автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазак тарихы 2 кітап
АТАСЫНЫҢ АТЫ БІЛІНБЕЙ, ӨЗІ АТЫ ШЫҚҚАН ЕРЛЕР
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Әуелі - Адам ата атаның атын білуші жоқ. Қайдан білсін, первый человек болып, топырақтан жаратылды. Екінші - хазіреті Ғайса (Иса - Исус Л. Қ.) пайғамбарының атасының атын білуші жоқ. Құдірет патшалығын көрсету үшін он үш жасында атасыз туғызды. Үшінші - Хызыр (Қызыр) пайғамбар атасы аты жоқ, білуші және жоқ. Атасы бар шығар, шырт еткізіп айтушы жоқ. Төртінші - Ескендір Зұлқарнайынның атасының атын білуші жоқ. Бесінші - Шыңғыз (Шыңғыс) ханның атасының атын білуші жоқ.
Бағзы бір ата білемін дегендер: «Есукей Баһадүрдің баласы»- дейді. Ол бекер: Есугей -қалмақ. «Бір қалмақтың баласын осынша жұрт қалай басына көтереді?!» - депті. «Ишламболдағы (Стамбулдағы - Л. Қ.) - Ғұшмания нәсілінен. Басқа бұл Азиядағы хандардың асылы - Шыңғыс ханнан»- дейді. Нәсілінен Османияда - граф, ноғайда - князь, қазақ - төресі, - бәрі «Шыңғыс нәсілінен» - деседі..
Баһадүрден қыз туып, ол қыздан он бес жасқа жеткенде, отырған үйдің ішінде бір сағым түсіп, сол сағымнан буаз болып, бір ұл бала тауып, жасында жетімлікпен жиһан кезіп, жиырма жеті жаста Алла тағала: «Шыңғыз!»- деп ат атанады. Мағынасы: «Хандардың ханы»- деген сөз.
Сондай атасыз, Құдайдың құдіретінің патшалығымен сағымнан болғанына заманындағы халықтың көзі жетіп, соның үшін тұқым – тұқымын жұрт басына көтеріп кетіпті.
Кеше Әмір Темір көреген қанша жұртты алғанда, Шыңғыс нәсілінен болған хандарды өлтіргенде, орнына сол Шыңғыс ата нәсілінен хан сайлап жүрді.
Бұл Шыңғыздан бері қарай әр кітапта Мәшһүр мағлұм болған хандар еді. Баршасы Шыңғыз нәсілінен дейді. Дүниені алған ақыры немеренің немересі, баласы - арты қиямет қайымға шейін үзілмейді хандық депті. Хулаку мұның немересі. Заты қазақтан болғаннан: «Әмір Темір көрген» - дейді. Қанша жұртты алса да, хан аталған жоқ. Жақсы көргендер: «Әмір Темір «көреген» - дейді. Жек көргендер: «Темірлаң» - дейді. Кім болса, ол болсын,
жаман кісі болған жоқ, жұрт аузына аты қалды. Дүниеде қанша қылған жақсылық артта қалды.
Алтыншы (хатыншы)- Алаша ханның атасының аты жоқ. Жетінші - Асан Қайғының атасын білуші жоқ. Сегізінші - Жиренше шешеннің атасының атын білуші жоқ. Тоғызыншы - Абылай ханның атасының атын білуші жоқ.
Өзінің басына қойдырған тасында: «Абылай - Сүйеніш хан»- деп жазыпты. Ол Сүйеніш қай жерде хан болғанын, қайда жүргенін, хандық қылғанын ешкім білмейді депті.
Осындай атасының атын адам білмей, өздерінің аты шыққан жандар көп дейді. Бағзы біреуден сұрасаң: «Білмеймін!» - дейді. Қыпшақ - Құрлыбай бидің баласы Досболдан атағым жүйрік дегенмен күншығыс жақтағы жұрттың біреуі ата сұрапты. Сонда өзінен Адам атаға шейін сырғытып айта беріпті. Адам атаға барғанда:
- Адам атасы кім?- дегенде,
- Адам атасы - Арсалаң да,- депті.
Естіп тұрған халайық та:
- Жарықтықтың атаға жүйрігін - ай!- депті. Адам атаның атасының аты «Арсалаң»-дегенде «Жүйрігін - ай!»- деп дүркірей жөнеліпті.
Үлкендердің айтқаны: «Осы қазақ, қалмақ, қарақалпақ, естек, орыс, - барғысы бір ағайынды екен. Кенжесі орыс екен. Бала болған... екеуінің «Басы ауырады!»- деп, шашын алмады. «Маш...ы ауырады!»- деп, кестірмеді. Орыс жұртының шаш алдырмайтыны, ма...н кестірмейтін себебі - сол!»- депті.
Сонан кейінгіге қалды мирас боп: «Білуіміз жеткендігімен»- дейді.
Және қазақ жұртында бір сөз бар: «Ерден нақыл тимей, есек базарға сатуға жарамайды»,-депті. Оның мәнісі: «Кім кім болсын, әулиелердің жәрдемі тиіп, қолдауымен кісі болады -дегенге келтіреді» - депті.
Қазақ халқының қариясы: «Біз үш ханның баласымыз деп сөйлейді екен» - депті,-Сейілхан, Жапалхан, Елхан. Сейілханнан - сегіз арыс түрікпен. Жапалханнан (Иафалханнан) - Майқы би. Майқы биден: Ноғай, Өзбек илан Сыбан. Өзбектің үш баласы: әуелі Мыңайыншы, Иұрыншы, Қырық дейді. Сыбаннан: Қазақ пен Созақ. Оның баласы -Қарақалпақ. Қазақтан:Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс. Үш жүздің баласы қазақтың атасы осы үшеуі екен,- деп те айтысады. Елханның балалары - Құндыгер жұрты. «Ол қайда?»- десең, Халифа қол астында қони... (аяғы жоқ).
НҰХ КЕМЕСІНЕН КЕЙІНГІ ӘҢГІМЕ
Хазірет Нұх ғалайссаламның кемесі судан шығып, құрғаққа аяқ басқан күні Мұхаррам айының оныншы күні екен. Сонан ол күн: «Ғашұр күні» - аталып, Ғараб жұрты (иұрты) жыл басын «Мұхырам» - деп санап Ғашыр күнін мейрам қылған себебі - сол. Жұлдыз хисабында (хісебінде) хамалының бірінші күні болып, Ғажам жұрты (иұрты), һиндистан хакімлері: «Жаңа күн»- деп, атын «Наурыз» қойып, жыл басы деп санаған.
* * *
Хазірет Нұх ғалайссаламның кемесі судан шығып, құрғаққа аяқ басқан күні, Мұхыррам айының оныншы күні екен. Сонан ол күн: «Ғашұра» күні - аталып, араб (ғараб) жұрты (иұрты) жыл басын «Мұхыррам» - деп санап, Ғашура күнін мейрам қылған себебі - сол. Жұлдыз есебінде (хисабында) хамалының бірінші күні болып, Ғахжам жұрты, һиндистан хакімлері (хакмалары) «жаңа күн» - деп, атын «Наурыз» қойып, жыл басы деп санаған. «Исус христити» - деп, тұтынғанлар хазірет Ғайса рухларының туған күнін ғыптарға (дәптерге) алып, число есебімен жыл басын ғинуар (январь - Л. Қ.) қылып санаған.
Біздің бірінші хамал деген күніміз март числосының тоғызына дәлме - дәл келгендіктен, көкте темірқазық қандай болса, марттың тоғызы да наурызға сондай болып қалған.
Бір ұғатұғын сөз Құранда...
Ғад құмының һалак болған сегіз күні сол марттың әуелгі сегіз күні екен. Бір жылдың ақырғы таусыншық сегіз күні болғаннан ол күндерді «Аямғы жүз»- дейді. Қазақ: «Кемпірдің осырығы»- дейді. Сол сегіз күнгі желден аса сақлану керек.
Біздің қазақ Айды да білмейді, жұлдызды да білмейді, жылды тоқсан болғанда: «Жер мұз»- дейді. Отамалы, сәуірде қой қоздайды. Қыс болып, суық болса, ақпан мен қаңтар дейді. Жаз (иаз) болып, ыстық болса, шілде мен сарша тамыз дейді. Көкек деген құс шақырғанда, көкек айы деседі. Қыркүйек, мизам, ақырап. «Қазан, қараша, қауыс, Кәрі-құртаңды тауыс!»- дейді. Жазғытұрым бұлт көрінсе, «Сәуірдің бұлты»- дейді. Дауыл болса, «Құралай» - дейді. Онан кейін дауыл, жауын болса, саратан, зауза дейді. Онан кейін салқын болса, «Үркердің толғағы», «Таразының туысы»- дейді. Онан соңғы салқынды сүмбіле (сінбіле) - дейді. Олақ сүмбіле, үлкен сүмбіле. Мұнан кейін жел болса, «Қыркүйектің қызыл желі»- дейді. «Қазанның қара дауылы» - дейді. Қоян ағарғанда, қошқардың күйегін алады. Оны «Күйек айы»- дейді. Соғым сояды, оны «Соғым айы»-дейді. Малдың балалаған айы дейді.
Қазақ айдың, күннің өткен, кеткенімен жұмысы жоқ. Көріп тұрған күнің - не күн екенін мыңнан біреу-ақ біледі. Қазақша айдар қойылып, ат тағылған ай аты жоқ. Орыс қызметінде жүргені число есебін солар айтып жүреді. Қызмет те жоқ, жай жүргендері екі көзі малының көтінде. Сонан көзі де аса алмайды, өзі де аса алмайды. Басқа нәрсеге ой бөліп не керек, есі-дертің малда болсын дейді.
Он екі жыл - араб тілінде аттары (атлары): 1 .Фара, бықра, сыд, рыниб, хұт, жите, хиыл, ғыным, қырдит, дыжажете, кәп, хынзир. 2. Мұш, кәу, пілнік, хыркөш, маһи, мар, асыб, көсфінд, һымууна, мырых, іскі, хок. З.Тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, опадар, қаракиік.
Қатындар тілінде:
Жорғалауық, әуке, діңкамен, жырық, шолпетер, ұзын шешей, туар, жандық, ойнарқы, құс баласы, ноқай, жертүртер.
ҒЫМАЛҚА ЖҰРТЫ ТУРАЛЫ
«Арзымықдасада» әуелі отын тұтынған Ғымалқа деген жұрт. Олардың басшысы Ғұжбынғиық еді. Қазақ ертегі қылып сөйлейді. «Ажымұлық» - дейді, үш мың үш жүз отыз үш көз бойы бар еді. Өзі үш мың жыл жасаған күні еді. Басқаларының бойлары: ұзыны сегіз жүз көз, ең қысқасы сексен көз болушы еді. Бұл Арзымықдасада мың шаһар, әр шаһарда мыңнан бау-бақша бар еді. Бір үзімнің (жүзімнің) зорлығы бес кісі қозғалта алмайтұғын еді. Бес кісі анарының жарты қабығын аударып, меңгере алмайтұғын еді. Бас өсімі сондай еді: бір қатын бес құрсақ көтеріп, әр құрсағында бесеуден жиырма бес бала табушы еді. Құдай тәбәрік отғылы Мұса каймалланы:
- Сонымен соғыс!- деп жарлық қылды.
Ғұжбынғиық бір тауды басына көтеріп:
- Мұсаның барлық жұртын осы таумен бастырып, қырамын!- деп, келе жатқанда, тау тесіліп, мойнына үйіліп, өзі буынып өлді. Мұны естіген соң, Ғымалқа жұртында үрей қалмай қорқып, Бағымбағурға жалынып, ол дұғамен Мұса каймалланың жолын байлап, қырық жыл тиасхырасында қалды.
Бұл сөздер тәпсір айтушыларының әңгіме қып сөйлегені. Құлатғалы Иақымад хылуаларыз әлім хадисте алты кітап: Аллалкім, Алайта, Арзы, Мықтасаны, Уалайт, Шам деген -төртеуі - оның айналасы делінген. Палестин делінген - әр дін деген уасхи рауаят: «Әрні уайлиа бит Әлмыкдыш»- жыры делінген. Мысырдан аттанса (атланса) керек. Бастапқы әңгімесі Ферғауын мен сонда болды ғой.
ТАҒЫ БІР ДЕРЕК
Кианилерінің әуелі (уәлиі)- Киқбад, Рүстем. Мұның заманында Шыһуан аталған. Мұнан кейін - Киғауыс, мұнан кейін - Сауыс, мұнан кейін – Кенхы - сыру, Қыһирасып, Кіршасып, Быһмындара. Дарабаласы - Дара. Бұлардан бұрынғыны Бишдат атаған. Әуелі -Киомырыш. Онан кейін - Оғуз. Оғуз хан осылармен замандас.
Бұл Бишдаттан он бір кісі патшалық қылған. Нишанбор, Мірдасығанды һошдік біна атым илеген. Фіратарғын мінор шіһре қаздырған. Тыһмасып, Кіршасып, Кианьщан тұрғызушыны тысқа кіші ханлық шаканилар айлеген. Бұлардан он тоғыз кісі жұрт біледі.
Төртінші тапқа Сасанилер жиырма тоғыз кісі ханлық қылған. Наушеруан ғаділ осылардан шыққан. Бәрі төрт мың үш жүз отыз алты жыл 4336, он ай дәуір сүрген. Бұлардан кейін дәуір Ғарабқа көшкен, дін ислам Зыһрор болып.
... міндіндараға шейін бір мың үш жүз жыл 1300 болған. Сонан бері жиылған қазына Ескендір Александр Зұлқарнайынға үйіліп, төгілген. Жүз сексен қазынахана екі жүз жылда зорға жиылып болған - жеті жүз мың төмен.
Былых - һушің патшаның пайтахыты болған, мұның атын сұлтан Ибраһим ражим шаһар -тілі қылды.
Ескендір Зұлқарнайын Харасанда һырат шаһарны біна айлады: «Дүние жүзінің төртінші көгі сенде екен!»- деп, жерін һуасин ұнатып, Шымырқанд шаһарыны бына айлады, Ри шаһарын бына айлады. Он екі мың құлаш жерді бір «ағаш»- деп, шақырым жасау тарихын жасатты. Ескендрия шаһарын бына айлап, өзі ақырында сонда мыдпон болды.
«БИНИСЫҒЫР» АТАУЫ МӘНІ
«Жиутхион» кітабының жіз далаууалының екі жүз он екінші жыхиғасында Ибн Халхан турайынхында: «Рум елін: «Бинисығыр»- делінбегінің себебі неден?»- деп сұраушыға берген жауабы:
- Әуелгі замандарда Рум елінің бір патшасы отқа күйіп өлген. Өртте қалып, қатыны жесір қалған. Қалған жұрты өзді-өзі біріне-бірі қимай, қатынға, әм (ОҺЫМ) патша орнына патша болуға, таласқан жұрт болып сөзді осыған қойған:
- Осы отырған бәрімізден басқа үстімізге кім де кім кіріп келсе, соны патша сайлалық, ҺӘМ қатынды соған байлалық! - деген.
Сол заманда бір саудагер Йемен уалаятынан Румға келген екен. Ол саудагердің бір Хыбыш құлы бар екен. Сол құл қожасынан қашып қорғалап, бой тасалау үшін, отырған кептің үстіне кіріп келіпті. Көптің іздеген жоғы табылды:
- Міне, патшалықта осынікі, қатын да осынікі!- деп, сол кіріп келген кім болса, ол болсын, патша сайлап, қатынды қосып, таққа отырғызып, елге ие қылыпты. Құл қап-қара екен, қатын аппақ екен. Бұл екеуінен туған бала сары болып туып, сонан өніп - өрбіген тұқым: «Бинисығыр» (бинуласығыр) - атаныпты. Бір уақытта баяғы Йемен жұртынан келген саудагер көрген заман танып:
- Менің құлым еді!- деп даулағанда, құл:
- Рас айтады, мен мұның қашқан құлы едім, мұны риза(ырза) қылыңдар!- деген соң, саудагердің өзі не сұраса, соны беріп, риза қылыпты.
Рум патшаларының әуелгі туысы осындай екен. Қалай, бұрынғы жұрттың ынтымақшылы, ауызбірлігі: біреуі не десе, өзгесі сүттей ұйып, қатықша қатып тұра қалады?!
«Қисыр» - фрынжи тілі: қазақша: «Жеті пірің»- дейді. Еуропада болған жұрттар: «Мұның «қисыр» аталғаны - толғатып тұрған қатын өлгенде, іште тулап тұрған баланы жарып алып, ол бала тірі болып, жұрт билеп, патша болып, «Қисыр» атанған екен. Қазақшасы: «Жарып алды»- атанған. Сонда ол Қисыр мақтанғанда:
- Мен басқалардай а...нан шыққаным жоқ!- деп мақтанған екен.
Хазірет Ғайса рухолла мұның заманында туған екен. Сонан кейін Рум патшасы: «Қисыр»-аталды, Түрік патшасы: «Хақан» - аталды, парсы патшасы «Кісери» - аталды. Шам патшасы «Әрқұл» - аталды, Қыбти патшасы Ферғұн аталды, Йемен патшасы Түбате аталды. Хыбыш патшасы Ныжаш аталды, Ферғана патшасы Жымшид аталды. Мысыр патшасы - дін исламмен мышрып болған күнде Сұлтан аталды, Шын патшасы Фиғхор аталды.
СҮЛЕЙМЕН ЖӘНЕ ҒАЛЫ
1919-ншы жылда, қой жылы жұрт көзінен керді. Ауызға алынған сөз періштенің құлағына шалынды. Сөз жерде қалмайды екен. Қанша заманнан бері сөйленіп келген сөз жұмбақ болып, бұл күнде шешілді, күніне жетпей жүр екен.
Хазірет Сүлеймен ғалайссаламға бір қатын тоқсан жүзік келтірген: баршасында «Сүлеймен» - аты бар.
Шикі сүт емген сан адам сол себептен көңіліне ие бола алмаған. Хазірет Хамзаның Хұсайын Ан хазіретіміз Мединеге әкетіп көмбекші болғанда, Уахид тауы соңынан бірге ере жүрген.
- Жаназасына кіреміз!- деп, сол үшін Уахидқа қойылған.
Кербалада хазірет Ғаббастың күмбезінде бір қара құлынның басы мағыллық тұр. Тісінен басқа ағы жоқ, Жидда далада жатыр. Иесінен жәбір - жапа көрген түйелері сонда барып тығылады. Оны ешкім айдап ала алмайды, серзадалар сойып жеп пайдаланады, басқа кісіге жоқ.
Шам-Шәриптен шыққан Мұхаммедсадық бай ғимарат салған. Баласының аты - Fыламхан. Әкбар Атлыхы етуге қажыға бара жатып, барлық құлын бір қатынға садақа қылып, үйіне қайтып келіп, жатып алған. Сол жылғы «Жых- жихакбар»-аталған себебі сол ғарфа жұмға күнгі тұғыры келіп, әр бәзірінің ұғылына: «Сүлеймен- парсының ұғлы, Fаділұғлы ғапіл» -деген. Имам Мұхаммед хынзия Ферғана зымниде өлген. «Сүлеймен парсы, не өлді пәлен жерге қойылды»- деген сөз жоқ.
Хазірет Сүлеймен ғалайссалам құмырсқаға сөйлескенде, жеті жыл жеп те салған, жеті жылда бидайдың жартысын жеген. Хазірет Fалы Карималла ұжһа даладағы молаға түнегенде, көрген ғажаплары:
- Біріншісі - жақсы алма кісі қызығарлық, бірақ іші сасық.
- Екіншісі - қыран Хуан құс майта жеген.
- Үшіншісі - анасының қарнында жатып үрген күшіклер.
- Төртіншісі - жасанған қыздар.
Өнген мікір һәм лытыз - ол, мына әлжібал хикаясы. Қатынлар мікірмен қырық жыл оқыдым деген молдаға бір қатынның қылған мікірі дыстия әлкіліби бір қатынның қолына кіріптар болған.
ЕҢСЕГЕЙ БОЙЛЫ ЕР ЕСІМ ХАН
(ҮШІНШІ НҰСҚА)
Қазақ жұртының бұрынғы үлгілі билері сөз бастағанда: «Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы»,- деп сөйлейді екен. Сол Есім хан Әз Жәнібектің тоғызының бірі, Едіге ханның немересі екен. Қазақ жұртына хан болып тұрғанда, қайтақыты Түркістан шаһары болған екен. Мұның заманында Ташкентте Қатаған деген жұрттың ханы - Тұрсын хан Есім ханға елші салып:
- Екеуміз тату-тәтті балдай боп тұрысалық. Күнбатыстан келген жауға мен төтеп берейін, күншығыс жақтағы жауға сен кедергі болып тұр. Менен қосын ал, жабдық ал, азық ал, сөйт те ұлы Ертістің басынан түсіп, аяғынан бір-ақ шық, онан бергі жер өзімізге қарап қалсын!»- деген соң, Есім хан: - Жарайды, болса, болсын,- дейді,- Мен сенен қосын да алмаймын, азық та алмаймын, жабдық та алмаймын. Өз күшім өзіме жетерлік. Тек сен менің қалған жұртыма көзіңнің қырын салып тұрсаң болады,- депті. Тұрсын ханмен уағдаласып, мың кісімен күннің шығысына қарай жүріп кетті: «Ұлы Ертіс басынан түсіп, аяғынан бір-ақ шығамын!»- деп, Сарыарқаны қақ жарып келе жатқан бетінде Шідерті деген өзеннің бойында бір жалғыз қара керді дейді. «Елсіз жерде не қылған жан жүреді? Бұл аң болса, біреу - екеу көрінеді. Иә, кертағы шығар?»,- деп, аттарын аунап-қунасын деп, шідер салып, қоя береді аттарын. Сейітті де қаннен-қаперсіз жатып қалды. Сөйтсе, ол көрінген қара кертағы емес, қалмақтың қарауылшысы екен. Бұлар қам жатқанында, аттарын қуып алып кетті дейді. Айдалада: «Дат!»- десіп қалды, мың кісі бәрі жаяу қалыпты дейді.
Мінгені Есім ханның Алабелді,
Бойында Шідертінің қара көрді.
Көрінген сол қараны: «Кертағы» - деп,
Аттарын шідер салып қоя берді.
Жаяу жүгіріпті, олай-бұлай жүгіріп, әр төбеге бір-бірлеп,- бәрі шықты. Шыққанмен немене, дәнеме айдық айдалада жаяу қап қаңғырыпты. Тоғыз күндей сандалып әуре болып, дәнеме таба алмай, Еңсегей бойлы ер Есім оныншы күні болғанда:
- Кел, жігіттер, Бұл жерде жатып қырылмалық. Жаныма талапкер жігіт еріндер. Мен оның атпен он күн, он түн жүргенін бір күн, бір түнде жаяу жетемін!- деді.
Өзінен басқа... ермек болды.
Біреу айтты:
- Мен үш күн, үш түнде жетемін,- деді. Біреуі:
- Мен он күнде жетемін, - дейді. Өзгесі айтты:
- Атты кісінің он күн жүрген жеріне біз айында жетеміз, - деді.
- һәм жылында жетсек, жаман емес деді.
Сонда тұрып Есім хан:
- Кел, батырлар, ер басына бір таяқ алыңдар. Жаудан аман қайтқаның жинап салыңдар. Қайтқандарың таяқтарыңды алыңдар. Белгі сол болсын!- деді,- Қалғаның жеткен бек есебін сонан білерміз,- деді. Мен бұл күн... жөнелсем, кешке ел жата жетем,- деді. Он күн жүріп барған жеріне, - деді. Он күн жүріп барса, көшпей жатады,- деді,- Он күндік атпен келген жерге жаяу жете ме?- депті. Және он күндік жерге қандай жан келеді?! Үш түнде келетін сені де тосамын, дәл он күн болғанда, үшеуі қумақшы болып, қолмен амандасып жөнелді.- Көкала астыма түссе, жауға тиемін, егер түспесе, көрген - көріскеніміз осы! -дейді. Етек-жеңін беліне түріп алып, кешке көз байлана жетіп келді. Қалмақтың он күн атпен жүрген жеріне келсе, бір қопаны айнала түсіп, соған бұлардың аттарын,һәм өз аттарын - бәрін қопаға тығып, шыр айналып жатқан екен. Көкаланы іздеп (ізлеп), таң білінгенше іздеп (ізлеп), таба алмай, қопаның бір берік жеріне кіріп жатты дейді. Сол жатқаннан көз байланғанша жатып, өз орнына келіп, о жер, бұл жерді қарап ортасында бір қосқа келсе, Көкаланы басын байлап, босағаға басын тығып, аяғынан бекітіп, екі-үш адам күзетіп, шылбырын қолына ұстап отырады екен. Үш жігіт еттерін жеп, қолдарын сүртіп отырып, үшеуі де жауырыншы екен, кезек-кезек жауырын қарап отыр екен дейді. Сонда Есім хан жетіп келіп, тұра қалды.
Қалмақтың ханы қопаның ортасына қонып, үш салдығы бар қасында қопаның ортасындағы аралға тігіп, Көкаланы ер тоқымы бірлан түн болғанда босағадан басын кіргізіп, қостың ішіне шылбырынан ұстап отырады екен. Егер айқай шықса, не нәрсе болса, талқанын шығарып тұрмайды, үзіп кетеді екен. Себебі Есім ханның Көкаласының даңқы бұрын қалмаққа әбден танымал болған екен. Сонда қостың ішінде отырған қалмақтың ханы үш жолдасымен етін жесіп отыр екен. Етті жеп болған қолындағы пышақтарын жерге тігіп қойған екен дейді. Қалмақтың біреуі жауырынға қарады да:
- Есім хан алақтап, етегі желбеңдеп қарап жүр екен,- дейді.
Онан және біреуі кере сала айтыпты:
- Есім хан Көкаланың артында тақау тұр емес пе? - депті.
Үшінші біреуі жауырынды қолына ала салып қарап:
- Япырым-ай, еңсегей бойлы ер Есім хан Көкаланың артында ма, бауырында ма, астына кіріп отыр ма, қалай?- депті.
- Мына сонша жерге жаяу қалай келеді? - деді.
«Соны айтып отырғанда, қауіп етіп, сескеніп тығылдым,- дейді: «Шығып қалар ма?» - деп, Көкаланың бауырының астына кіріп отыра қалдым»,- депті.
Мені сонша жерге жаяу жүріп келеді деген ойында бар дейсің бе, жауырынға түскенін әзіл қылысып отыра берді. Және біреуі алып қарады дейді:
- Сендер не білдіңдер, не шатып отырсыңдар? Еңсегей бойлы ер Есім Көкаланың үстінде ме, шылбырдың түбін шұлықтан қиды ма? - дегенде, үстіне мініп алдым да, тұра қалдым: «Енді не дер екен?» - деп. Тұрып едім, біреуі айтты:
- Шылбырды, нанбасаң, тартшы шылбыр!- депті,- дегенде, мен айғай салып, дөңгелек шыр айналып, жатқан қопадан дөңгелек тұяқтан дәнеме тастамай қудым да шықтым!-депті.
Соңынан келген үш жаяу да тосып жатыр екен, бір-бір атты мініп, олар да бір-бірімізге ұранменен қопада кеп әскер қанша екенін білмейміз, түнде шулап, үйіліп - төгіліп қалды да, біздер айғайлап, қудым да шықтым, дәнеме қалмады - ау! - деп, ... жолдасыменен бәріміз жолығып, байхақ далаға шыққаннан соң, ... өзіміздікінен басқа ... жүріп отырып, жолдасымыз жатқан жеріне... (аяғы жоқ Л. Қ.)
АБЫЛАЙДЫҢ АЛҒАШ КӨЗГЕ ТҮСУІ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Абылайдың жиырмаға жетпеген бала боздақ күнінде, қасында Ораздық деген сарт жолдасы бар, Есіл бойында Атығай, Қарауыл деген елге, Дәулеткелді байдікіне келіп, жылқы бағып, жылқышы болып жүріпті. Ата - тегін ешкім сұрамапты. «Жайың кімсің?»-деген жанға атым «Сабалақ» - дейді. Бір күні бай бәйбішесіне айтыпты:
- Мұны басқа малшыдай көрме,- депті,- Осы Сабалақты күте гөр,- дейді.
- «Қалайша?»- десең, ...ын аш жүрсе де, өз қолыменен бір ас құйып ішпейді. Және жарты аяқ ас ішсе де, сарқытын кішкене ішпейді, - дейді.
- Және жерге отырмайды. Және - дағы киімін шешіп, астына салып отырады,- дейді.-Жерге отырғанда, бас алға алуан ғамалы кем... қырдың астына барып отырады,- дейді.-Және өзі ұйықтаса, үсті шырақ жаққандай жап - жарық болып тұрады,- дейді,- Шамшырақ болса керек.
Сол бір кезде қазақтың жылқысын қарақалпақ Қатысыбан деген жау алып, Қазақ ұран шақырып, әу десіп қуғыншы болып, атқа мінді.
Қазақтың батырларының аты: Қаракерей - Қабанбай, Қанжығалы - Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұғлы Жәнібек, Көкжарлы көкжал Барақ, Шанышқылы - Бердіқожа батыр, Сырым - Малайсары батыр, Керей - Уақтан шыққан: Сары, Баян батыр,- бәрі аттанып қалмаққа барса, шеп құрып, қалмақ айналасын қорған қылып, соның аузына жайнатып жасау төгіп, қыз - келіншек қойып,... батырлары қызығып шапса, ар жағында бұғып жатқан мергендері атып тастап, қазақ ... батып, салы суға кетіп «сасық қамал» болып... ала алмай, салы суға кетіп қайтпақ болыпты.
Сонда жылқының соңынан қалмаған жылқышылардың бірі - Сабалақ қазақтың қайтарына көзі жеткен соң, көптен оңашаға шығып, аттан түсіп, шүберек белбеуін құрығының басына байлап, ту қылып:
- Абылай, Абылай! - деп, қалмақтың қорғанына жалғыз барып, кіріп кетті, - десіпті. Құдайдың құдіретінің тамашасы - өзіне атса, оқ өтпейді; шапса, қылыш өтпейді,- деді. Кірген жерін - есік, шыққан жерін тесік қылып, жападан-жалғыз қалмақтың қамалын жылқының жусау тезегіндей қылып, топырлатып тастаған соң, қазақ батырлары тұс-тұсынан кіріп, қалмақты жетім-жесір қылып, талап, шауып, шаш етегінен қарық болып қайтты да, жауды жеңіп, көңілдері басылған соң, Арғын, Найманның батырлары:
- Кеше бізден айтылмаған аруақ, шақырылмаған ұран қалмады. Бәрі дәнеме жарамады... Өзі жалғыз болса да, тегі, заты кім белгісіз жұрттан бәрімізден бақ талайы жоғары, аруағы күшті.
Бұрынғының сөзі бар-ды: «Қой асығы деме ... жақса, сақа ғой!» .
... - көтерелік,- дейді, әу десіп, уағда қылды да, байдың іргесіне алып келіп, отау тіккізіп, алты қанат, алты қатын алып берді де, онан соң ақ кигізге орап, өзін хан кетерді дейді.
АБЫЛАЙДЫҢ АЛҒАШ КӨЗГЕ ТҮСУІ
(ҮШІНШІ НҰСҚА)
Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық деген сарт бар, екеуі Түркістан шаһарына келіп, Әбілмәмбет (Әбуәлмәмбет) патшаға қызметкершілік қылды. Ол жерде орнығып тұра алмай, Ұлы жүз: Үйсін - Төле бидің түйесін бағып жүрді. Онда да байырлап тұра алмады. Сарыарқаға шығып, Атығай, Қарауыл деген елдің ішіне келіп, Дәулеткелді байдың жылқысын бақты. «Атың кім?»- деп сұрағанға: «Атым - Сабалақ»,- депті. Бай бәйбішесіне айтыпты:
- Өзге жалшыдай көрме мұны, күте гөр! Осы Сабалақ анық сарт емес. Ана Оразаулық сарт болса болар: көзі алақандай, табаны түйенің табанындай жап-жалпақ болып, беті қызыл бала болса, көзі соны ішіп-жеп, аузынан суы ағып, ессіз, түссіз болып отыра береді. Мынау Сабалақтың еш нәрсемен ісі жоқ, ойлағанын ақыл - ой, езу тартып күлмейді, қабағын шытып кейімейді. Алты күн, алты түн аш жүрсе де, өз қолымен құйып ас ішпейді. Және жарты аяқ ас ішсе де, сарқытын кісіге бермесе, көңілі көншімейді. Жерге бір отырмайды, дәнеме таба алмаса, сайын далада болса да, киімін астына шешіп салып отырады. Және ұйықтап жатқанда, үсті жап-жарық болып тұрады. Сыйлап ұстай гөр: қасиеті болып, бір нәрсесіне ұшырап қалып жүрмейік!- дейді.
Сол уақытта қазақтың жылқысын түп көтере қара қалмақ Қатысыбан деген жау алды. Қазақ: «Қыл құйрық!»- деп, аттанды. Қаракерей: Қабанбай, Қанжығалы: Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұғлы Жәнібек, Көкжарлы - көкжал Барақ, Шанышқылы: Бердіқожа, Сырым: Малайсары, Керей, Уақтан шыққан: Сары, Баян,- бәрі аттанып, қалмаққа барса, қалмақ шеп құрып, айналасын қорған қылып, шептің аузына жайнатып жасау төгіп, қыз-келіншек қойып, қазақтың батырлары жасауға қызығып шапса, ар жағында бұғып жатқан мергендері атып тастап, қалмақ қазаққа алдырмайды. Неше күн жатып, «сасық қамал» болып, қалмақтан жылқысын айыра алмай, салы суға кетіп, қайтпақшы болыпты. Сонда жылқының соңынан қалмай қуған жылқышы Сабалақ қазақтардың қайтарына көзі жеткен соң, көптен оңаша шығып, атынан түсіп, шүберек белбеуін құрығының басына байлап, ту қылып, қалмақтың қамалына:
- Абылай! Абылай! - деп, жалғыз барып кіріп кетті дейді.
Құданың құдіретінің шеберлігінің тамашасы - өзіне атса, оқ өтпейді, шапса, қылыш өтпейді. «Кірген жерін - есік, шыққан жерін тесік»- қылып, жападан-жалғыз өзі қалмақтың қамалын бұзып, жылқының жусау тезегіндей топырлатып тастаған соң, қазақтың батырлары тұс-тұсынан кіріп, қалмақты жебір-жесір қылып, шауып, талап, шаш етектен олжаға қарық болысып қайтысыпты.
Жауды жеңіп, көңілдері тынған соң, Арғын, Найманның батырлары:
- Кеше бізден айтылмаған аруақ, шақырылмаған ұран қалған жоқ. Бәрі дәнемеге жарамай, бұл өзі жалғыз болса да, тегі, заты кім екен? Белгісіз болса да, бәрімізден бақ -талайы жоғары, аруағы күшті екен! Бұрынғының сөзі бар еді: «Қой асығы деме, қолайыңа жақса, сақа қой!»- деп еді. Кел, осыны хан көтерейік!- деп, әу десіп, Атығай, Қарауылдың ортасына алып келіп, ақ отау көтеріп, алты қатын алып беріп, ақ кигізге салып, хан көтерген екен.
Тобылбай бидің баласы Арыстан ақын қолға түскенде, Кенесары ханға айтқан:
Кенехан, жақсы керсең, қарашыңмын,
Жек көрсең де, өзіңнің алашыңмын!
Атаңа алты қатын алып берген
Атығай, Қарауылдың баласымын!-
деп, сонда өзін өлтірткелі отырған Кене хан көзінің жасын төгіп - төгіп жіберіп:
- Батыр, қалағаныңды ал!- деп, астына - ат, жетегіне - түйе, мойнына - берен мылтық, қасына отыз жігіт жолдас беріп, еліне алып барғызып салған екен.
Абылай ханның қазаққа алғаш хан болған жері - осы. Сол күнде жиырма жаста екен. Өзі өлгенше, өмірі қарығанша тұрағы Көкшетауда болған. Ол сөз һәм Арыстан ақынның өлеңінде бар:
Қылады Мекержіде байлар сауда, Топ бұзар батыр жігіт қалың жауда. Сұрасаң Абылайда тұрған жерін, Хан болды қырық сегіз жыл Көкшетауда.
Бұл Сарыарқаны бұрынғы уақытта Ноғайлы билеп-төстеп, қоныс қылған екен. Сонда Ноғайлының байлығы қалыптан асып кеткендігі сондай: «Қымыз өзені - деген өзен болсын!»- деп, Қылшақты деген өзенді қымыз құйып ағызу үшін қазған екен. «Қымыз көлі»- деген көл қыламыз!»- деп, саумал көлді тақырлап, қымыз құйған екен. О да тасып, төгіліп, күндердің күні болғанда, сол қонысын иеленіп қалған кейінгі жұрттан тіленшілік қылып, қайыршы болды. Онан соң қалмақ билеп-төстеп, мекен қылған екен. Әр жердегі үйілген оба - қалмақтардың өлгеніне шығарған жаназасы. Қалмақ тасқа табынады. Сол табынып жүрген тасымен өліктерін бастырып кетеді. Көп үйілген обалар - хандарының, жайсаңдарының жаназа тасы, аз үйілген - жай кісілерінікі. Бұлардың Сарыарқаны иеленіп жүрген заманы - қарақалмақ: Қатысыбан қоңтажының тұсында. Он сан Оймауыт, тоғыз сан Торғауыт - «Аюкенің ауыр қолы»- атанған тұста құба қалмақтың ханы Қалдан Шерін тұсында.
Қалмақтың құтын қашырып, Сарыарқадан аудырған, басына қара қан жаудырған Абылай хан екен. Абылай заманында сүрген дәуренді қазақбайдың баласы Абылайдан бұрын Адам атаға шейін көрген емес.
Ғаламда он сегіз мың жан болыпты, Бұл сөзім білгендерге таң болыпты. Жігіттер, құлақ қойып тыңдасаңыз, Қазақта Абылайдай хан болыпты! - деп, өлеңге шыққан Абылай - осы.
ҚАЗЫБЕК БИ ЕЛШІЛІГІ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Абылай қазаққа хан болып тұрған кезде Қалдан Шерінге елші жіберген екен. Сонда Қалдан Шеріннің ханымы Қарабас ханымға айтқан екен:
- Қазақтан келген елшінің ішін аралап көр. Бітім алуға жарарлық кісісі бар ма екен? Тұрарлық кісі бар болса, сынап алып кел,- деді,- Бітім алып қайтарлық кісісі жоқ болса, мені көрсетпей, қайырып жіберіңдер: «Түзу сөз білерлік біреуін жіберсін!»- деп,- деген соң, Қарабас ханым аралап, тандап, төрт кісіні алып, Қалдан Шеріннің алдына келді дейді.
Біреуі - Қаз дауысты Қазыбек, біреуі - Айдабол баласы Тайкелтір, бірі - Балтакерей: Тұрсынбай, бірі - Шақшақұлы Жәнібек. Сонда Қалдан Шерін ханымынан сұрапты:
- Бұларды не себебіңмен алып келдің?- деп.
Сонда Қарабас ханым айтты дейді:
- Мынау отырған - Қаз дауысты Қазыбек ұйықтағанда, екі қолын екі жаққа, екі аяғын екі жаққа жіберіп, керген төстіктей боп жатады екен. Оның мәнісі: «Дүниенің төрт бұрышын қарап туған ұлмын!»- дегені. Қара бақайына шейін құт екен!- дейді.- Өлгенде арулаған жерін басып өткен ел бай болар,- дейді.- Мынау отырған - Тайкелтір. Кішкене қолының ұшы екі иір біткен екен. Өнері қара саннан келеді екен,- дейді.- Мынау отырған -Балтакерей:Тұрсынбай. Құлағы жоқ, шұнақ; құйрығы шолақ: ерлігінде міні жоқ, еңбегінде - кінә, тілегінде міні жоқ, жалғыз-ақ жауы желкесінде екен. Онан басқа қорқар нәрсесі болмаса керек,- дейді.- Мынау отырған - Жәнібек: екі аяқты, бір бастының сырттаны екен!- дейді,- Өзінің оққағары бар. Күнінде ыңыршағыңды отқа жағып, бақайшағыңның майын шағатұғын осы екен! - дейді.
Сонда Қалдан Шерін:
- Осыны өлтіріп тастасам, қайтеді?- дейді.
Сонда ханымы айтты:
- Ханның ақылы баланың шүметейімен бір бәс,- дейді екен,- деп. Ханым айтты:
- «Қазақ, қалмақтың тынышлығы болсын! - деп, - елші жіберсін,- десіп, келген елшіні: «Өлтірсек, қайтеді?»- дейсің. Сонау тұрған төртеуі дүниенің төрт тіреуіндей кісілер емес пе?! «Атса - мылтық, шапса, қылыш өтпейтін; отқа салса, күймейтін; суға салса, батпайтын!» - деп, осындай жандарды айтады депті,- дейді.
Қалдан Шерін сонда бұл төртеуіне - ер басына тоқсан жесірді ... берген екен дейді. Бұрын қазақ, қалмақ арасында атыс - шабындылықта түскендерді мал беріп сатып алады екен. Бұл жолы бұлар сатусыз алып қайтты дейді. Сонда бір келіншек қатын:
- Би ағалар - ау ,- деп, Қазыбекке,- мен қалып барамын!- дегенде, ханнан сұрап алған екен!- депті.
