті.

Төрт жардан шыққан қыр болар,

Ақылы асса, дүр болар [29].

Мынау жалған дүниеде

Малы бар кісі пұл болар.

Малы жоқ кісі қор болар [30]

Көпке тентек ез қисық

Қамшыменен и болар,

Ер басына күн туса,

Жалғыз бұта үй болар.

Көңіл азып, тон тозса,

Киген көйлек кір болар.

Аштық та, жасық та, білсе,

Әдейі абзал сор (сол) болар!

Мейір кетті патшадан (пендеден) [31],

Ақыл сұрасаң, азбассың

Көпті көрген көнеден.

Қасиет кетті төреден,

Ғаділдік кетті билерден,

Абырой кетті әкімнен.

Қайын енесі ас ішпес

Қабағын түйген келіннен.

Жалғыз Құдай болмаса,

Енді үміт жоқ өзгеден!

Мүһмин болған пенделер [32]

Құлшылық қылсаң, не етеді?!

Ажал деген болдырмас,

Бір күні қуып жетеді.

Мінезге дауа (бағым) табылмас,

Әдетіне кетеді.

Тақуа болған ғалымдар

Бұл дүниені не етеді?!

Баяны жоқ, шіркінді

Бір күні тастап кетеді.

Малын көзі қимаған

Ішпей, жемей өтеді [33].

Бір кісі емес, әр адам

Бәрі де сөйтіп өтеді.

Дүниенің сүрсең дәуірін [34],

Басыңда бар ауырың!

Иман-жанның жарығы

Кешуі тар болған жолдарда

Хабардар бол,ай, пірім!

Ақыл-дария: білгенге,

Бұл жалған жоқ өлгенге!

Байлықтың алды-иман-ды,

Тәңірім сөйтіп бергенге.

Жан жоламас жатқанға,

«Жүргенге жөргем ілінер»,

Дүние арман емес дүр

Бір кезде дәурен сүргенге.

Ит жерімес арамнан,

Қалыптан артық [35] мал бітіп,

Кетпесе мал қораңнан.

Пайда қылсаң залалсыз,

Өзіңе біткен қараңнан.

«Қой!»-десең, білмес наданға,

Ақыл айтпа ақымаққа.

Кенеуі жоқ кей билер

Құр зорлайды тақпаққа.

Ұмытпасаң тәубеңді,

Түзу салар соқпаққа!

Түзу жолдан қисайсаң,

Жолығарсың пейіліңнен

Күрзі бірлан тоқпаққа!

Жерге біткен тау пияз

Жегенмен, тамақ бола ма?

Әзелде [36] жазған несіпке

Дария құйсаң, толар ма?!

Сүмбіле туып, жаз [37] болмай,

Көгорай шалғын болар ма?!

Кәрілік пенен мінезге

Білсеңіз, дауа [38] болар ма?!

Сүтпен біткен мінезі

Сүйекпен кетпей тұра ма?!

Иманнан басқа нәрсені [39]

Құдайдан көп сұрама!

Ерден қайыр кетпесе,

Отырмайды [40] есікке,

Өлшеп берген несіпке!

Сөйлес деген мейманға

Сөз қатқанша, кешікпе.

Халқыңменен қас болып,

Оңалмас іске [41] өшікпе.

Ердің құны сот (сүт) емес

Есебін тапқан сабазға.

Төрден орын тимейді

Патша болса да, малы азға.

Езіп жақсаң, кір жұқпас[42]

Сексен сынды маңғазға.

Шынарға біткен мақтадай,

Шырайлы болса алғаның

Халал сүт емген жолықса,

Болар ма еді арманың?

Ескірмес ердің астында [43]

Ақ білектен тілеуің.

Білмес ердің ойнымен

Таңның атып жарғанын.

Жібермейді сұраусыз

Тәңір алдына барғаның!

Бай бол, малың не керек,

Патша бол, тағың не керек,

Жалғыз-ақ ойла дүниені

Сапарда жалғыз қалғаның!

Шортанбайдың насихаты

Шортанбайдың өлер уағында қатын-бала, ел-жұртына айтқан насихаты:

Мінеді ғаділ патша алтын таққа,

Қалмайды, иман бермей, көңілі аққа.

Шортанбай өзі тірі заманында

Сапар ғып барып қайтты Семей жаққа.

Құданың ойлап тұрсам, қаһары қатты,

Патшаның тірілікте жаны тәтті.

Бір күні кеш боп кетіп, ел таба алмай,

Далада мейман болып қонып жатты.

«Жатқанда екі кісі түсіме енді,

Қасыма түсі суық кісі келді.

Кісінің сипатынан қорыққаннан:

- Жалғанда мен көрмеген кімсің?- деді.

- Өлгенде, имансыз құл, жолда қалған,

Мен ғазірейіл пенденің жанын алған.

Шүкір қыл, иман айтып, Шортанбайым,

Құдайдан жетті бұйрық, келді саған!

Екенін періштелер көңілім білді,

Кеудемнен, дем алғызбай, аттай мінді.

Қолында күрзісі бар, түсі суық,

Жаныма бір шыбындай қысым қылды.

Келтірдім сонда тұрып: «Субыхан Алла»,

Мен білдім жүрмесімді бұл жалғанда.

Көнбеске Құдайыма шарам бар ма,

Беруге бір күн рұқсат (ұлықсат) аял бар ма?!

Түсіме періштелер кіре берді,

Үстімнен сол сөз бірлан түрегелді.

- Ажалың ертең кешке болады!- деп,

Бір күнге аял беріп, жүре берді.

Өзімді келтірейін сөз басына,

Қатты киын ісім (асым) бар өз басымда.

Ұйықтап жатқан жерінен оятып алып,

Тағы да бір сөз айттым жолдасыма.

Амал жоқ енді жүрдік күн-түн қатып,

Жәкеме кетейін де арыз айтып.

Жәкеме қатын-баламды тапсырайын,

Келе ме ол күн адам тірі қайтып?!

- Өлімге жақын болды менің басым,

Бір Алла ақыретте жарылқасын!

Жалғаннан ақыретке көшпек болдым,

Кеше гөр үш (осы) жолдасым «Жолдас ақың»

Таң ата Жанқұттыға енді келдім,

- Сөйлес!- деп, тыста тұрып, хабар бердім.

Келген соң ажал жақын, амал бар ма,

Белгілі жүйрік едім тамам елден.

Семейден төрт ат алдым-бес жүз теңге,

Тоймадың екі көзім сұм дүниеге.

Көрмедім қатын-бала, өз үйімді

Мен көштім дүниеден енді арманда.

Мені көргенің, дүниеден ғапіл қалма,

Бір тиын қазақ байдан қарыз алма.

Әркімнен қала бермек дүние шіркін

Өтіңіз тәубе қылып аз жалғанда.

* * *

Сонда отырған халайық:

- Сөзіңіз өлім мысалы болды, біздерге бір насихат айтыңыз!- деді. Сонда Шортанбайдың айтқаны:

Адамның жалған дүниесі,

Дүние-қимас жолдасы.

Дүниені жолдас демеңдер,

Көп болар оның күнәсы.

Өлгеніңше тою жоқ,

Төгілмей [1], риза (ырза) болу жоқ.

«Жалғанның арты жақын»- деп,

Жегенін қазақ қою жоқ.

Сәлем айтып кетейін

Ағайын мен туғанға!

Бала менен қатынға

Насихат шашып кетейін

Аз ғана сөзді артыма!

«Не кәріплік?»- десеңіз,

Бүгін менің басымда

Жетім болып, ұл қалды,

Жесір қатын тұл қалды.

Ала гөр, Жәке, қасыңа!

Қаратауда халық едім,

Қожа емес, сарт едім.

Көк есекті мінуші ем,

Масақ теріп жүруші ем.

Арқаға шығып, нан жедім,

Нан жеген соң, дәндедім.

Қазақтың жүйрік атын мінсем деп,

Сұлу қызын сүйсем деп,

Күннен-күнге сенделдім [2].

Арқадан қылдым жайлауды,

Әркімнен алдым байлауды.

Қиямет күні болғанда,

Қандай жер[д]е мекенім

Мен кәріптің сайлаулы?!

Әмме алдына шай қойды. Шайының жартысын іше алмай, шыны аяқты жерге қойып, бұл сөзді айтты:

Халықтан асқан [3] сұңқар ем,

Қанатым сынды, ұша алмай,

Қиядан қуға түсе алмай.

Нәпсім, қарар таптың ба

Дүниеге тоймайтын?!

Бір шыны шайды іше алмай,

Жалғаннан дәмім таусылды.

Жарылқа, Құдай, артымды [4],

Хаққа тәубе қыла алмай,

Меккенің жүзін көре алмай,

Қонағымды таба алмай,

Кимра қылдым жасымды!

Екі сөздің басына

Келтірейін өзімді.

Тыңласаңыз, жұртым, сөзімді:

Таба алмадым жерімді,

Көре алмадым елімді!

Қиямет күні кез қылғай,

Құдая, менің ғырысымды.

Билер, пара жемеңдер,

Жанға бейнет кезбеңдер [5],

Кісі хақын алмаңдар,

Аузыңа пара салмаңдар.

Дүние жинап өткен жоқ,

Бізден бұрынғы пайғамбар.

Сөз айтайын, үлкендер,

Құдайдан ғапіл өтпеңдер [6],

Әлің келсе, Мекке бар,

Артық дәулет біткендер!

«Старшын, болыс болам!»- деп,

Ысырап қып малды төкпеңдер!

Таяндық енді өлімге,

Алты табан көріңе.

Сатып алған күнәның

Кешуі болмас күнінде.

Ұл (ұғыл), атаңды сыйлаңдар,

Ендігі туған балалар,

Атаның сөзін бұзбаңдар!

Сәлем айттым бәріңе,

Қызмет етіп жүріңдер

Жасы жеткен кәріңе!

Ұяларсың Құдайдан [7],

Өлгеннен соң, қоймайды,

Тірідегі әліңе.

Үлкендер, саған айтайын,

Мал басына бармаңдар,

Ақырет қамын қармаңдар!

Дүниенің боғы үшін

Сірә, тіпті азбаңдар!

Тентек болма балаға,

Безер болма келінге,

Қадірің кетер еліңе,

Қарауыл қой сөзіңе!

Қанша нәрсе ереді

Өлгеннен соң өзіңе?!

Қарай алмай жүрерсің

Таңда махшар күнінде

Құдайыңның жүзіне!

Атаның тілін ұл алмас,

Ананың тілін қыз алмас.

Айта беріп қайтейін,

Өлінің тілін тірі алмас!

Жақыннан шыққан жақсыны

Ағайын-туған көре алмас.

Ақыр заманның белгісі

Бірге туған бауырың

Тату да болып жүре алмас!

Дұғай сәлем дегейсің [8]

Ташкент пенен Бұхарға,

Бір Құдайдан қорыққанға!

Қызмет етпей мен өттім

Ата бірлан анаға.

Қарнақтағы, сәлем айт,

Үш қайтара бабама!

Бабама қол бермедім,

Мекке жүзін көрмедім.

Қайғылы болып барамын

Жалғанда жеген парама!

Және сәлем айтайын

Бауырлас туған ініме.

Дүние деген осы ғой:

Жалғыз маған ерді ме?

Не деп жауап береміз

Қияметтің күнінде?!

Жұрт тамаша көруші ед

Жалғыз ауыз сөзіме.

Дүние ыстық көрінді

Құрғыр да, менің көзіме!

Жалғанға тіпті тоймадым,

Өлмеймін деп ойладым.

Дүниенің боғы үшін

Өлгенімше шайнадым [9]

Тәубе қылмай жасымда.

Қанша пәле болады

Қиямет күні басымда?!

Қасықтап жиған көп малым

Қалды менің артымда.

Жігіттің жасы-жиырма,

Өлім деген киын ба?

Жұртты жеген Шортанбай

Төрт қари бөз бұйырмай,

Қалды менің артымда!

Дұғай сәлем айтайын

Бес атаның ұлына!

Дүние малы ермейді

Өлген ердің соңына!

Жалған жақсы көрінді

Мен құрғырдың сорыма.

Опасы жоқ сұм дүние

Оттан ыстық болар ма?!

Қалдым бір көрдің астына,

Қарындас ермес қасыма.

Тіріде көрген ағайын,

Дұға қылып жүріңдер

Өлгеннен соң басыма!

Дұғай сәлем айтайын

Қарсен менен Кернейге,

Бай мен жарлы, кедейге[10]!

Қазақтан алған қарызым

Көлденең тұрды көмейге.

«Ақын, шешен көрсем!»- деп,

Айласпаңдар мендейге.

Дұғай сәлем айтайын:

Тобықтыда-Құнанбай,

Кімнің тағы қалмайды

Өлгеннен соң суалмай?!

Осы дәулет барында

Талап қылсын Меккені.

Ақыреттен құр қалмай,

Аз ғана қорған болып өт

Ағайын мен туғанға.

Жалғанда жиған нәрсенің

Пайдасы болмас (жоқ) қу жанға.

Дұғай сәлем айтайын

Көпбай менен Нұрланға!

Харамды мал демесін,

Зәбін болар иманға.

Қазақтан пара алмасын,

Ұмытпай жүрсін Алласын,

Құдайдан ғапіл қалмасын,

Өлгенді менен барласын.

Дұғай сәлем айтыңыз

Шорманұғлы Мұсаға!

Дәулетінің барында

Қорқыныш бар алдында.

Тәубесіз өтіп кетпесін

Бес күндік жалған қызыққа.

Дұғай сәлем айтайын

Қуандықта: Қоңырға!

Қуанбасын дәулетке [11],

Мал деген хайуан доңызға.

Тура келген ажалға

Дәулеті ара болар ма?

Ақыретке көз салсын

Баратұғын орынға!

Қылсын Алланың жарлығын,

Алдыңда өлім барлығын,

Құдай дос-ты Мұхаммед,

Оның да алған жалғызын.

Көргенімше күн қанша,

Мұхаммед Мұстафа Дүниеге тоймаған.

Өлгенімше жинаған [12],

Енді болдым бек қапа.

Дұғай сәлем айтыңыз

Қатын менен балаға,

Тапсырдым енді бәріңді

Жаратушы, расул, Аллаға!

Дүниенің боғы үшін,

Мендей болып қаңғырып,

Көп шықпасын далаға!

Қас қылмасын жақынға,

Қайырлы болсын халқына!

Не кәріплік десеңіз,

Мен кәріптің басында

Жетім қалды жасында.

Дұғай сәлем айтайын

Жесір қалған қатынға,

Тоқтасын сөз бен ақылға,

Ие болсын артына [13]!

Қайғының ісін (асын) салмасын

Жалғызының басына,

Қалмасын көзінің жасына!

Әм, дариға, жалған-ай,

Жалғанның енді қалғаны-ай,

Шортанбайды алғаны-ай!

Қайғыны басқа салғаны-ай,

Бар Құданың әзелде жазған пәрмені-ай!

Тағы да сәлем айтамын

Қалың жатқан Сарымға,

Бай мен кедейді көп жедім

Құданың берген бағында.

Өлімнің жақын екенін

Біле алмап едім алдымда.

Шүкір де қылмай қайтейін,

Ажал келсе, тұрмайды.

Патшалар да тағында.

Тәубе қылмай, қапы өттім,

Өлерімнің шағында.

Құдайдың ісі бұзық па,

Дүниеге қызықпа [14]!

Әуелде менің ғұмырым

Құдайдың жазған сызықта.

Ұл атадан айрылған,

Әркім біздей қайғырған,

Қалған дүниеден пайда жоқ [15],

Жарылқа, Құдай, алдымнан!

Барша отырған халайықтар айтты:

- Ендігі заманның адамдары қандай болады, соны айтып өтіңіз!- деді. Сонда айтқаны:

Бір захымат айтайын,

Тыңла мұны, балалар!

Естігендерің ұмытпа

Қайсыңда сенің сана бар?

Жақсы аттан жығылса,

Жаманың тұрып табалар.

Ендігі сорлы бейшара

Қорыққанға барып паналар.

Қария қалды ақылдан,

Қастық шығар жақыннан.

Ендігі күнің кем болар

Тәубе қылмай, қапы өттің,

Әуелгі бұрын жасыңнан.

Бай кедейді көрмейді,

Кедей байға ермейді.

Қызметін бір күн қылмаса,

Майлы сорпа бермейді.

Әнеки, байдың қайыры!

Бұрынғы өткен адамның

Міне, келді зайыры!

Жалғанда қылған ісіңнің

Алдыңнан шығар ғайыбы.

Байды Құдай атқаны [16],

Жабағы жүнін сатқаны.

Кедей қайтіп (қалай) күн көрер,

Жазбай жатақ жатқаны?!

Жаздай арық қазады,

Күз пішенін шабады.

Оны-мұны жиғанын

«Шығын»- деп, тілмаш алады.

Жалғыз сиыры бар болса,

Соғымына сояды.

Қағаздатып бұзауын

Ноғайына қояды.

Кедейге салып шығынды,

Негізі байдың тоймайды.

Қылымсыған қатыны

Қызылдан көйлек киеді.

Өзінің байын билейді,

Өзінің байын менсінбей,

Көрінгенді сүйеді.

Осы мінез болған соң,

Тозаққа пенде күйеді.

Елубасы, онбасы

Ол-шайтанның жолдасы [17].

Ендігі байға мал бітсе,

Шайдан басқа асы жоқ,

Жақыннан басқа қасы жоқ,

Ендігінің мырзасы.

Әмме отырған халайықтар айтты:

- Мына Асан қожаға арыз айтыңыз!- деді. Сонда айтқан арызы:

Сөз айтайын Асанға,

Дүниеге мақтанба.

Япырым-ау, неге мақтандың

Дәулетің судай тасқанға?!

Дүниеқордың маясы,

Жетпіске келді бұл жасың,

Дүние болды жолдасың.

Әндіжандық сарт едің,

Қай жеріңнен қожа едің?!

Қаратауды тауладың [18],

Пәленше деген мырзасың.

Сарыарқаға келген соң,

Төрт аяқты жорғасың.

«Жәдігөй жарғыш»-атанып,

Осынша жиған мүлкіңнен

Не көреді қу басың?!

Талабың бар жалғаннан,

Әлі де болса аспаққа.

Дүниенің боғы үшін

Күнде түсіп апатқа[19]

«Ман раббік!»- деп сұрағанда

Ұяларсың Құдайдан!

Әуелден күнә - жанға қас,

Қазаққа келіп, болдық мас.

Менің тегім сарт еді,

Сенің тегің-Қызылбас.

Екеумізді пір тұтқан

Кімнің діні бұзылмас [20]?!

Жәдігөй, жарғыш болмаңыз,

Ақырет қамын ойлаңыз.

Жасың жетті жетпіске

«Иман бер!»- деп сұраңыз.

Бұл айтқаным-ақылым [21],

Аталас туған жақыным.

Қиямет қайым болғанда,

Пайдасы болмас қапының!

Ауыртты Құдай басымды-ай [22],

Өлшеп берген жасымды-ай!

Ой, ой менің басым-ай,

Келе гөр, Жәке, қасыма-ай!

Амалым нешік Құдайға

Жүгірмек болған жасым-ай!

Әр жұмада жүре гөр [23]

Дұға қылып басыма-ай!

Ол күнде көрген шырағым

Жылап бір келер қасыма-ай!

Қолынан сусын бере алмай,

Өлгенін әке көре алмай,

Дұғай сәлем айтыңыз

Жетім қалған жас ұлға-ай,

Көргенімше күн қайда[24]?!

Бұл сөзімді айтыңыз

Менен қалған балаға-ай!

Бұл дүниенің боғы үшін

Қаңғырмасын далаға-ай!

Тіріде көзім тоймады

Тәңірдің берген қараға!

Жалған деген осы ғой,

Маған еріп бара ма?!

Білсін бір сүндет, парызды,

Қазақтан алдым қарызды.

Өлеріме таянып,

Халқыма айттым арызды.

Үш қайтара сәлем айт

Ағайын мен туғанға!

Дүние, шіркін, ермейді

Бейнетпен жиған қу жанға.

Енді есен бол, елдерім,

Құсымды салған көлдерім,

Замандас, құрбы, теңдерім!

Ғибрат менен алыңдар,

Өлгенімді көргенің!

Өлім үшін жаратқан [25]

Әуелден-ақ адамды.

Опасыз деп білмедің

Мынау дүние жалғанды.

Үш түрлі қылып шығардым

Артқы қалған заманды.

Қиямет қайым таянды,

Қайырсыздың көп малы

Жылан менен шаянды.

Ол күнде көрің қараңғы.

Бір күнгідей болмайды

Мың күн тірі жүргенім.

Мынау менің өлгенім

Қасықтап жиған дүниеден

Кәнеки, пайда көргенім?!

Өлмейтін адам болмайды

Туғаннан соң анадан!

Жұртты жеген тауық едім,

Жалғанның ебін тауып едім!

Қаратауда жүргенде,

Сарыарқаның наны үшін,

Шалқып жатқан малы үшін,

Бері таман ауып ем,

Бозбалаға сауық ем.

Сауығым кетіп, күл сөнді,

Жұрттан асқан көсемді.

Алмай ма Құдай шешенді?!

Өлеріне келгенде,

Жан, шіркін, енді сескенді.

Ескендір өткен дүниеден

Жиырма тоғыз жасында,

Перзент қалмай артында.

Шариғатқа сыймайды

Екі тілек бір жерге.

Кәріп пенен нашарды сүйеген

Он сегіз мың ғаламға

Патша болған Сүлеймен,

Олар да өткен дүниеден.

Ойлап тұрсам, жалғаннан [26]

Бұрынғылар не көрген?

Мұхаммед өткен Мұстафа

Кім болмаған би қапа?!

Өлімнің асы күз болды

Алпысқа жеткен бұл шақта

Қайсы пенде жұмақта,

Қайсы пенде тозақта?

Бұл дүниеден пайда жоқ

Өлгеніңше дін сақта!

Күлсе балам басыма,

Қатыным қалды артымда.

Жетімдікке көндірді

Жұдырықтай жасында.

Кімдер өлмей тұрады

Бұл дүниенің жүзінде?!

Мұхаммед те көніпті

Жетімдікке жасында.

Жалғызыма сәлем де,

Алладан бұйрық жеткен соң,

Асқар тауы қулады,

Ағар бұлағы суалды.

Жетім-жесірді сүйейтін

Ағайын, туған жоғалды.

Ай, пенделер, мүһминдер,

Мен не деген есермін

Дүниеден қашпаған,

Қорқыныш қылып Құдайдан

Қарызды ойлап саспаған?!

Дүниеде көп мүлкін [27]

Ибраһим мен Адам да

Талақ қылып тастаған.

Тіршілікте қорықпай:

«Күнә аз»- дедім, шошынбай.

Кеудемді дерт қамады,

Халім де кетіп барады.

Есен-аман бол, Жәке,

Қияметтік досым-ай!

Және сізге тапсырдым

Бала бірлан қатынды.

Жалғанда досым сен едің,

Аяй көрме ақылыңды-ай!

Қояр ма екен Құдайым [28]

Қиямет күні қасыма-ай?!

Жүгірмек болған жасым-ай,

Әр жұмада жүре гөр

Дұға қылып басыма-ай!

Ол күнде (өлгенде) көрген жалғызым

Жылап бір келер қасыма-ай!

Сөйлесетін күн қайда

Ол күнде көрдің ішінде-ай?!

Тәубе қылып қояйын

Құдайға сөзім ғасы ма-ай?!

Таяндық енді өлерге

Күн қанша дүр көрерге?!

Дұғай сәлем елдерге,

Елдегі жақсы билерге,

Жақсыдан дұға (сәлем) жетер ме?!

«Өлді!»- деп бізді білгенге

Дұға қылсын ерлерге!