автордың кітабын онлайн тегін оқу  Аңыз дастандар

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы

ІБІЛІС ШАЙТАН ХИКАЯСЫ

Бір күні отыр едім кітап оқып,

Тауарих кітаптарын тәптіш етіп,

Құданың құдіретінің тамашасы

Ойыма бір хикаят келді жетіп.

Кітаптан жалғаны жоқ оқып көрдім,

Ойланып әрбір қиял ойға кірдім.

Хадистен аят пенен көрген сөзді.

Қазақша переводтап жаза бердім.

Сөзім бар тыңдағандай кәрі-жасқа

Қынадай жабысады қара тасқа.

Жаратқан жаһаннамда әуел құдай

Мақұлықты екі түрлі формы басқа.

Деп айтар: "Тәблит, Жәблит" қазақша аты,

Жаралған болып мақұлық, оттан - заты.

Арыстан (арыслан) суретінде болып Тәблит,

Құйрығы жыландай боп қияпаты.

Ол және өзі еркек, ұрғашы емес,

Кітаптан көріп мұны қылдым кеңес.

Бекердей білмегенге айтылған сөз

Молдалар кітап көрген бекер демес.

Жәблиттің формы қасқыр сықылданған,

Құйрығы тасбақадай домаланған.

Жаралған ұрғашы боп әуел бастан —

Бұл сөзім кітапта бар, деме жалған.

Екеуі ерлі-байлы болды жұпты,

Тозақтан жаратылып бұлар шықты.

Қосылып (катысып) бір-біріне Хақ әмірмен,

Олар да өз заңынша буаз бопты.

Кітаптан көрген сөзді қылдым баян,

Болса да бізге — күмән, тәңірге — аян.

Бір қабат шағылысқан екеуінен

Туыпты тозақтағы жылан-шаян.

Бұлардың тозақ болды тұрақ-жайы,

Болғанда бірі — қатын, бірі — байы.

Екеуі және екінші шағылысты,

Қылған соң солай жарлық бір құдайы.

Буаз боп және екінші іші толды,

Бұларға көрсетіп тұр тәңірім жолды.

Көтеріп бір құрсақтан бала қылып,

Жеті қыз тапқан екен, жеті ұлды.

Ұл мен қыз өсті дейді бойға жетіп,

Біріне бірін қосты неке (ниқах) етіп.

Алтауы ерлі-байлы болып тұрды,

Атаның әр не деген әмірін күтіп.

Біреуі өкпеледі разы болмай,

Өзіне, қосағына көңілі толмай,

Алмастан қалыңдығын кетті тастап,

Сөзіне атасының мойын бұрмай.

"Жалғаннан өтем - дейді, - алмай қатын,

Құдайдың қыламын, - деп, — ғибадатын"

Жөнелді ата-ананың тілін алмай,

Дейді екен: "Абулхарис" — оның атын.

Құдайға неше мың жыл құлдық (құллық)

Пәк сақтап (сақлап), өзін-өзі дінін күтті.

Тақуалық, тазалықпен өнері асып,

Мүлкіне сегіз жұмақ (ұжмақ) барып жетті.

Тіл алмай ата-анадан кетті қашып,

Жүрмеді таһаратсыз жерді басып.

Құданың құдіретіне жақын (иқын) болды,

Бәрінен періштенің өнері асып.

Халайық, жалғаны жоқ сөзіме нан,

Құдайдың құдіретіне қаларсың таң.

Мұқараб дәргаһына болғаннан соң,

Бәріне періштенің сайланды хан.

Жетіліп періштеге хан болыпты,

Бұл сөзім білгендерге таң болыпты,

Тұқымы ана қалған алтауынан

Бірталай өсіп-өніп жан болыпты.

Бұ күнде жан нәсілі болған хаят

Хақында кітаптарда (кітапларда) бар рауаят.

Уалжан жығылте мен Әлнар симум,

Дәлелім бұл сөзіме — құранда аят.

Айтайын Абулхарис хикаятын

Жақтырмас білмеген жан (танымаған) сөздің затын.

Хан болып періштеге сайланған соң,

Ұлығлап: "Ғазазіл" — деп қойған атын.

Білдің бе кім екенін енді мұның?

Артылды дәрежесі сол күнде оның.

Хан болып періштеге сайланған соң,

Әуелі, білші ақыры жақсы (иыхшы) соңын.

Патша боп салтанатты (салтанатлы) мінді таққа,

Жүргізіп һүкіметін әрбір жаққа.

Ұлықтық дәрежеде хадтен асты,

Қылып тұр тәңірім оны сынамаққа.

Мұнымен дәурен сүріп көп күн өтті,

Бұрынғы өткен күндер ойдан кетті.

Бет сүртер қолындағы орамалы

Желменен көтеріліп ұшып кетті.

Мінезі болды дейді қиын тарлық,

Ұлықтық (ұлұғлық) саясатын қылды барлық, —

Алып кел орамалды, тауып жылдам!—

Деп сонда Жебірейілге қылды жарлық.

Жебірейіл қол астында мұның болды,

Тәңірі оған жақын қылған алыс жолды,

Желге ұшқан орамалды алып келіп,

Бере алмай ебін тауып мың жыл тұрды.

Бір лебіз оған жауап қата алмады,

Тыныш тауып отырып, жата алмады,

"Мінеки, орамалың", — деп беруге

Ұлықтық мінезінен бата алмады.

Болыпты сондай ұлық болған күнде,

Патша боп періштеге тұрған күнде

Мінезі сондай қатты қиын екен,

Сонша асып шарасынан толған күнде.

Ойда жоқ болам деген бір күн харап,

Mac болған ғапілдіктен (ғапілліктен) ішіп шарап.

Түкірігім жерде түсіп қалмасын деп,

Түкірген созып мойнын көкке қарап.

Аз күнде қылып өткен көп арманын,

Қойған соң құдай беріп бұ жалғанын.

Түспеген түкірігі сонда жерге

Құдайым қабыл етіп ойға алғанын.

Өзіне патша құдай қойды еркін,

Беріпті билігіне дүние — мүлкін.

Ғарыштың (ғаршының) есігінде бір жазуды (иазуды)

Жиылған көп періште көрді бір күн.

Қорқысты періштелер: "Бұ не хал?!" — деп,

Жазыпты: "Көрген пендем, ұғып ал!" — деп,

"Үшбу жүрген мүлкімде бір құлыма, —

Жазыпты — қатты қаһар, лағынет бар!" — деп.

Періште бәрі тегіс шошып кетті,

Патшасы Ғазазілге келіп жетті, —

Біз қорықтық бір нәрсені көріп ғарышта

Дұға қыл, болмағай-ды, тақсыр! — депті.

Ғазазіл сонда тұрып дұға қылған:

"Сақта — деп, —періштелерді!" — қорыққанынан.

Айтпады өзін сақта (сақла) деп сол уақытта,

Әр істі жақсы-жаман құдай қылған:

Мұнан соң не болады, ойла ақырын,

Тауысар сөйлей берсе, пенде ақылын!

Құданың енді болды ирадасы,

Дүниеге келтірмекке біз пақырын.

Дегенім бізден мұрат Адам ата,

Кетейін бәрін сөйлеп біржолата,

Қате сөз жалғыз-жарым бола қалса,

Жарасар пенделікте болса қата (қате).

Топырақтан әбуалбышыр — Адам қылды,

Бір дүние мұның өзін ғалам қылды,

Адамға шарапатты (шарапатлұ) ғылым беріп,

Нығыметін бұған берген тамам қылды.

Адамның періштеден білімі асты,

Нұр құйып Хақтағала ділін ашты.

"Фасаужүді уәли адам" — аят келіп,

Сәждеге көп періште қойды басты.

Сәждеге көп періште қойды басын,

Адамның артық қылды дәрежесін,

Ғазазіл мойын сұнбай, тұрып қалды,

Түсірді қақ мойнына тауық тасын.

Бастарын (башларын) періштелер көтеріпті,

Ғазазіл бір сұмдыққа килігіпті.

Қорыққаннан:"Мынадайдан сақтай (сақдай) гөр!"

Сәждеге және екінші илігіпті.

Ғазазіл наумид болды сол бір кезде

"Ібіліс" деп ат қойылды тағы да өзге.

Сәжденің бірі — парыз, бірі — уәжіп.

Екеу боп сол себепті (себеплі) қалды бізге.

Басына тауқи лағынет жетті дейді,

Құдайым оған қаһар етті дейді,

Бір мінез тәкаппарлық қыламын деп

Қуылып дәргаһынан кетті дейді.

Алхияз балла Кәрім-Рахман

Қорқыныш көп қыламын аһи афған.

Рахман атқа қосам деп қылып фағлан

Ат қойды сонда өзіне Ібіліс шайтан.

Ағузу билламин ал шайтан

Мұңымды хақтан басқа кімге айтам?

Сонан соң ол Ғазазіл тілек тілер,

Аз ғана мазмұнынан қалам тартам.

Лағынның тілек тілегені:

— Жарандар, тыңда (тыңла) сөзім салтанатты,

Тыңдасаң, бұл сөзімді балдан тәтті.

"Рауаят пайғамбардан! " — деп сөйлеткен

Сахаба Әнес ибн Мәлік атты (атлы).

Айтады сөздің шынын Мәшһүр ақын,

Құдайға шын сөзді адам болар жақын,

Ғазазіл малғұн шайтан қылып арыз (ғарыз),

Құдайдан талап қылды қызмет хақын:

— Білемін ақыр бір күн өлмегімді,

Шарасыз тағдырыңа көнбегімді,

Ғаламның он сегіз мың патшасысың

Жейсің бе менің құдай еңбегімді?!

— Әзелден біліп едім жалғаныңды,

Шет болып білдің бүгін қалғаныңды!

Бейнесін ақыреттен мақрұм қалдың,

Жалғанда сұра ойыңа алғаныңды!

Малғұн.

Кимесе қолдан тігіп киім қайда,

Бұрынғы салтанатты күйім қайда?!

Баспана адамдарға бердің үйді,

Сұраймын әуел сенен: "үйім қайда?"

Ж. (Не "Жаратушы", не "Жаббар"- сөзі болуы мүмкін—Г.Ж.)

һәм қалдың көрмей дүкен, жетпей ойың,

Осылай болды сенің жайы-күйің.

Қалдым деп баспанасыз болма арманда,

Дүниеде монша болсын сенің үйің.

Малғұн

Құлшылық көп қылып ем әрбір жайда,

Болмады бір тиындай жанға пайда,

Оқитын адамдарға бердің құран,

Құраным оқитұғын менің қайда?!

Ж.

— Әуелден пиғылың бұзық, ойың (ісің) жаман,

Кетпедің сол себептен болып аман,

Айтылған домбырамен жиын-тойда

Әй, малғұн, болсын құран өлең саған.

Малғұн.

Жаралған әурелікке менің басым,

Не керек мұнша дәурен сүрген жасым?

Ac, қорек адамдарға тағам бердің,

Кәнеки, ішіп-жейтін менің асым?!

Ж.

Еңбегін еш пенденің жемейміз біз,

Өз пиғылың болып тұрған (жүрген) өзіңе кез.

Тағамың сенің малғұн осы болсын:

Ac ішсе егер біреу бисмилласыз.

Малғұн.

Мен бұрын қызметіңе жүрдім жарап,

Бұл күнде құр алақан қалдым қарап.

Сүт-қатық адамдарға (адамларға) сусын бердің,

Қанеки, ішетұғын маған шарап?!

Ж.

Адамды қылар батыр қару-жарақ,

Түзейді қыздың көркін айна-тарақ,

Бір жұтса мас қылатын ішкен жанды

Шарабың сенің, малғұн, болсын арақ!

Малғұн.

Басымнан арылмаған қалың сорым,

Жалғанда маған керек әрбір форым.

Адамға аң ұстайтын қақпан бердің,

Қанеки, менің қайда қақпан торым?

Ж.

- Сен жолдан шығарарсың ғапілдерді (ғапылларды),

Өзіңе жуық жүрген жақындарды.

Адамды тұзағыңа түсіруге

Еркіңе бердім, — дейді, - қатындарды.

* * *

Хадисте үшбу сөздер қылынған иад,

Біледі кітап көрген барша адамзат.

"Жұмысым мұныменен бітпеді ғой!" —

Дегендей Ібіліс лағын (малғұн) болмады шат.

Ібілістің қылған шайтан асыл затын,

Алладан алып тұр ғой тілеп хақын!

Мұнымен кетсе сөзім қысқа болар,

Айтайын анық қылып переуатын (переводын).

Көңіліне ұнамаған болды жері,

Ішінен еркін онша кетпей кірі.

Ойында бір дүдәмал қапы бардай,

Жарқылдап келіспейді ажар-түрі!

[Малғұн]

— Жарайды, мен мұныңа деймін "пәлі!"

Көңіліме орнықпады мұның бәрі.

Алдым деп қалағаным мәз болмаймын,

Болмады-ау ойымдағы еркін әлі!

[Ж].

— Билігін бұ жалғанның бердім тегіс

Болмайды-ау дүние ісінде сенсіз келіс!

Еркіңмен өзің билеп жұмса — дейді,

— Дүниеде қанша болсын алтын-күміс.

— Келмейді-ау шығарғысы қолдан, — дейді,

— Айырылмас бұған жолдас болған! — дейді,

— Дүниемен күміс-алтын алдандырып,

Талайды шығарарсың жолдан! — дейді.

Малғұн.

Қызығы бұл дүниенің жиған малдай,

Көреді дүниеқорлар малын жандай!

Кететін мойынын бұрмай адамдар көп,

Ілтипат мал мен құлға назар салмай.

Ж.

— Жараттым ішіп жейтін жақсы тағам,

Бірін — халал, біреуін қылып харам.

Жібектен (жифакдан) атлас, торғын қылдым

Бұларсыз күн көре алмас жүрген адам.

— Жабыспа қайта-қайта маған! — дейді,

— Жақсы киім, ләззатты тағам, — дейді,

— Дүниеде не қызықты нәрсе болса,

Билігін бердім түгел саған! — дейді.

Малғұн.

— Киер киім, ішер ас-тағам — дейді,

— Бәрін оңай, бере берсең маған! — дейді,

— Осал жіп мұның бәрі үзілетін,

Арқан бер үзілмейтін маған! — дейді.

— Алданып бұларыңа надан тоқтар,

Қалады әуре болып ақылы жоқтар.

Тоя ішкен аста (алсыт) хымыран мастарың бар.

Қайтпайтын маңдайынан тисе шоқпар.

Дүние деп, алтын-күміс малданбайды.

Қызық деп, бұл жалғанды таңданбайды.

Дүниенің (жалғанның) баянсызын білген ерлер

Бұлардың ешбіріне алданбайды.

Жараттың шайтан қылып мені сорға,

Мен жүрмін түсірем деп адамды орға.

Кететін жемге айналмай (айланбай) сұңқарлар

Түспесе үзілмейтін жібек торға.

Ж.

— Арызыңды сенің қабыл көрдім, — дейді,

— Шын біліп бұл сөзіңе көндім, — дейді,

— Арақ, сырнай, керней, сыбызғыны, —

Тамаша сауық үшін бердім! — дейді.

* * *

Бір Алла бұл малғұнға бәрін берді,

Сол үшін ерікті болып шайтан жүрді.

Алданып біраз көңілі мұныменен

Мырс етіп, бүтін күлмей, жарты күлді.

Дәнікті қалағанын берген сайын,

Жалғанды бергендігі болды дайын.

"Болмады-ау әлі түгел!" — дегендей қып

Және айтты шайтан лағын мәні-жайын.

Малғұн.

Жараттың жақсы-жаман екі айыр жол,

Адамның бір жағы — оң, бір жағы — сол!

Адаспай жақсы жолдан жүрер түзу,

Кімде-кім болып жүрсе өзіңе күл!

Оң жолға басшы болған пайғамбарлар,

Олардың соңына ерген қанша жандар?!

Көрсетіп мұғжизамен тамаша істі,

Ие боп жақсылыққа кеткен анлар (олар).

Қылып ең мені басшы жаман жолға,

"Дүниеде себеп бол, — деп, — азған құлға!"

Бермесең бұл ісіңе өзің жәрдем,

Оны мен түсіремін қалай торға?!

Болғанда мен бір аушы, адамзат-аң,

Қару бер (өнер бар) көрген адам қалғандай таң!

Ол Мұса Кәйім алла мұғжизамен

Түбінен Ніл дарияның шығарды шаң.

Алсам деп әркім ойлар қуған аңын,

Қызығар: ит-түлкінің жыртса таңын.

Пітнаның бұзықшылық дариясының

Түбінен шығарайын сондай шаңын.

Бұзайын дал-дал қылып, қылып талқан,

Ерікті қыл қолымды, ашып дарқан.

Адамды тұзағыма түсіруге

Маған бер бұзылмайтын (үзілмейтін) бір мықты арқан.

* * *

Ғазазіл, қылып қойған, малғұнды еркін,

Сол үшін бек қызықты дүние, шіркін!

Дегендей: "Саған енді бұл жарай ма?"

Көрсетті қатындардың шырай — көркін.

Қараса қиылып түр қара қасы,

Толғанып оқжыландай өрген шашы.

Ғақықтан екі ерні қызыл болып,

Алмадай (түймедей) домаланып гауһар басы.

Еті аппақ қара жерге жауған кардай,

Жүзі бар қарға тамған қызыл қандай.

Бұлттан жарып шыққан ай секілді:

Қиғаш қас, сүмбіл шашты, жазық маңдай.

Бойлары райхан гүлдің сабағындай,

Алманың, екі беті, сағағындай.

Ап кетер көрген жанның ақыл-есін

Орыстың мас қылатын арағындай.

Күмістен тартқан сымдай болып қолы,

Қояндай домаланып келіп жоны.

Ғұманның лимонындай емшектері

Алам деп қайтіп үзіп қолыңа оны!

Сынаптай толықсыған екі саны,

Тістері меруерт-маржан дүрдің кені (кәні),

Мамықтай үлпілдеген тамақтары,

Жатқанның арманы не иіскеп, әні (әне)!

Аузынан шырын шекер шыққан сөзі,

Көзіңе болып тотия басқан ізі!

Жаныңды ерікке коймай алар суырып,

Өзіңе күліп қарап түссе көзі!

Ап кетер ақылыңды бойдан тартып,

Көргенде толықсырсың майдай балқып!

Сабырыңды қалдырмайтын бір жері бар,

Бәрінен бүл айтқанның айтсам артық.

Ғазазіл малғұн шайтан мұны көрді,

Көрген соң көңілі бітіп, шырай берді.

"Болды — деп — ойымдағы енді түгел!" –

Шапалақтап алақанын қарқ-қарқ күлді.

— Көңілімде енді титтей қалмады кір,

Болғанмен, қылмас сабыр, қаншама ер!

Жұмысым ойыма алған бітті, — дейді, -

— Құдая, маған берсең тезінен бер!

Болады кімге залал, кімге пайда,

Әр істің ықтияры бір құдайда.

Адамды тура жолдан аздыруға

Құдайдан сұрап еді күшті айла (хайла)!

Хақ берді қатындарға ажар-көрік,

Наз берді түрлі сурет оған серік,

Еркекте ғақыл, сабыр еш қалмайды,

Болғанмен дін ісіне (денесіне) қанша берік.

Әркімнің әр не қылса өзіне еркі,

Оңаша шет жүргенде дінге беркі (берігі).

Ердің ғақыл, сабырынан асып түсті

Түрленген қатындардың шырай (ұрғашының ажар) көркі.

Жаратқан қылып зиба әуел бастан,

Нығымет жоқ бұл жалғанда мұнан асқан!

Құл болған қатындарға әрқашаннан,

Патшалар ақылменен жұрттан асқан.

Қатынсыз ойлап тұрсаң дүние болмас,

Әуелден ерге серік қылған жолдас.

Қаншама еркек бір қатынсыз бас қосқанмен,

Ақ орда алпыс басты іші толмас!

Отырса қасын керіп кеш қара қас,

Қылады көрінгенді көзімен мас!

Ғұнша ерін, пісте мұрын, лүлу иек,

Дүниеде неше түрлі бар асыл тас!

Су ішіп көздерінен мейірің қанар,

Болғанмен қанша ақылды, қайран қалар!

Жүзінен шығып тұрған оттарына

Өртеніп, шыдай алмай, көңілің жанар!

Адамды мас қылатын берді көздер,

Көрсе көңіл, еритін, айдай жүздер.

Арганның (органның) неше түрлі дауысындай

Ләззатты, махбубларда шырын сөздер.

Бойыңнан (басыңнан) кетіп қалар ақыл-есің,

Басуға өзіңді-өзің жетпес күшің.

Болмаса бұл дүниеде ойға алғаның,

Толады қайғы-қасірет дертпен ішің.

Ашылған гүлдей болып жазғытұры,

Көрініп, жасырынып ішкі сыры.

Жүзінен махбублардың болып зәһәр,

Хақиқы беріп сәуле Хақтың нұры!

Сүмбіл шаш, қиғаш қасты мәкнүн қабақ,

Нәркес көз, уажһалары ғақық тамақ.

Өтем деп мұжазыдан ақиқатқа

Дәріс оқып диуаналар алар сабақ.

Суретке қалады екен сурет қарап,

Мысқа - жез, күміске алтын іске жарап,

Мағынасын: "Әлиф әбжад" — білемін деп,

Кетеді диуаналар болып харап.

Асыл бар әрбір түрлі адамзатта,

Жазылған үшбу сөздер бәрі хатта.

Сурет (сағатпен) ісі болмас мас болған соң,

Жұмысы пәни әл хақиқат болып затта.

АҚЫРЕТТІҢ ЕГІНІ

Иа, Раббы, Жаббар Хақ, Сөйлесін деп біздерге.

Беріп едің тіл мен жақ,

Өсиет айтам халқыма, Жар бола гөр, аруақ.

Бисмилла — әуелден сөздің басы,

Пенденің көрінбейді өткен жасы.

Айтуға бәрін тегіс жүк болады,

Таусылмас қияметтің мәселесі.

Сөйледім қадір хал білгенімше,

Қылайын хаққа тәубе өлгенімше.

Тілейін жалғыз хақтан жарылқасын,

Көміліп жер қойнына кіргенімше!

Алпыстың біреуіне келді жасым,

Не болар қиямет күн ғаріп басым?!

Қылмаса ғапу рахмат жалғыз өзі,

Кітап көрсем түседі ықыласым.

Күнәм көп, сауабым аз мен - бір пасық,

Жүрдік қой жігіт кезде судай тасып.

Бір Алла діліне алмай, фазылына [1] алсын

Жұмақты біз ғаріпке қылсын несіп!

Ғазазіл тіліне еріп, болдық надан,

Еш жаның қалыс қалмас мұнан аман!

Халіміз нешік болар, біле алмаймыз,

Жүрмесек қияметте болып надан!

Тәубені біз қылалық қорқып хақтан,

Өткенде тар сираттан, соны ұқ, мақтан.

Таразы сол мизанға барған кезде,

Біздерге нама келер екі жақтан.

Келеді бірі оңнан, бірі солдан,

Құдая, өзің онда жаман жолдан!

Өз еркің өз басында болған кезде,

Тәубе ғып жақсылықты әбден қолдан.

Тағат қыл бір Аллаға ақ ниетпен,

Бұл күнде түк болмайсың жүрген бетпен!

Өтірік қылған тағат қабыл емес,

Сақтанғын күні бұрын пәлекеттен.

Я, Алла, рақмет айтам өлгенімде,

Тәнімдегі аманатты бергенімде.

Тілегім, Раббым, жарылқағын,

Періште "Ман рәббик" [2] деп келгенінде.

Тілеймін жаралған соң күндіз-түні,

Пенденің бойындағы көп қой міні.

Болмаса жарылқаушы жалғыз хақтан,

Не болар біз бишара көрген күні?!

Жан кетіп, тән барады қара жерге,

Кіреміз бір күн барып тар қабірге.

Періште Мүңкір-Нәңкір [3] келген шақта,

Келмейді ауыз шіркін пәлен дерге!

Құдайым рақым қылса сонда бізге,

Келтірсе тілімізді сөйлер сөзге.

Нәбиім [4] — хақ Мухаммед, раббым —

Алла!" - Біз айтсақ періштеге келген кезде.

Амалың сонда қылған болса жаман,

Түсірер басыңызға ақыр заман.

Шын ниетпен бір Аллаға құлшылық қыл,

Түзу түс алдындағы жолға таман.

Бойыңнан күш-қуатың кетер бәрі,

Жас бала үлкен-кіші олар кәрі.

Бұл дүние ешбір жанға опа қылмас,

Артыңда қалар шулап балалары.

Әнбия, мұрсалдардың бәрі де өтті,

Түбіне бәрінің де тағдыр жетті.

Дүниенің опасызын тағайындап,

Бәрі де кітаптарға жазып кетті.

Әулие мұждаһарлар бәрі де өліп,

Көңіліне тасаттық етті, көзі көріп.

Дүниенің пәни екенін фаһим [5]- (бәһім)-ойлап,

Кетті ғой ақырында бұған сеніп.

Олардың парасаты, ақылы артық,

Көп сөзді бос сөйлеген біз бір — тантық.

Біздерде ақыл, білім бәрі де жоқ,

Жұтаған жақсылықтан біз бір — жантық! .

Айтамыз мақтан қылып — өтірік өсек,

Жатамыз қалың етіп жайып төсек.

Көзіңе құран, кітап көрсетіп тұр,

Алдыңда жамандық бар кесек-кесек.

Қылмаймыз бұған ықырар, өтірік деп,

Көреді жақсылықты бойымыз жек.

Бұған біз тасаттық етіп иланбаймыз,

Шүбәлі көңілімізге біз қойып шек.

Бір Алла пендем десін жалғыз өзі,

Өтірік емес, рас, құран сөзі.

Бұғалық мойнымызға бір-ақ түсер,

Алдыңда құрулы тұр дайын тезі.

Ол күні ерік болмас бір басыңда,

Білмейді қасындағы еш жолдасың да.

Сірә, бұл ғайыптан тірілген соң,

Қырық жыл отырармыз көр басында.

Болмастай мұның бәрін көріп жүрміз,

Сол күнде тұрар дейсің кім қасыңда.

Білсе де, білмеген боп жүріп кетер,

Құрбы мен тату жүрген құрдасың да.

Айдайды сонан кейін ғарасатқа [6],

Ешбір жоламайды көңілің шатқа.

Басына таразының алып барып,

Қаратар дәптердегі жазған хатқа.

Тағы да қарамайды жақын, жатқа,

Әр түрлі қысас қылар адамзатқа.

Қылмысы асып кеткен кейбір пенде,

Түседі қараңғылық зауал ғатқа.

Құдая, күнәкарлы бізді қылма,

Аллаға пенде болсаң қарап тұрма!

Егер де жазатайым тайып кетсең,

Түсесің жеті тозақ жайған торға.

Ойласаң, ақыреттің бәрі қиын,

Тірлікте ғибадат қып, хаққа сиын!

Бұл күнде жамандықтан тыйылыңыз,

Алланың көрем десең жұмақ үйін.

Бай да, батыр да, патша да өткен,

Көп жасап, еш адам жоқ өлмей кеткен.

Жаралған өз нұрынан расулымыз,

Артында ешбір тұқым қалмай кеткен.

Баянсыз өтірікші дүние пәни,

Көп жасап, өлмей кеткен бар ма, қане, ей

Өлмесе Хакім Лұқман жүрер еді,

Көп жасап, аты шығып, болған қари!

Өлімнен аман қалмас жан иесі,

Сөйледім келгеннен соң сөз жүйесі.

Аласың үлкен олжа қияметте,

Әркімнің бас-басына тиесісі.

Аласың жақсы келсең сауап жақтан,

Болады қандай пәрмен жалғыз хақтан?!

Аласың жаман болып қолға тисе,

Сығалап сен жүрерсің әр бұрыштан.

Шайтанмен тіршілікте боламыз дос,

Қылыңыз ғибадатты құдайға қош.

Қиындық толып жатыр алдыңызда,

Бұл күнде жүргеніңнің бәрі де бос.

Кімді алдап еткізбеген дүние жалған,

Істейсің ойдағыны көңілге алған.

Әңгіме алдыңызда толып жатыр,

Болғанша бір жақсылық хақтан пәрмен.

Бұрынғы өтіп кеткен даналары,

Бойында ақылы көп саналары.

Таршылық әрбір жерде қысылғанда,

Басқа жоқ бір Алладан паналары.

Амалың ақыретте жанға сая,

Фазылыңа ал, діліңе алма, иа, құдая,

Мұстақым тура жолға түсе алмасаң,

Өтерсің қыл көпірден тая-тая.

Білсеңіз бізге дұшпан шайтан-дағы,

Бір Алла түзу жолға салсын тағы.

Ақыры өзі ғасы |7| малғұн болды,

Адаммен келісе алмай ынтымағы.

Адамға дұшпан болған әуел бастан,

Жүреді пәле қуып шаршамастан.

Жақсылық бір шықпайды малғұн иттен,

Басынан білсеңіздер бізге қастан.

Денсаулық — жігіттіктің ең рақаты,

Адамға жастық кезде бар ләззаты.

Адамды жас күнінде алдайды екен,

Батшағар сұм дүниенің көп апаты.

Дін шала адамзатта дін мұсылман,

Адам аз хаққа беріліп бір ұсынған.

"Алдымда осындай күн болады-ау!" — деп,

Бір жан жоқ қияметтен бір қысылған.

Жігіттер, қияметтің болуы хақ.

"Рас!" — деп, тасаттық етісіп бақ.

Азырақ қадірімше сөз шығардым,

Артық сөз айтуыма зейінім шақ.

Болмайық ғайпі жапа біле тұрып,

Отырсақ ғалымдармен мәжіліс құрып.

Пайдасы ақыретте сонша артық,

Жүргенде періштелер қойша қуып.

Періште алдына сап айдайды екен,

Еркіне айдамаса қоймайды екен.

Болмаса жақсылықтан еш нәрсеміз,

Сорымыз сонда біздің қайнайды екен.

Бір адам жаннан артық, өзі білгіш,

Бір адам мысқыл сөзбен ел күлдіргіш.

Пайдаға бір өсекті тауып алып,

Тағы да бір адам бар ел бүлдіргіш.

Осының шариғатқа бәрі қылап,

Көз көріп, әрбір жанды жүрміз сынап.

Егер де бұл мінезден тыйылмасақ,

Кетерміз қияметте жарға құлап.

Сабырлы, кешірімді кейбір адам,

Із қарап, түзу жүріп басар қадам.

Неге сөз сөйлемейді, бойын бағып,

Көңіліне келтірмейді ешбір арам.

Жасынан бойын бағып құдай деген,

Айтпайды жаман сөзді Алла деген.

Істеген жақсылығын рия қылмай,

Күндіз-түн ақыреттің қамын жеген.

Тәкаппар бір адам бар паң болады,

Баққаны күндіз-түні заң болады.

"Ақылым менің жұрттан асты ғой!" - деп

Мақтанып өзіне-өзі таң болады.

Кей адам жолға түскен пақыршылық,

Жүреді күндіз-түні төмен бұғып.

Кей адам бостан-босқа жанжал жасап,

Бостан-бос жоқ нәрсені қылады ілік.

Көрмейді осындайды молдаларым,

Бәрінің мінезіне көңілім жарым.

Табылып бар жамандық өзімізден,

Бұл айтқан молдакеме бір мысалым.

Сөзімді менің айтқан кектемеңіз,

Әрқашан жаман жолға беттемеңіз.

Кемшілік — бас араздық бастарында,

Дұрыс деп жолдарыңды ептемеңіз.

Молдалар, тілің майда, дінің қатты,

Салмаңыз қисық жолға адамзатты!

Мінездерің надандардан жаманырақ,

Ғайбат өсек айтасың бұтты-шатты.

Ал енді араздықтан тыйылыңыз,

Үлкенге тағзым қылып қиылыңыз.

Жоғалтып іштеріңнен бетін әлгі,

Бас қосып бір араға жиылыңыз.

Айтыңыз насихат сөз қосып басын,

Шын болып бір Аллада ықыласың.

Ғазірейіл бір күн келіп жаныңды алса,

Дүниеден кетеді ғой ғаріп басың!

Бас қосса ғұламалар мәжілісі,

Сол кезде нұр болмай ма оның іші?!

Алланың хақ кәламын [8] сөйлегенде,

Болмай ма қорқынышпен іші-тысы?!

Мысалын ақыреттің айтқан шақта,

Ойына түспей ме екен бар қылмысы?!

Қауіпті-қорқынышты сөзді естіп,

Тәубеге келер деймін әрбір кісі.

Кетті ғой әдеп, тәртіп бозбаладан,

Сауабы қашады одан, болса надан.

Табиғат, ғибадат жоқ сол сияқты,

Көрерміз жақсылықты біз баладан.

Ол бала шүбһәсіз [9] болса халал,

Тимесе шешесіне ешбір залал.

Ия, Алла ғаділіңе алмай, фазылыңа алып,

Сақтай гөр сондай күннен ия, зұлжалал.

Күнәм бар басымдағы шашымнан көп,

Тағатсыз бос жүргенім бола ма еп?!

Сол күнде не боларым екіталай,

Алдымда толып жатыр бірталай кеп.

Қателік бірталай іс бастан өтті,

Біз барып шет жайлармыз қиыр шетті.

Табылып айғақ, куә бойымыздан,

Келерміз куәменен бетпе-бетті.

Қылдың деп мойындатар талай істі,

Алдыңа әкеп салар бар жұмысты.

Періште қаһарымен жетіп келер.

Қарасаң келбетіне жаман түсті.

Осының бәрі сонда болуы хақ,

Сайрайды ауыздағы тіл менен жақ.

Жалғанда әр не қылған қылмысыңа,

Тіл сөйлеп, куә болар оған аяқ.

Сол күнде өз бойыңнан қастық шығар,

Осынша жамандыққа болдық құмар.

Аздырған ғазазілдің тіліне ерсек,

Шайтанмен бірге айдайды ұмар-жұмар.

Ғазазіл аты шыққан әуел бастан,

Азғырар адамзатты шаршамастан.

Адамды Хауа ана мен бірге азғырып,

Жұмақтан шығаруға болған қастан.

Айтайын біраз сөзді әйелдерден,

Талақ қып өзін-өзі безіп ерден.

Біреуге бүгін тиіп, ертең шығып,

Тентіреп бай іздейді әрбір жерден.

Ыржақтап күні бойы көрінгенмен,

Мәз болып, мақтаныш қып қасын керген.

Басына орамалын байлап алып,

Айтады қисық-қыңыр сөзді шалып.

Әр күнде әрбіреудің дәмін татып,

Тиеді аяғынан тағы барып.

Осының салдарынан енді бәрі,

Қалмайды өн бойында титтей ары.

Қызықты әйел көрген бозбалалар,

Хал бар ма шал байғұста қозғала ал ар?!

Таңдап ал, соқыр, мылқау, тілі жоқты,

Мейлің біл, мейлің білме, ал, балалар!

Сыртына қызығарсың ішін білмей,

Сыр алып біразырақ ойнап күлмей.

Бір сөз айтсаң, екі ауыз жауап айтып,

Өзіңді билеп алар шаппай, желмей.

Осымен күнің өтер қатып басың.

Ағарар басындағы барлық шашың.

Жүрген соң өз бетімен тіліңді алмай,

Қайтады содан кейін ықыласың.

Мінезін жақсы қатын жазсам, бітпес,

Халалдан, жаман қатын, ерін күтпес,

Көне бер, сен бишара, амалың не,

Салған соң басқа құдай, еш нәрсе етпес!

Осымен сөйтіп жүріп күнің өтер,

Ақыры жаман әйел түпке жетер.

Мысалын әр нәрсенің сипаттадым,

Мұнан жоқ маған зиян келіп кетер.

Бір-екеуі ішінде әйел заты,

Имамдар айтып кеткен жазған хаты.

Жақсысы байын сыйлар қарсы келмей,

Парасат, ол білімді, инабатты.

Түспейді мұндай әйел қолымызға,

Жолықпас, қос үй тіксек жолымызға,

Шараң жоқ тағдырында жазу болса,

Кез болса маңдайдағы сорымызға.

Құдайға қартайғанда тағат қылмай,

Не қызық көрем дейді ол ант атқан.

Мінеки, соның бәрі надандықтан,

Ойына еш кірмейді халалдықтан.

Жеткенше басы жерге бүкірейіп,

Әрқашан сақтанбайды жамандықтан.

Ғазазіл ішін кеулеп кеткен екен,

Көңіліне көп егінді еккен екен.

Тәубені қартайғанда бір қылдырмай,

Тұқымды көбірек қып сепкен екен.

Орташа, қара сақал, елу асқан,

Жас көріп өзін-өзі, болып мастан.

Намаз жоқ, ораза жоқ, ғибадат жоқ,

Болып жүр өз жанына болып қастан.

Қарасаң бозбаладай дәл бойына,

Кірмейді тәубе, таупиқ бір ойына.

Бір күні сөйтіп жүріп ғұмыры өтіп,

Ақырында барып кірер жер қойнына.

Мен өзім өлең айтқан ақын емес,

Халқыма жаным ашып айттым кеңес.

Ақылсыз кәріптерге (ғарыптарға) жаным

Шалдарға айтқаным ғой өзім теңдес.

Инабатты ол білім бізге пайда,

Құдайға құлшылық қыл осындайда.

Шүбәсіз көңілімізбен тағат қылсақ,

Боламыз қиямет күн жақсы жайда.

Әуелі - Алла, екінші - пайғамбарым,

Болмайық тіршілікте ешбір залым.

Қараңғы тар қабірге барып түссем,

Не болар сол уақытта менің халім?!

Ия, Алла, рақымың көп, мен бір кәріп (ғаріп),

Басымда толып жатыр әрбір айып.

Ия, Рахман, Рахим атты патшайым,

Өзіне іс қылмадым бір лайық (ылайық).

Тәубе мен уағдаң бар кешем деген,

Мүшкілін пенделердің шешем деген.

"Аяттан ла тахнату" - үмітім бар,

Иншалла кәусар шарап ішем деген.

Фазылыңа ал, ғаділіңе алма, Құдауанда,

Болмасам қиямет күн мен шарманда.

Зәрінен малғұн шайтан қылғын аман,

Қиын іс алдымда бар талай жаман.

Жүзіңді қара сотта көрсеткенде,

Қарарға бір жүзім жоқ саған таман!

Аллаға қара жүзді ғасы болып,

Алдында көпшіліктің кетер бағаң.

Алдағы болашақтан болған ғапыл,

Қонбайды құлағыңа айтқан ақыл.

Болғанда таңда мақшар, қиямет күн,

Аяқты біз басармыз апыл-тапыл.

Ойыңа қайғы-қасірет сонда түсер,

Сусын жоқ шөлдегенде қанып ішер.

Болмаса иманәһли сол уақытта,

Азаппен бишаралар күнін кешер.

Алмаған хақ қаламын құлағына,

Кәусардың жоламайсың бұлағына.

Жақсы орын, жаман орын мағлұм емес,

Пәнденің көз жетпейді тұрағына.

Мінеді иманды құл пырағына,

Жеткізер желіп кетсе жырағына.

Жұмақта хор қызымен сұхбат құрып,

Жұмақтың барып кірер шырағына.

Сол күнді ойлай-ойлай қатты басым,

Ағарды ойлағаннан баста шашым.

Болса да қанша күнә бойымызда,

Қайтпайды бір Алладан ықыласым!

Ұлығы, патшалығы жетер бізге,

Шайтан жүр тұзақ құрып ізімізге.

Ғаламды он сегіз мың сол жаратқан,

Патша жоқ ұлық болған мұнан өзге!

Білсеңіз: "Құлқу алла!" - құран сөзі,

Мұқтажсыз, мұңсыз, қамсыз болған өзі.

Тумайды, өзі ешкім тудырмайды,

Адамға ұқсас емес бір мінезі.

"Бір!" - деп біл бір Алланы, екі деме!

Көп сөйлеп, күпір болып боқты жеме.

"Екеу!" - деп бір Алланы жолдан тайсаң,

Мінесің қияметте қасірет кеме.

Тіреусіз үстімізге қойған көкті,

Жайнатып жер жүзіне түрлі шөпті.

Жіберіп көктен жаңбыр жер жүзіне,

Құдіреті, қарап тұрсаң, қалай епті?!

Тамаша, мұның бәрін қылсаң байып!

Құдіреті мағлұм емес алмағайып.

Рас деп бұған иман келтірмесең,

Кетесің махшар күні жолдан тайып.

Нанбайтын бұған тағы адамдар көп,

Бола ма мүһмен болсақ нанбау ғайып [әдет]?!

Барына жаратқанның шек қылмаса,

Келеді айтуыма мұсылман деп.

Бір адам қылар қияс шариғатқа,

Құранға, қарамайды жазған хатқа.

Осындай қисық сөзден бойыңды тарт,

Алланы ұқсатпаңыз ешбір затқа.

Тәуекел хаққа тапсыр бір басыңды,

Өткізбе надандықпен дер жасыңды.

Ғылым мен ғұламаға ғайбат айтып,

Жүрмеңіздер сол үшін жапа шегіп.

Айтпаңыз сіздер оны таңба қылып,

Әр жерде бір сөйлеп соны кектеп [қуып]...

Болармыз бір күнәкар осы сөзден,

Ғалымдар кітаптан, көрген көзбен.

Айтамын өзің үшін әлеуметтер,

Тоқталып тыйылыңыз бұл мінезден!

Осы сөз ақыретте жаныңа қас,

Мақтанып дүние пұлға боласың мас.

Ықыласты иманға қылмасандар,

Өлгенде ғазап тартар бұл кәріп (ғаріп) бас.

Мұстақым, тура жолға өзің баста!

Өлгенде не болмайды кәріп (ғаріп) басқа?!

Кәрілікті көрем деген ойда бар ма,

Ақ кірді, міне, келіп біздің басқа!

Бұл сөзім бір насихат қарындасқа,

Түп-түгел үлкен-кіші, кәрі-жасқа.

Жеткенше басың жерге ғибадат қыл,

Сұрақ жоқ айтатұғын мұнан басқа.

Осымен тамам болсын сөз аяғы,

Күш-қуат әлім кетіп сол баяғы.

Бір Алла фазылыңа алып қиямет күн,

Тимесе періштенің еш таяғы.

Осымен бүл да болсын тарау тамам,

Сөз емес ақындықпен айтқан қалам,

Тазартып жаһаннамнан шығарады,

Тәніңде кір болмайды мысқал арам.

Ешбір бүл дүниеде жоқ дүр опа,

Әуелі болып келер зауқы сапа.

Қай түрлі жақсы ғазиз болғанменен,

Ақыры көрсе керек қайғы-жапа.

Ажалға патша менен бірдей пақыр,

Момын бол, ия болмаса, болсын кәпір!

Әр кісі нәубет пен ажал суын,

Қолынан ғазірейілдің ішер ақыр.

Ғазірейіл жан алушы даяр тұрар,

Әркімнің уақыты бітсе нашар ұрар.

Қай түрлі данышпан адам болғанменен,

Ешкім жоқ қарсы тұрып, ұрыс қылар!

Лұқмандай бүл дүниеде мың жыл жүрсең,

Жәмшиттей патша болып дәурен сүрсең!

Арыстан Аплатандай дана болып,

Айтпастан жер жүзінің ғылымын білсең!

Ғайсадай мілсім набіс болса демің,

Халелдей отқа күймей тұрса тәнің!

Аспаннан құрбан үшін қошқар келген,

Смағұл зәби алла болса нәмің!

Жер жаста шет мартқа ұшып тұрсаң,

Дәуіттей отқа салмай, дүкен құрсаң!

Нұх нәби пайғамбардай дұға қылып,

Дұшпанның жер жүзінде бәрін қырсаң!

Ғаділ боп Наушеруан, Нәбидей атың қалса,

Қасымдай саңылағың мағлұм болса.

Тахтыңды Сүлеймендей жел ұшырып,

Құс-хайуан исі жынмен тілінді алса.

Жүсіптей сұлу болсаң жүзің нұрлы

Мұсадай "Кәлам Алла" — қылсаң ұнны,

Аюбтай "Нығымал ғабды" — атансаң да,

Өлімге жолығарсың осы түрлі.

Рүстемдей сайып қыран болсаң батыр,

Дәлелдеп әрбір іске тапсаң ақыл.

Уақытында Аспандияр болсаң-дағы,

Дүниеден кетсең керек бір күн ақыр.

Перғауындай: "Құдаймын!" — деп аузыңа алсаң,

Шәддаттай жер бетіне жаннат салсаң.

Намардтай: "Алла мен!" — деп ұрыспаққа,

Аспанға каркас мініп ұшып барсаң!

һарондай ғани болсаң дүниесі көп,

Әм болсаң барат Мәжнүн ғашықлардың.

қандай сахыб [10] дәулетті болсаң-дағы,

Дүниеден өлсең керек арманда боп.

Махмұт, Абзал Аннас, Хайроланам,

Әм хатым нәби пайғамбардан.

Бір қалса хақ Расул қалар еді,

Жаралған топырақтан барша ғалам,

Ысқақтай сауық болсаң кереметті (караматлы),

Ғұмардай борық болсаң ғаділетті.

Ғұсмандай сапа болсаң сайып қыран,

Ғалідей асад алла шапағатлы.

Хасендей риясыз болсаң бұлбұл,

Хұсайындай сәби болсаң жаннатгүл.

Мұхаммед Қанапиядай шері болсаң,

Дүниеден өлсең керек ақыр бір күн.

Хамзадай сайып қыран болсаң балуан,

Ғаббастай нашар етсең дүние жалған.

Асқаптай отыз үш мың ер болғанмен,

Дүниенің ақырына қалмас ешкім.

Ғабдірахман Аюбтай атың қалса,

Ахмет Жамшидтей даңқың шықса,

Ілгергі ғазизлердің қылған ісі,

Әр-бері кітап болып қалды нұсқа.

Төрт мәзһәб [11]: Имам ағзам, Шафиғы,

Ханбіл, Мәлік, Бөлінген бұл мәзһәбқа қанша халық.

Хақ жолын көрсетті әрбірлері,

Бастады түзу жолға бұлар анық.

Машайықтар өтті аясы көкке жеткен,

Ғараби алла болып камден жеткен.

Олардың бірде-бірі қалмадылар,

Дүниеде қанша патша, қанша бектен.

Қалмады ол ерлердің бірде-бірі,

Қалармыз енді не ғып біздер тірі?!

Дүниеден арманменен өтсек керек,

Алладан бұйрықты ажал келген күні.

Алмаймыз неге ғибрат өлгендерден,

Көр қазып ағайындар көмген жерден.

Қапылдықпен бірде-бірін ойламаймыз,

Қанша жан өтіп кетті көргендерден.

Жақсылар естіп қара ғибрат көзбен,

Жалған деп ойламаңыз шын сөзден.

Дүниеден азды-көпті не көреміз,

Үш қабат несіп болсын кебін бөзден?!

Бұл дүние қарап тұрсам сағымға ұқсар,

Тынбастан күні-түні дүние қуар.

Тыныштық бұл дүниеде тиянақ жоқ,

Жылы жүзбен мен мұнда деп мойын бұрар.

Дүниеде мың жыл жүрсең сағаттай біл,

Бар ма екен мұнан артық еш мысал [бір]?!

Дүние ойлап тұрсам түс [секілді],

Бір баққа түнеп ұшқан құсша [өтіп жүр].

Бұл дүние ақыреттің егіні екен,

Уақытында жалқау болмай егу екен.

Құлшылық ғибадатпен барғандарға,

Нығымет [12] екі дүние тегін екен.

Жалғанда артық жаратты адамзатты,

Ығымен алла берген бойға сақта.

Хайуаннан жаман болып жаза күні,

Өзіңді өзің ұстап отқа жақпа.

Жақсы адам бұл дүниені болжап (өтер) [тұрар]

Пайдасыз заһарларға болмас құмар.

Алдаушы бір демалыс дүние үшін,

Шұқырына жаһаннамның болмас құмар!

Жаратқан жаһаннамды Алла анық,

Дінсіздер жаһаннамға кірер барып.

Құранның көрсетілген аятында,

Хақ жаббар дінсіздерді қойған (арнап) [салып]!

Жаралған барлық адам құлдық үшін,

Мәңгілік бұл дүниеде қалмайды ешкім.

Дүниенің жарығына мәз боп жүрміз,

Халіміз не болады қандай пішін?!

Қабірдің қарап тұрсам түсі суық,

Балаша мәз боп жүрміз ойын қуып.

Ойласам, көңіл көзім сондай ойсыз,

Қас қаққан екі тамшы судан тойып.

Тоғыз ай қараңғылық жатқан жерім,

Қабірдің қараңғысы болар төрім.

Дүниенің жеткізбейтін айласы көп,

Қайнайды алдын ойлап іште шерім.

Дүниені көп жинамақ мақсатым бар,

Зейнетлеп әдемілеп қойып қатар.

Алладан бұйрықты ажал жеткен күні,

Ажалдан қай дүние арашалар?!

Көрінген көк пенжердің шамасы жоқ,

Ақыл мен ойға сияр бағасы жоқ.

Ойланып ой көзімен қараған құл,

Өзіңнің бірлігіңе таласы жоқ.

Таң мен түн, күн мен айың, жұлдыздарың,

Қап-қап ұн, миуа, жиде еткен соның бәрін.

Байнаһом аятының тауылларын,

Талдауға халім келмес, ешбір мәнің!

Шың биік, таң тамаша тау мен тасың,

Етегі жазық, сіз қара көрсек басың.

Солар да қаһарыңнан сонша қорқып,

Ағызған бұлақ қылып көздің жасын.

Соншама шексіз түпсіз дарияларың,

Бар қылдың әміріңмен соның бәрін.

Жамылған әлем жүзін ақ көрпедей,

Сағатында нәбәтә [13] тапты жауған карың.

Даридда асқар таудай жүрген жайын,

Жетпейді құдіретіңе ешбір пайым.

Соқтыққан толқын судан хасып қылып,

Забұржат, лағыл, гауһар, - бәрі дайын!

Көз жетпес көлеміне орман ағаш,

Қарағай бойлап біткен бұлтпен талас.

Не түрлі жан сүйерлік тәтті жеміс,

Адамзат пайдасына біткен хауас.

Шат етіп бақыт бердің адамзатқа,

Кей пендең хүкім айтып отыр тақта.

Кей пендең жан сақтауға зар болып жүр,

Біреуді қарық қылдың мал мен басқа.

Кей пенденің басынан бақытын aп,

Жек көрінішті қып қойдың жақын-жатқа.

Ел-жұртым, өткен күннің белгісі жоқ,

Осының бәрі келген біздің басқа.

Біреудің еткен ісін ем ғып тұрсың,

Біреуді қатарынан кем ғып тұрсың,

Кейбіреудің еңбегін екі қылмай,

Тасқынды суға кеткен сең ғып тұрсың!

Туғызып бір ата, бір анадан,

Бірін артық, бірін кем ғып тұрсың!

Бірдей болып жаралған бір адам жоқ,

Зауалсыз бұл пәниден ешкім өтпес,

Біреуіне біреуін жем ғып тұрсың!

Тұрмысқа кейбір сабаз таран боп жүр,

Кейбіреу қолда барға сараң боп жүр.

Кейбіреу бар дәулетін ішпей-жемей,

Өзіне-өзі дүниесі арам боп жүр.

Кейбіреу ұстап отыр азын көпке,

Бермейді ұшқыр көңіл бай мен бекке.

Бәйгеге қара басын қосқан ер бар,

Шыққандай топтан балуан жекпе-жекке.

Зар жетім ата менен анасы жоқ,

Біздей қарт сүйенерлік панасы жоқ.

Жәрдем жоқ, ағайынның пейілі тар,

Өзіңнен басқа, Тәңірім, панасы жоқ!

Бірақта бәріне ырзық беруші өзің,

Пердесіз құдірет көзбен көруші өзің.

Кейбіреуін сүйріктей сұлу қылып,

Ақыл-ой кейбіріне бердің сезім.

Тақбұзда қойдың жазып бар мен жоқты,

Мұғдарлап өлшеп қойдың аш пен тоқты.

Тағдырына еш адам қарсы айтпас,

Қанағат еттім шүкір аз бен көпті.

Саламат сақтауыңа кез келгенде,

Қағасың дарытпастан атқан оқты.

Кей пендең денсаулықтың шаттығында,

Кей пендең жапа тартқан қасірет шоқты.

Кей пендең азаттықтың базарында,

Кей пендең қылмыс тауып көрген соққы.

Жалған шіркін жарасы көрген түстей,

Махшарда нәсіп етпе от пен шокты.

Көкте — құс, жерде — жандар, суда — балық,

Бұлардың науғымлары қанша халық,

Аллаға бұлар мойын ұсынбағанмен,

Таппақшы іздеп тәңір қайда барып.

Кеудесі тәкаппардың көктен биік,

Халық қанап, жұрт жеген дүние жиып.

Кешірмейтін күнәны істеп алып,

Жүрмейік махшар күні күнге күйіп.

Пейілі тәкаппардың Ғазазілдей,

Азған жоқ па Қадірдің сырын білмей?!

"Адамды артық етіп жараттың!" — деп,

Ақырда лағынет киді күнді күндей.

Тағдыры бір Алланың өзгермейді,

Пенденің қожасына бәрі бірдей.

Неше жыл қайғы шегіп жапа тарттым,

Аллаға: "Пендеңмін!" — деп, ғазіз айттым.

Өсек сөз әрбір түрлі жыбырлаған,

Аллаға айқай сөздей сыбырлаған.

Өзіңе мағлұм болып тұрған жоқ па,

Қозғалыс құрт, құмырсқа қыбырлаған?!

ЯҺУДА, ПАТРОС ӘҢГІМЕСІ

Кім берді бұл байлықты құдай берді,

Жаратты қолы ашық қып кейбір ерді.

Кәне, біреу берместен тығып бақты,

Қайсысы асты: ақырын ел жұрт көрді.

Жігіттер, бұл айтқаным - кітап сөзі,

Тоқтайды Құран десе дүние жүзі.

Пайғамбарға мұны айтқан:

"Жұртқа шаш!" — деп,

Қисса қып айтқан мұны құдай өзі.

Құлақ сал бұл қиссаға, тыңда не дүр,

Адаспай көш басының соңынан ер.

Бұрынғы заманларда болып өткен,

Туысқан ағайынды бір-екі ер.

Құран сөзі әр тарау кеп айтады,

Өткен менен кеткеннен көп айтады.

Қисса қылған сөздерін (сөзларын) кейінгіге

Ол бәни Исрайылдан (Сырайылдан) деп айтады.

Сөз сөйлеумен тарқайды іштегі шер,

Ұғып алсаң, көңілде қалдырмас кір.

Яһуда, Патрос деген ағайынды (ағайынлы), —

Екеуі бір анадан туысқан бір.

Атасы өліп, артында бұлар қалды,

Иеленіп екеуі қалған малды.

Қызыл алтын сегіз мың ділда қалып,

Құрттай санап төрт мыңнан бөліп алды.

Яһуда момын болды күткен дінін,

Шын деп білген не айтса кітап тілін.

Уысына түскенді ұстап қалмай,

Ойламады өзіне керек күнін.

Жұмсады қолда барын құдай үшін,

"Керек, — деп, - сақтайын, - деп, - мұның несін?!"

Өз басына бір пайда келтірместен,

Беруменен өткізіп ерте-кешін.

Өз басына ойламай пайдалы істі,

Құдай үшін жұмсаумен күні кешті.

Жарастығын жалғанның керек қылмай,

Ақырет жұмысымен айналысты.

Хош, енді Патрос қайтті қолдағысын,

Бір тиын жұмсамастан құдай үшін,

Жер-су алып, әр түрлі егін салып,

Түзетті жарастырып іші-тысын.

Көркейіп, қатын алып ажарлы, өнді,

Тон киіп жарастықты жаға — жеңді.

Жалғанның пейішіндей қылып үйін,

Жұмсады неше түрлі күл мен күнді.

Домалап күннен-күнге өрге тасы,

Тап-таза кедейлерден болып қасы.

Бірі — құрма, бірі —мейіз іші толған,

Болыпты екі жерде бау-ағашы.

"Болдырдым, — деп, — өзімнің ісімменен!

"Ала алмас, — деп, — ешбіреу тегін менен!

Екі баудың арасын толтырыпты

Жарастықты әр түрлі егінменен.

Сонда мұның егіні қаулап өсті.

Күннен күнге артылып заулап өсті.

Жылдан-жылға өнімі артық болып,

Көргендерге болыпты көкейкесті.

Аяқтыдан тыйылып бұған бару,

Кедейлерге арам боп садақа алу.

Егін шықпай, дүниеге тартылса да,

Мұныкіне бір болмай шықпай қалу.

Сулар ағып егіннің арасынан

Асып сонда, артылып шарасынан.

Екі баудың кетіпті асып құны

Айдап жүрген көп жұрттың қарасынан.

Екі иіннен тұрыпты демін алып,

Есіл-дерті дүниеге кетіп қалып.

Бұл осындай тұрғанда мерекемен,

Кедей болып Яһуда болды кәріп (ғаріп).

Асқындырып кедейлік жауырды енді,

Әркім бұған береді сауырды енді.

Аш-жалаңаш қалған соң, жоқ-жітік боп,

Жанашыр деп, таппай ма бауырды енді?!

Жалт беруі жалғанның көз жұмғанша,

Бұл жалғанда малсыздың күні (кұны) қанша?!

Бар күнінде қолынан дүние алғандар,

Сырт айналып кетеді кез боп қалса.

Дүние, малсыз болмайды, білді дейді,

Отырғызбас үйде аштық енді дейді.

Бір туысқан жан тартып, бауырым деп,

Байға кедей мұқтаж боп келді дейді.

Қолда жоқтық мұқатар адамзатты,

Басқа түссе нәрсе жоқ мұнан қатты.

Кедей, мылқау, бай, шешен - бұрыннан бар,

Патрос енді сөйлейді насихатты:

— Керексіз қып дүниені қылдың салдық,

Қалған малды атадан бірдей алдық.

Сақтай алмай, айырылып сен құр қалдың,

Толып жатыр менде алтын неше сандық.

Тиісімен қолыма жер-су алдым,

Неше түрлі жемістен егін салдым.

Түр-түрімен құл, күнді тізіп жұмсап,

Дүниемен лық толып артым, алдым.

— Бір басыңа қылмадың пайда, — дейді,

— Қалып тұрсың бұл түрлі жайда, — дейді.

— Сонан көрген бір тиын опаң бар ма?!

Төрт мың ділда жібердің қайда? — дейді.

Яһуда айтты:

— Сен жер-су алдың сатып,

Жарастығын жалғанның соны ұнатып.

Мен жұмсадым ақырет пайдасына,

"Ертең бір таң бар, — деумен, — бұ күн батып!"

Сен пұлменен жалғанда салдың сарай,

Алданумен соларға қарай-қарай.

Ақырет сарайынан үміткер боп,

Мен талпындым, мал шашып солай қарай.

Сен пұлменен жалғанда қатын алдың,

Құшақтасып жалғанмен дос боп қалдың.

Хор қызына қалың мал бердім мен де,

«Опасы жоқ жалған, — деп, — мен бұл малдың!"

Сен пұлменен жұмсадың құл мен күнді,

"Батпайды, - деп ойлаумен - тұрған күнді!"

Ғылман уладан пейіште бар дегенмен,

Тұра алмадым мен ұстап дүниені енді.

Патрос сөзін сапырып судай төкті,

Жалғыз өзі меншіктеп жерді, көкті:

— Осыны да тұрсың ба сөз деп айтып,

Ту, ақылсыз, шіркін! — деп, жаман сөкті.

— Қолыңдағы барыңды несие сатып,

Өзің ішіп, жей бермей сақтап жатып.

Миы қашып, қарны ашып кедейекең,

Сөйлейді екен не болса соны шатып!

Ақылсыз болған ақымақ, інім! — дейді

— Сөйлеген саған есіл тілім! — дейді

— Мен қалай мал мен басқа, сен қалайсың?!

Емес пе үздік артық күнім?! — дейді.

— Үй мынау, жасау мынау жайнап тұрған,

Асулы анау қазан қайнап тұрған.

Мал мен бас, қызық дәурен сүрген жасым,

Бәрі де гөй-гөймен сайрап тұрған.

Менімен еріп бірге жүрші! — дейді,

— Бауына құрма, мейіз кірші! — дейді.

Жетектеп сол қолынан алып жүрді:

— Мінеки, тамашамды көрші! — дейді.

Көрсетті аралатып егін-жайын,

Дәуірлеп айтқан сөзі басқан сайын:

— Кәнеки, таусылар ма мұнша дүние?!

Маған енді кедейлік жоғы дайын!

Осы-дағы қызығы болғандағы,

Әр нәрсенің қалпы осы толғандағы.

Жер өле ме, жіте ме, жоғала ма

Осы тұрған бойымен тұрғандағы?!

Көзге түскен сенікі жалған-дағы,

Не болары белгісіз қалғандағы.

"Ақырет бар, пейіш бар", — пәлен-түген, —

Деген сөздің бәрі де жалған-дағы.

Жарастығын жалғанның көрер көзді,

Бірдей қылып түзетсе үй мен түзді.

Шын деп, тіпті, көңілімде ойламаймын:

"Соң қиямет болады!" — деген сөзді.

Ал, енді болса бұлақ, құйсын, әні,

"Оны-дағы шын сөз, —дейік, — пәлі!"

Мұнда озған онда-дағы озатұғын,

Құр алақан сендерге дәурен, кәні?!

Байлыққа бізді құдай арнаған-ды,

Екі жұртта бірдей ғып парлаған-ды!

Мұнда да жоқ сендерге, онда да жоқ,

Осы қарғап қойғаны — қарғаған-ды!

Сонда тұрып Яһуда сөз айтады,

Сырттан емес, өзіне көз айтады:

— Мен айтайын, сен бір, — деп, — құлақ салшы!

Кідірместен сол жерде тез айтады.

— Бәрі бос сөз айтқаның, менікі — шын!

Шын деп бұған нанбасаң, сенде жоқ дін!

Болуына қиямет нанбағаның,

Бергендігін құдайдың сен білмедің!

Сені құдай жаратты топырақтан,

Болмаса келіп едің, айт, қай жақтан?!

Үйірліктен аққан бір су едің ғой,

Көрмегендей қыласың несін мақтан?!

Бір есе адал, бір есе арам қылды,

Айдап келіп ақыры адам қылды.

Неше түрлі өстіріп өндірумен,

Төрт бұрышыңды түп-түгел тамам қылды.

Мен айта алман баршасын тамам қылып,

Бізді құдай осындай адам қылып.

Барлық - жоқтық, жалғанда: аштық, - тоқтық,-

Әр не болса тұрамын сонан біліп.

Бар қылған жоқтан мені сол құдайым,

Құлдығында күні-түні тұрам дайым!

Оған жетер еш нәрсе бар демеймін,

"Жоқ болдым!" — деп, жемеймін тіпті уайым!

Бауыңа алып келдің мені ертіп,

Ісініп, күжірейіп, тасып, бөртіп.

Аузыңа сен құдайды бір алмадың,

Қойды деп жарастырып тәңірім бүйтіп.

Деп тұрсың: "Өзім қылдым, өзім қойдым,

Бәрін өзім ұқсатып, — деумен, — тойдым!"

"Тар жер, тайғақ кешуден" — хабарың жоқ,

Алдында қолат сай бар ойдым-ойдым.

Рас, бәрі сенікі-ақ болған шығар,

Қойны-қоншың алтынға толған шығар.

Мұнша нәрсе жарасып пар-парымен,

Сақтауымен құдайдың тұрған шығар!

Мал менен бас сенде бар, менде жоқ-ты,

Мені емес, жын соққыңа сені соқты.

"Өзім болып тұрмын!" — деп айта бердің,

"Құдайдан, - деп ойламай — барды, жоқты!"

Біреу үлкен жалғанда, біреу - кіші,

Ойлау керек: "Не болса, Хақтың ісі!"

Сенен мені бай қылып қоям десе,

Құдіреттің жетеді әбден күші.

Шын жабысқан Құдайға түзу жүрер,

Құдайлығын Құдайдың ел-жұрт көрер.

Мұнан да артық мал мен бас, бау ағашты

Мұнда берер болмаса, онда берер!

Бүгін аш болған қарын ертең тояр,

Семіруі жеткенді жылдам сояр.

Бергендігін құдайдың білмесең сен

Жалғыз-ақ күн қолыңнан алып қояр!

Бұл бойыңмен кетпессің бір шалдырмай,

Сені оңай қоюы малдандырмай.

Аспан көктен жұмсаса бір құйынды.

Түбіменен суырар түк қалдырмай.

Не болары белгісіз мұның ақыр,

"Қылам, — десе бір құдай, — сені пақыр!"

Аспан көктен бір пәле келіп тисе,

Жып-жылмағай боп қалар таза-тақыр!

Егініңді қиратса бұршақ жауып,

Жалғыз күнде жоқ қылса жаудай шауып.

Су біткенді жіберсе жер түбіне,

Ала алмассың ешқайдан іздеп тауып.

Яһуда осылайша айтты сөзін

Сөйлетіп тұрған екен

Хақ сонда өзін.

Шалынып періштенің құлағына

Келтіріп қабылдыққа тәңірім кезін.

Күн батып, қас қарайып кеш боп қалды,

Аузына әр не десе тәңірім салды.

Құдайдың қаһар, ғазап көп пәлесі,

Сол уақытта бау ағашты қоршап алды.

Бір бүртік, қалмай бүршік енді ол жайда,

Егін мен жеміс түгіл, ағаш қайда?!

Таң атып тұра келсе, дәнеме жоқ,

Быт-шыт боп уатылған майда-майда.

Қараса Патрос тұрып бау ағашқа,

Күн болыпты кешегіден бөлек, басқа!

Қол жайып, айға бата қылмай ма енді,

Маңдайы болып алып аппақ қасқа?!

Бір түнде ауып қайда көшіп кеткен?!

Түтілген жүндей болып ұшып кеткен!

Құдайдың мұндай ғажап шеберлігін

Көрген жан қорқып, жаман шошып кеткен!

Алладан қаһар, ғазап тигеннен соң,

Қарынның киген кебін кигеннен соң,

Соқпай ма алақанын енді шарт-шұрт,

От болып, іш өртеніп күйгеннен соң.

Сақалын екі қолдап жатыр жұлып,

Тұра алмай бір араға ұшып қонып.

Тас қылып кісі кірмес қоятұғын,

Кілті мен қайда қалды қара құлып?!

Жыртумен жылап жатыр қатын бетін,

Кедейге бермейтін қу шай мен етін.

Жалғыз жер мен су емес күйіп кеткен,

Бұлар да күйіп жатыр болып түтін.

Осындай боп солардың алды өз тұсы,

Жазы бар, қысы жоқ бұ дүние-жылдың құсы.

Ішпей,жемей, кісіге бермей жиған,

Қашан болса, дүниенің қызығы — осы!

Бір кеткен соң алады кім қайырып,

Ара түсіп әперер бар ма айырып?!

Қысып ұстап, қимастан жүрсең-дағы,

Құр алақан қалады қол жайылып!

Көзің - соқыр: толықсып тұрған күнде,

Бір ашылар төбеңнен ұрған күнде.

Жылдың құсын көргенде, құшақтай ал,

Қыз бен аққу көлге кеп қонған күнде!

Жылы жаздың соңында бар бір қысы,

Саған онда арам ғой жылдың құсы!

Уысыңда тұрғанда, үлестірсең,

Байлық пенен барлықтың қызығы - осы!

Жұртқа жеңіл — бұл сөзім, өзіме — ауыр,

Себебі сол: жан біткен қарабауыр.

Жоқтықтан аяп, азық бөлушіні,

Бұл күнде шабан-семіз, жүйрік-жауыр!

Жұма сайын тер алып, шауып тұрмын,

Жауырлықты жабумен жауып тұрмын.

Бұл екеуі ертеде оңға шығар,

Дәл осы күн өзімнен тауып тұрмын.

ОПАСЫЗ ӘЙЕЛ

Басқаға бір Құдайдан көңіл бөлме,

Нәпсінің, шамаң келсе, тіліне ерме!

Пәледен басым аман болсын десең,

Бой салып бір нәрсені жақсы көрме!

Махаббат күннен-күнге артады екен,

Оралып шырмауықтай тартады екен.

Басқаны бір Құдайдан сүйгендіктен,

Бір залал ақырында тартады екен.

Жастықта (жаслықта) бәрі кешті біздің бастан,

Ит екен үміт еткен ішпес астан.

"Қошқардың ені үзіліп түседі", — деп,

Күлкі боп дос, дұшпанға болдық дастан.

Бір істі бол ар-болмас көңілге алма,

Бой сұнып болмас іске ғапіл қалма.

Дүниеде не қызықты нәрсе көрсең,

Күн бұрын жоламай қаш, назар салма.

Білгенің өз басыңнан кетсе асып,

Бір іске кіріптар боп қалсаң сасып,

Бойыңмен суға батқан кете бермей,

Басынды құтқарғайсың алып қашып.

Бір іске жарамайды көңіл қойған,

Жалғанның қызығына бар ма тойған?!

Бүркіті Уанасілдің баласының

Алып жеп ақырында көзін жойған (ойған).

Батырлар жауға шабар атқа сеніп:

"Жоқ қой, — деп, — маған пәле, жүрсем мініп!"

Атының екпінімен ақырында

Қалыпты қолға түсіп, жаудан өліп.

Мергендер тауды кезіп, мылтық атқан,

Қаңғырып құба жонда аштан қатқан.

Ешкімнің таяғына ұшырамапты,

Жаяу боп, басын қорғап, үйде жатқан.

Соқтығып, пәле болар, тигеніңнен,

Не пайда cay боп өзің күйгеніңнен?!

Бір залал ақырында тартады екен,

Табарсың бұл жалғанда сүйгеніңнен.

Пәлеге бастайтұғын мына екі көз,

Білгіш болдық көп таяқ жеген соң біз.

Бұрынғы Хазіреті Ғайса заманында

Сіздерге мен айтайын бір үлгі сөз.

Жарандар, тыңда, сөзім — (салтанатлы)

Тыңдасаң бұл сөзімді, балдан тәтті.

Бұрынғы тақсыр Ғайса заманында

Бір жігіт болған екен Ысқақ атты.

Құрағындай өзеннің жағасының,

Бұтағындай еменнің ағашының,

Сонда Ысқақтың бір сүйер жары бопты,

Қызы екен әкесінің ағасының.

Дүниенің бұлтағы көп қамалының,

Жері жоқ құтылатын амалының.

Сондай ол қыз болыпты аса көркем,

Сұлулығы — бет біткеннің заманының.

Ысқақ аса сүйіпті көңіл қойып,

Күнде жүзін көрумен қарны тойып.

Ықтияры басынан кетіп қалып,

Таусылуға тақапты өзін жойып.

Татулығы — арадан өтпейді қыл,

Жолдас бопты бұлбұл мен бір қызыл гүл.

Бал мен қанттай екеуі басын қосып,

Бұл ортада өтіпті бірнеше жыл.

Жарастықты болысып айтқан сөзі,

Жұрт аузында сөз бопты мұның өзі.

Бұл жалғанды қызықпен өткізіпті,

Бір-бірінен басқаға түспей көзі.

Бұл қызығын бұлардың өлім болды,

Қылар хайла, амал жоқ бұған енді.

Ұшыратын ләззаттың дауылы соғып,

Көз алдында Ысқақтың қатыны өлді.

Тыя алмады көзінің Ысқақ жасын,

Ұйықтар - ұйқы, ұмытып ішер асын.

Өлім қолдан келмепті, өзге бопты,

Моласына қатынның қойып басын.

Жатқан қатын ол жерден тұрмасын да,

Ешкім мұндай мұбтыла болмасын да.

Бір орнатқан сым тастай болып қапты,

Байғұс Ысқақ отырып көр басында.

Көрінбейді көзіне жұрт пен елі,

Тартқан жақтай бүгіліп қыпша белі.

Құлағына ыз етіп бір кірмейді —

Шариғат — қанша жұрттың айтқан тілі.

Жер қарайып, жаз болып, көк шығыпты,

Қар астынан тіріліп шөп шығыпты.

Көз жасымен моланың басы тойып,

Өзге жерден шөп бұған көп шығыпты.

Жұрт аузында әңгіме сөз болыпты,

Бір қуарған шүберек бөз болыпты.

Бұл моланың басына Құдай айдап,

Тақсыр Ғайса пайғамбар кез болыпты.

Бір мүсәпір жылаулы көрді жанды,

Іш бауыры елжіреп тұра қалды.

Жылағанын көрген соң, аяп кетіп,

Жерден басын көтеріп, алдына алды.

— Көздің жасы мұнша неге бұлақ? — дейді,

— Өзен ағып, шөп шығыпты, құрақ! — дейді.

— Неден мұндай бұл халге түскен жансың,

Мұңыңды айтшы маған бір-ақ! — дейді.

Сонда Ысқақ жылап тұрып зарын айтты,

Жалғаннан өтіп кеткен жарын айтты.

Татулық, тәттіліктен түк қалдырмай,

Сырының көкейкесті бәрін айтты.

Аяды хазіреті Ғайса іші еріп,

Жылаулы бейшараның түсін көріп.

— Өлімнен мен өшіңді әперейін,

Қолыңа қатыныңды алып беріп!

— Айырылып мен жарымнан болдым мұндай,

Жатырмын көр күзетіп құба жонда-ай!

Өшкенім өніп, өлгенім тірілетін,

Дариға, күн бар ма, — деп, — маған сондай?!

Хазіреті Ғайса орнынан тұрды ұшып,

Өне бойы дірілдеп, қайрат қысып:

— Жатқан неме, моладан тұр! — дегенде,

Көр жарылып кетіпті, зәресі ұшып.

Ахыреттің жолы бар: бір сара сол!

Даңғыл, соқпақ алдында бар қара жол.

Қақ жарылған моладан тұра кепті,

Өң мен түсі жоқ, көрмеген бір қара құл.

Көрген жанның жүрегі жүр ғой сулап,

Жан біткеннің бәрі де жүр ғой улап.

Құлақ пенен аузынан ұшқын ұшып,

Түгін шығып мұрнынан будақ-будақ!

Он төртінен туған айдай болды жүзі,

Сорлы болған, ашылды, жаңа көзі.

Нұры аузынан аспанға шыға берді,

Жарылқанған құл болды мұның өзі.

Ғибрат болды тамаша көрген елге,

Көмген кісі, тірілді, қолдан көрге.

— Ла-илаһа илла алла! — деп, иман айтып,

— Хақ Пайғамбар-Ғайса! — деп, келді тілге.

Не күшті, ойлап тұрсам, Құдай күшті,

Құдайдан кім тоқтатар, болған істі?!

"Құдай - бір, Пайғамбар — Хақ!" — деді-дағы,

Қалпына сылқ етіп, кайта түсті.

Бет ағашын бейіттің қайта жапты,

Ысқақ сорлы не дерін білмей қапты.

— Енді Ысқақтың қатыны, қайдасың?! — деп,

Тақсыр Ғайса ақырып, айғай сапты.

Басымда емес, баққұсым табанымда,

Мен жылаулы болып тұрмын заманымда.

Мен де сондай далбаса болар едім,

Тақсыр Ғайса бар болса заманымда.

Бұл Ғайсаның қоймасын мола білді,

Сілкінеді қара жер дір-дір енді.

Бейшараның қатыны бір түшкіріп,

Бір елеусіз моладан тұра келді.

Бет-аузын қалған екен топырақ басып,

Топырағын арылтады сілкіп, шашып.

Ерлі-байлы екеуі қосылған соң,

Жүрегі жарылуға жақындасып.

Хазіреті Ғайса қатынды көрді көзбен,

Өлгенмен нұр таймайды көркем жүзден. —

Іздеп алған ауруға ем табылмас,

Не көрсең де, көрме, — деп, — енді бізден!

Өлген қатын тіріліп, қолға кірді,

Күдер үзген нәрсесін Тәңірім берді.

Бір-біріне екеуі жолыққан соң,

Тақсыр Ғайса жөніне жүре берді.

Неше күн қатын үшін көңіл бөлді,

Ойға алғаны түскен соң қолына енді.

Олай-бұлай аяғын бастырмады,

Қоршап алған жаудай боп, ұйқы келді.

Ысқақ айтты:

— Ояулық қатден асты,

Төге бердім жаңбырдай көзден жасты.

Рақат тауып, аз ғана дамылдайын,

Мен тізеңе, жатайын, қойып басты!

Қатын айтты:

— Тілегің болды қабыл,

Иінің мұздар, үстіңе киім жамыл!

Бүйтіп болған жұмыстың керегі не,

Аяймын ба тіземді, алсаң дамыл.

Жастық қылып қатынды жігіт жатты,

Басы тию мұң екен, сеспей қатты.

Жолыққаннан жұмысқа түспеген соң,

Үлкен ауыр қатынға тиді қатты.

Құмар болды арманға қатын жетпей,

Көңілі қайдан жайлансын, жұмыс етпей?

Кестіргендей, бір жауап алмаған соң,

Көкейінен қала ма дәмі кетпей?!

Ат тықыры естілді сатыр-сатыр,

Қолда тұйғын, басыңда алтын шатыр,

Ат-тұрманы күнменен шағылысып,

Бір патшаның баласы келе жатыр.

Кезге төтеп бергендей, денесі зор,

Сағымданып көрініп жүзінен нұр.

Қатын тұрып ойлайды көргеннен-ақ:

"Байға тимей мынандай, болдым ғой қор!

Леп бергенде, сіріңке жанбаған соң,

Ал дегенде, иекке алмаған соң,

Мұндай байдың барынан — жоғы жақсы,

Құмар тарқап, мейірің қанбаған соң!"

Хан баласы келеді бұған төніп,

Қатын отыр құйқылжып, өңіне еніп.

"Тіл қатуға бір-екі ауыз келе ме?" — деп,

Екі көзі ішіп-жеп барады өліп.

Хан баласы атының тартты басын,

Тамаша етіп қатынның көз бен қасын.

Қарағанын білген соң, ширатылып,

Төгіп-төгіп жіберді көзден жасын:

— Сенің отың ішімде жансын! — дейді,

Бір құшақтап мейірім қансын! — дейді.

— Алтын сарай, ақ орда — сенің орның.

Мұнда не ғып отырған жансың?! — дейді.

— Мені көрсең, бұл күнде, жанның қоры,

Қызық көрмей жалғаннан жүрген тірі.

Әлек қылып, әуре ғып, жібермей жүр

Мынау жатқан баукеспе, қарақшы ұры.

— Ақ жүзіңді көрген соң, көңілім толды,

Сөз айтып, меніменен алсаң қолды.

Алтын сарай ішіңде үлпілдетіп,

Кигізейін жібек пен холла (құлла) тонды!

Тұра келді орнынан қатын ұшып:

— Арманым жоқ, өлсем, — деп, — сені құшып!

"Өлі менен ұйқы тең" — деген сөз бар,

Бір бас қалды сылқ етіп, жерге түсіп.

Хан баласы қатынды алып кетті,

Алақанға аялап салып кетті.

Көр басына қалғанды сөз қылайық,

Оянатын батырдың уақыты жетті.

Көзін ашса, қасында қатыны жоқ,

Бір аһ ұрып, жүрекке қадалды оқ!

Не қыларын біле алмай алас ұрды,

Күйіп кете жаздады от, жалын, шоқ.

Не қыларын білмеді, есі кетті,

Үйден-үйді кыдырып, елді тінтті.

"Хан баласы бір сұлу қатын апты!" –

Деген сөзді есітіп, соған жетті.

Барғаннан соң айналып тұра қалды:

— Қатынымды берші! — деп, айғай салды.

Хан баласы жіберді:

—Біліп кел! — деп,

— Бұл кім өзі, мезгілсіз тынышымды алды?!

Барған кісі жолығып, қайтып келді,

Естігенін, білгенін айтып келді.

Қатын айтты:

—Әнеугі ұры шығар,

Қалмай жүрген соңымнан менің енді!

Хан баласы жүгіріп, қарсы шықты:

— Не былшылдап тұрсың?! — деп, ұрып жықты.

"Көпке топырақ шаша ма?" жалғыз кісі,

Қайратты болғанменен, қанша мықты?!

Қызметкер жүгірді анталасып:

— Қарашы, — деп, — тұрғанын тайталасып!

Тұс-тұсынан жабылып, сабаса да,

Сонда-дағы қоймады жанталасып.

— Қатынымды берші — дейді, — ханның ұлы?!

Құшақтатып қоймаймын саған оны!

— Мә, қатын! — деп, аузына қалар қойып,

— Не былшылдап тұрсың?! — деп, күң мен құлы.

Аузы қанап, тістері сынып жатыр,

Жығылса да ішінен тынып жатыр.

"Обал болды-ау байғұсқа!" — дейтін жан жоқ,

Бір кісіге білгенін қылып жатыр.

Даурығымен бұлардың жұрт жиылды,

Көзі аққырдың көзінен жас тыйылды.

Өлгеніне мұнша аза тұтамын деп,

Өлімнен де бір күшті көр қиынды!

Өз басына адамның өз тілі жау,

"Жасқаншақтың — деген бар, — екі көзі сау".

Баласымен бір ханның талас болып,

Бір қатынға мұнша үлкен зорайды дау.

Желкілдеп жүгіре басып, қатын келді:

— Бұ кім? — деп, — шулықтырған осынша ел,

— Әлі күнге өлтірмей тұрсыңдар ма,

Былшылдатып сөйлетіп бұл итті енді!

Қатыннан тұрған жандар кеп сұрады,

Жиылған көп халайық көп сұрады:

— Бұл сенің бұрын көрген танысың ба,

Құдайлық, шыныңды айтшы! — деп сұрады.

Қатын айтты:

— Дәмі жоқ жаласының,

Келеріне, ұмтылмай, шамасының.

Бала жастан қолында ойнап өскен —

Мен гүлімін патшаның баласының.

Езу тартып өмірімде күлген емен,

Бай деген қандай болар, білген емен!

Мұндай түрсіз, жұғымсыз жексұрынды

Өңім түгіл, түсімде көрген емен!

Ысқақ айтты:

— Сен менің қатынымсың,

Қыздай айттырып алған қосағыңмын.

Әкемнің ағасының қызы емес пе ең,

Өлігіңді күзеттім бірнеше күн.

Қатын айтты:

— Мен сені танымаймын,

Шошқа жолдас болған ба көктегі аймен?!

Орны жоқ өтірікке кім нанады,

Кім отырар бір сағат сендей баймен?!

Баласы айтты патшаның:

— Сөзіңді қой,

Қоймасаң, мұнан да артық көресің той!

Біздердің арамызға жел салам деп,

Бір тапқан амал ойлап, қулығың ғой!

Жаққа-жаққа ұрады:

— Патшағар! — деп, Құлдарына бұйырды:

— Тарт, шығар! — деп

— Дау-жанжалын бұлардың басып кел! — деп,

Бір қазыға бұйырды патша:

— Бар! — деп.

Бұйрығымен патшаның қызы келді,

Жүгініске түседі бұлар енді.

"Өліп қайта тірілді!" — деген сөзден

Естіген көп халайық жалған керді.

Ысқақ айтты:

— Бұл қатын — менікі анық,

Бұл сөзімді, Оллаһи, деме танық.

Өліп қалған жерінен душар болып,

Хазірет Ғайса тірілтіп берген алып.

Қазы айтты:

— Айтқан сенің сөзің жалған,

Дау екен бір өтірік жала салған.

Ол заман мен бұл заман — бар ма, сірә,

Өлген жанды тірілтіп, қайтып алған?!

Қатын сонда қуанды:

— Құлдық, бас! — деп,

Орынсызға соқтыққан не еткен мас?! — деп.

— Мұнан былай өтірік дау болмасын, —

Бұйрық қылды:

— Бұл итті дарға (дараға) ас! — деп.

Жендеттер іліп алып жөнеледі,

Түзетіп дар ағашын бөгеледі.

Мойнына арқан тастай берген шақта,

Хазіреті Ғайса пайғамбар кез келеді.

— Тақсыр, маған жете гөр, өлдім! — дейді,

— Өзім іздеп өлімді келдім! — дейді.

— Өзіңіз тірілтіп берген қатынымнан

Қызық дәурен, көп істі көрдім! — дейді.

— Бір патшаның баласы тартып алып,

Айдалада шоңқиып, "дат!" — деп қалып.

"Сені қашан көрдім" — деп, бет бақтырмай,

Бұрынғы жолдастықтан кетті танып.

Құтылмастай пәлеге басым қалған,

Сізден бір қолқам еді тілеп алған.

Сіз тірілткен емес пе анау қатын?

Жұрттың бәрі менікін қылды жалған!

— Бұл сөзің рас, — дейді — байғұс бала-ай,

Қиналған қатын үшін есіл жан-ай!

Мен тірілтіп, әнеугүні кетпеп пе едім,

Ей, қатын, бұл сөз шын ба, мұның қалай?

Қатын айтты:

— Мұнікі өтірік, жалған,

Өтірікті өңдеп айтса, әркім нанған.

Мен қызымын патшаның асыранды,

Жұмыртқамнан уыздай шайқап алған.

Шыныңмен сіз де соған нанасыз ба?

Сөзге нанып орынсыз, баласыз ба?!

Бір қатынды рас шығар тірілткенің,

Ұрғашыға назар, көз саласыз ба?

Байқаған жоқ шығарсыз анық қарап,

Ұрлап алып кеткен шығар бәдау араб?!

Өтірікші жәдігөй бұған еріп,

Көп ішінде қылмаңыз мені харап!

Мен қайдан тірілемін, өлгенім жоқ,

Өлімді ойлап, көңілімді бөлгенім жоқ.

Жаза басып жүрмеңіз, жазым соғып,

Жүзіңізді еш бұрып көргенім жоқ.

Баласы айтты патшаның:

— Бұл менікі,

Адал сауда, халал мал, теңгенікі.

Жазым сөз пайғамбарға жараса ма,

Уақа емес қанша айтса да өңгенікі!

Ғайса айтты:

— Қатын, сөзге қойшы құлақ,

Қатын деген: "шашы ұзын, ақыл шолақ".

Аузыңнан шыққан сөзді сөйле абайлап,

Өзіңді оңды, өңгені қылмай олақ.

Сөз болар онан-мұнан айтсам құрап,

Қамыс па ең иілетұғын қолмен бұрап?

Өлген қатын емес пе ең әлдеқашан,

Тірілтпеп пе ем Құдайдан өзім сұрап?!

Қатын айтты:

— Жоқ, тақсыр, мен емес ол,

Көрген әйел емеспін мен бұрын жол,—

Бұл сөзіне қатынның шыдай алмай,

Дұғаға Хақ пайғамбар көтерді қол:

— Бізді көрді бұл қатын оңай! — дейді,

— Керек емес, болмаса былай! — дейді.

— Сөзім жұртқа шын болсын, жалған болмай,

Бергеніңді өзің ал, Құдай! — дейді.

Қатын сонда сылқ етіп жерге түсті,

Көрген жұрттың бәрінің зәресі ұшты.

Бір мегежін болды да, өліп қалды,

Көзге солай көрсетті Құдірет күшті.

Мегежін болып қалыпты қатын өліп,

Қатын үшін жүрмеңдер көңіл бөліп.

Жұрт жығылды Пайғамбар аяғына,

Қойдай шулап, қозыдай маңырап келіп.

Патша болды жығылған жұрттың — басы,

Бұлақ болып, көл-дария көздің жасы:

— Кеше гөр, — деп-ай, тақсыр, — білместігім!

Өгіздей өкіріпті хан баласы!

Ғайса айтты:

— Жұрт, құлақты салыңыздар,

Көзбен көрдің, көңілмен наныңыздар!

Тамаша, Тәңірім қылған әрбір істе,

Мұнан ғибрат баршаңыз алыңыздар!

"Болам, — деп ойлайды ғой әркім, — оңды".

Оңды болар, оңдаса Тәңірім жолды.

Кәпір өліп, мұсылман боп тірілген, —

Көрдіңдер тамаша етіп қара құлды.

Мұсылман еді қатын, көзің көрді,

Бір басты қайта келіп қара жерді.

Бір өліп, бір тіріліп, әуре болып,

Мінеки, ақырында кәпір өлді!

Жемтікке алданғаннан болдың қарға,

Қатын десең, құрулы бардың дарға!

Мұнан артық сөз ғибрат қандай болсын,

Баста миы, маңдайда көзі барға.

Қатынды аса жақсы Ысқақ сүйді,

Күйгенде, бұл жалғанда сонан күйді.

Өзі мен қатынына түк пайда жоқ,

Шарапат, жақсылығы құлға тиді.

Мұндай сөз таба алмассың, берсең де ақшаң,

Алтын сырға құлаққа алып тақсаң!

Бір қатынды баққанша, жүз итті бақ,

Жаныңа қылдың залал, қатын бақсаң!

Өз ойыңды ойлайсың: "Бұл — менікі,

Өзімдікі, емес — деп, — өңгенікі".

Сенен гөрі қарулы жан жолықса,

"Емеспін, — деп кетеді, — мен сенікі!"

Бұл сөз шын: "Жоқ, — деп ойла, — мұның қалты"

Аты қатын болған соң, бір ғой салты.

Ынсапты, тоқтауы бар әйел болса,

Еркекке тиянақты алтын саты.

Баяғы байғұс Ысқақ қайтып кетті,

Босатып оны дардан азат етті.

Енді қатын алмасқа тәубе қылып,

Қаңғырып, жылап жүріп, шөлдерді өтті.

Кітаптан мұның бәрін көзім көрді,

Білген жоқпын мұнымды, өлер жерді.

Ақ күмістей айырып алыңыздар:

Жүз "он"-мен, он "тоғыз"-бен — оннан бірді.

ӘДҺАМ ДИУАНА ЖӘНЕ ИБРАҺИМ

Жаратқан жан біткенді жаббар халық,

Күнелткен аяқ-қолсыз суда балық.

Бұрынғы замандарда бір ғаділ хан,

Балыхта қылған екен патшалық.

Бітсе де қанша дәулет көз тоймаған,

Өтерін бұл жалғаннан кім ойлаған?!

Патшаның ғаділ болған заманында,

Қасқыр мен қой, жылан мен бала ойнаған.

Дариядан көктей өткен көпір салып,

Күншығыс, күнбатысқа даңқы барып.

Самарканд, Бұқар, Ташкент - бәрін билеп,

Қытай мен Үндістаннан алым алып.

Дастан боп жұрт аузында қалған сөзі,

Айтуға тұрарлық боп мұның өзі.

Жалғанда арманы боп бір ұл перзент,

Болыпты бір бойжеткен жалғыз қызы.

Ұялған күннің көзі көрсе көркін,

Тұрады кімге дүние емін-еркін?!

Перілер сұқтанысып қарайды еркін,

Басына киіп шықса кәмшат бөркін.

Сипаты десең болар хорлығайын,

Ажары арта берген күн-күн сайын.

Бетіне алақандай сыйғызыпты,

Құдайым шеберлікпен күн мен айын.

Мұндай жан көрмеген көз мұнан бұрын,

Нәркес көз, ғұнша ерін мен пісте мұрын,

Жарық қып қараңғы үйде шам жақпаған,

Жүзіне Рахымахман төккен нұрын.

Жастықта біз білмедік нәпсі тыя,

Кез келіп бір биік шың қызыл қия.

Сол қыздың ажар-көркін түгендеуге,

Шақ келмес қалам, қағаз, қара сия.

Ойласаң, жалған кімге опа етті?

Айтуға екі ауыз сөз келді, кетті.

Мың ұлға балап жүрген жалғыз қызға,

Бір күні бітіп тағдыр, қаза жетті.

Қисайып құлап кетті қыңыр заман,

Нәрсе жоқ бір қисайса мұнан жаман.

Басы жұмыр пендеде жан көрдің бе

Өлімнен әуел ақыр қалған аман?!

Әркім-ақ бұл жалғаннан дәурен сүрді,

Біреуге - ерте, біреуге кеш кеп жүрді.

Хан болсын, қара болсын - бәрі бір бас,

Өлген соң жататұғын жайын көрді.

Қатындар жанталасып қызды жуды,

Аударып оң мен солды, құйды суды.

Үш қабат ең болғаны орап бөзге,

Тұмшалап бас-аяғын күрмен буды.

Таласып қожа, молда сықат (расход) алды,

Бір өлімтік дене боп босқа қалды.

Сүйрегендей шығарып еріксіз үйден: —

Салатын жаназа! — деп айғай салды.

Көтерді жаназасын оқып жерден,

Бұрынғы салтанатты кетті төрден.

Апарып терең қазып көміп тастап,

Көп адам қоя барған қайтты көрден.

Неше гауһар қалмады жерде жатып,

Ыстық шілде жаз күнде мұз боп қатып.

Бір диуана бар екен оған ғашық,

Маңайына келе алмай жүрген батып.

Жұлдызы он боп, сәтті күн туған екен,

Екі бетін көз жасы жуған екен.

Диуананың ғашығын біліп патша,

Бұл шаһарға жолатпай қуған екен.

Ықтиярсыз диуана кеткен екен,

Патша қаһар байғұсқа еткен екен.

Хан қызына ғашық боп, қолы жетпей,

Бұл ортада жеті жыл өткен екен.

Қыздың өлген хабары бұған жетті,

Отыра алмай орнынан ұшып кетті.

"Өлген қыздың моласын қори ма?!" —деп,

Шаһар жаққа түзейді енді бетті.

Аузынан - жалын түтін дау-дау жанып,

"Ия, һу!" — деп,анда-санда тыныс алып.

Жаңа өліктің моласы ескіре ме?!

Сұрамастан ешкімнен білді танып.

Моласының басына келіп тұрды,

Тіршілікте қыз қашан мойнын бұрды?!

Пенде қайдан біледі көрсетпесе,

Шеберлікпен құдайдан болған сырды?!

Жаймашуақ жаз болар, қақырап қауыс,

"Ырыс - жұғыс, - дегендей, - ғақыл ауыс".

Көр күзеткен кісідей тұрғанында,

"Мені ал, мені ал,!- деген келді қыздан дауыс.

Қыз дауысын естумен есі кетті,

Диуана боп жүргенмен несі кетті?!

"Шын дауыс па, өтірік бір нәрсе ме?!"-

Біраз тыңдап дауысты тамаша етті.

Болжайтұғын ғайыпты жіті көз жоқ,

Басқанменен қара жерде қалған із жоқ.

Бой тоқтатып құлағын салып тосса,

"Мені ал, мені ал!"- дегеннен басқа сөз жоқ.

— Мен диуана ел кезген Әдһам атлы,

Кісі елерлік кісі емес,текті,затлы,

Бұл айғайың қай айғай, жөніңді айтшы,

Не қылмысты пенде едің,қай сипатты?!

— Пенде ісін мойныма артқаным жоқ,

Көр ғазабын өлгенмен тартқаным жоқ.

[Зор]лық пенен нумилық қиын-қыстау

Қысым көріп біреуден жатқаным жоқ!

Өтірік өлмей, шын өліп көрге түстім,

Алтын тақтан айрылып, жерге түстім.

Ұйысқан қан денемнен тарқаған соң,

Мен осындай тіріліп күйге түстім.

Тірілгелі білмеймін көп күн өтті,

Айғайлаумен бар әлім құрып бітті.

Кім де болсаң, моламды ашшы жылдам!

Өліп кетсем, мойныңда құным кетті! —

Мұны естумен Әдһамда ес қалмады,

Бары-жоғын дүниенің ойға алмады.

Екі қолдап топырақты шашып жатыр,

Кетпен, күрек, бір сайман қолға алмады.

Сорғалатты маңдайдан ащы терді,

Тас-топырақты лақтырып тастай берді.

Бір сағатта дал-дал қып аршып алды,

Кісі бойы қазылған терең көрді.

Құдіретіне құданың қайран қалып,

"Ия! һу!" — деп, анда-санда демін алып.

Лақат қылып қалаған кірпішлерін,

Бір-бірлеп тауысыпты бәрін алып.

Арылтқан соң моланың топырақ-тасын,

Қыз сілкініп көтеріп алды басын.

Бұрын еркек көрмеген ибалы жас,

Дәрмен жоқ, қымтаған боп жатыр шашын.

— Кетіп қапты әл-қуат бәрі! — дейді,

— Он бес жаста болыппын кәрі! — дейді.

— Ата-анама көйлекшең көрінбеуші ем,

Алысырақ тұр, Жәкежан, әрі! — дейді.

Әдһам кейін шегінді бір-бір басып,

Тап-таза қып моланы аршып-ашып.

Екі-үш қабат ұмтылып тұра алмады,

Не қыларын біле алмай, қатты сасып.

Келтірмеді тұруға қыздың ебін,

Ашаршылық әкеткен күштің көбін.

Бұлқынғанмен босатып жібермеді,

Ширатылып оралып қалған кебін.

— Жақсы адам, келші жақын бері! — дейді,

— Болғаным құрсын бүйтіп тірі! — дейді.

— Тұрғызшы қолтығымнан сүйеп мені,

Құдайдың бұл бір тосқан жері! — дейді.

Әдһам келіп тұрғызды сүйеп қызды,

Жаға-жеңсіз оралған қымбат бөз-ді.

— Жұрт көзіне түсірмей жылдамырақ,

Апар, — дейді — үйіңе енді бізді!

Басын буған, бес қамыс баспанасы,

Соған зорға жетерлік қыз шамасы.

Көркем деген мұндайды ойда бар ма?!

Тәңірім басқа салған соң, жоқ шарасы!

— Базарға, кел кешікпей барып! — дейді,

— Ине, жіп пен бір оймақ алып, — дейді.

— Кебінімді өзіме көйлек қылып,

— Басқа жаулық, қояйын салып! — дейді.

Базарға құр алақан барып келді,

Ине-жіп пен оймақты алып келді,

Жоқтық шіркін арқансыз қолын байлап,

Жүрегі қуанғаннан жанып келді.

Көйлек киіп, басына салды күндік:

— Қылғанына құдайдың бізлер көндік,

Бір молданы алып кел халалдыққа,

Саған тиген диуанам бұл бір теңдік!

Бір бейшара молданы алып келді,

Келген молда құтбасын оқып берді.

Ойда жоқтан қиюын келтірген соң,

Шеберлігін құдіреттің танып білді.

Оқыған соң құтбасын, молда кетті,

Бір-бірінің мұратын хасыл етті.

Игіліктің жоқ екен ерте-кеші,

Күдер үзген нәрсеге қалай жетті?!

Жігітлер, бұл айтқаным кітап сөзі,

Еркі бар әр не қылса тәңірім өзі.

Қылған соң Құдірет өзі не талас бар,

Кедейге болса қатын ханның қызы?!

Көрсетіп шеберлігін Хақтағала,

Бере салды жылына жетпей және (жаңа).

Оң жұлдыз, ізгі сағат, сәтті күнде,

Жарқ етіп туды күндей бір ұл бала.

Баланың Ибраһим деп қойды атын,

Жаратқан тәңірім өзі нұрдан затын.

Әркімнің маңдайына біте бермес,

Көтеріп мұндай ұлды тапқан қатын.

Аз жылда жеті жасқа бала жетті,

Таң қалып шаһар халқы есі кетті.

Молдаға оқытуға мұны беріп,

Көрген жан сол баланы тамаша етті.

Балалар жұма күні азат болды,

Ойнаған көп балаға көше толды.

Таң қалып шаһар халқы қарайды екен:

"Тапты,—деп,—қандай қатын мұндай ұлды?!"

Ішпей-жемей тояды көрген жүзін,

Көзге алып сүрме қылып басқан ізін.

Бір қатын бұл балаға қарсы ұшырады,

Емізген бала күнде ханның қызын.

Моншаға барып кайтып келе жатып,

Баланы көрді тұрған таңдай атып,

Жаңа туған айдай боп жарқ еткен соң,

Қатын сорлы сілейіп қалды қатып.

Көзіндей құралайдың көзі жайнап,

Бала жүр көп баламен асық ойнап.

Бойы балқып, бұл қатынның есі кетіп,

Сүт саулап емшегінен ақты қайнап.

Баладан тұрды қатын көзін алмай,

Көрген соң не ғып тұрсын іші жанбай?!

Өзі қолдан өсірген хан қызына,

Ұқсапты түп-түгел боп аумай-талмай.

Құшақтап сүйді қатын қысып-қысып,

Балаға пәруана боп мейірі түсіп.

От болып өртенуге жақындайды,

Жүрегі қуанғаннан алып-ұшып.

Үйіне қатын сорлы ертіп барды,

Өрік-мейіз, қант пенен берді нанды. —

Күнде-күнде келіп жүр, қарағым! — деп,

Жолыңа құрбан қылды шыбын жанды.

Қалтасына ділда мен теңге салып,

Керек қылған нәрсесін береді алып.

Дүниесіне болмапты қатын ие,

Есіл-дерті балаға кетіп қалып.

Мұныменен алданып көп күн етті,

Хан қызының орнына мұны күтті.

Баламенен басқаның жұмысы жоқ,

Үш-төрт қатын бас қосып кеңес етті.

Басты әр жаққа бастайтын кез болыпты,

Көп қаңғырған әр іске кез болыпты.

"Неге жақсы баланы көреді?!" — деп,

Таусылмайтын көп өсек сөз болыпты.

"Бір кедейдің баласы - мұнша дәрі,

Үйір қып жүр бойына қайдан, әні?!

Құлағына ханымның салайық!" —деп,

Қатын біткен жиылып барды бәрі.

— Ханым, сізге бір сыр бар сақтап жүрген,

Кісіңізден ши шықты мақтап жүрген.

Енекеңіз жасырын ойнас бопты,

Диуанамен ел кезіп ақтап жүрген.

Үйір қылып Әдһамның бір баласын,

Тауысатын берумен барлық асын.

Айналасы шашқаны — сіздің дүние,

Кімнің—дос, айырмайсыз кімнің қасын.

Дәнекерін біз білдік арасының,

Алып жүрген арадан парасының,

Тамыр болып Әдһаммен алғандықтан,

Барлық асы аузында баласының.

Есіткен соң ханымды ашу қысты,

Өз-өзінен от болып күйіп пісті:

— Енекені алып кел жылдам! — дейді,

— Көрсетейін мен оған әртүрлі істі!

Қуанғаннан бір қатын жүгіріп кетті,

— Ханым шақырып жатыр! — деп, алып жетті.

Келісімен қолға алды отырғызбай:

— Жаным, сені неден жын қағып кетті?!

— Баста миың қай жаққа кетіп қалды?!

Неден мұндай есінді құдай алды?!

Көр күзеткен Әдһамның баласына

Қалай бергіш боп жүрсің пұл мен нанды?!

— Рас, мен беріп жүрмін пұл мен нанды,

Нан түгіл берсем керек барлық малды.

Мен нан берген баланы көрсең өзің,

Денеңдегі берерсің ыстық жанды.

Қылған ісін құдайдың таң көремін,

Бір көрумен тоймаймын, сан көремін.

Дәл өзіңнің қызыңдай боп тұрған соң,

Сүйіп-сүйіп құшақтап нан беремін.

Сөз қылсайшы баланы көріп өзің,

Қанша айт, онша айт, онан соң маған сөзің.

Қалай шыдап тұрасың сен нан бермей,

Аумаған дәл өзіңнің өлген қызың.

Баланы естіп, ханымның көңілі көшті,

Жүрегіңе дерт болып бір от түсті.

"Өлген қызың сықылды" — дегеннен соң,

Мұның өзі сөз болды көкейкесті.

Жылады қызы есіне түсіп кетіп,

Өртенумен барады өмірі өтіп.

Абырахмат жаңбырын аспандағы

Шығарады дүр қылып садақ жұтып.

Өлген қызын ұмытпай арман етіп,

Қайғыменен таусылып түгел бітіп.

"Қанттың шыққан қамысы қандай екен?"

— Деуменен ынтызар боп есі кетіп.

"Аһ!" — дегенде, жалыны ғарышқа жетті,

Көрмей жатып баланы есі кетті.

Енекеге жалынды: "Тұр жылдам!"—деп,

"Алып кел!" — деп, баланы жарлық етті.

Қуанғаннан Енеке жүгіріп барып,

Дедектетіп баланы келіпті алып.

Дүниесіне болмады ханым ие

Есіл-дерті балаға кетіп қалып.

Ханым әуелі "аһ!" — деп, аузын ашты,

Не қыларын біле алмай жаман састы.

— Айналайын, келді, — деп, — қызым қайдан?!

Жас баланы бауырына қысып басты.

Сүйді дейді бетіне бетін таяп,

Не болады мал мен жан мұнан аяп?!

Неше түрлі жемісті қойды алдына,

Жан-жағына толтырып аяқ-аяқ.

Телмірумен балаға көзін сүзіп,

Бір көрумен мал-жаннан кетті безіп.

Мал деген ит күн туса неге керек,

Ауырмаса, беретін жаннан үзіп?!

Ақ сабынмен қол-басын жуындырды,

Алтын кемер беліне буындырды.

Құдірет шебер емес пе мұндай қылған?! —

Айдын көлден лашынға қу ілдірді.

Басына алтын тәж беріп, гауһар таққан,

Бір жорғаны мінгізді судай аққан.

Неше түрлі үстіне тон кигізді,

Патша екен деп ойлайды көрген баққан.

Жалған, шіркін, өтеді жанды қинап,

Әуре болдық кім үшін бір мал жинап?!

Жібереді баланы енді үйіне,

Қалдырмастан дәнеме осылай сыйлап.

Баланың тойды көріп нұр сипатын,

Жан білмес диуананың түпкі затын.

— Қызыма аумай-талмай ұқсап туған,

Тапты екен мұндай ұлды қандай қатын?!

Анасын шақырып кел, көрелік біз,

Қандай жан диуанаға боп жүрген кез?!

Тапқан қатын мына ұлды тегін емес,

Аузынан есітелік бір жақсы сөз.

Құс екен қандай жерде ұя салған,

Аң екен өсіп-өнген қай аралдан?!

Құтан мен қытайдың киігі ме

Жерінде жүрген-тұрған жұпар қалған?!

Елшіні екі ортада қыздан алды,

Жасанып бірнеше қыз оған барды.

— Қараша үйде ханша болады екен! —

— Деп бұлар көркін көріп қайран қалды.

— Ханым сені шақырды, қатын! — дейді,

— Көрдің бе балаң мінген атын!—дейді.

— Барсаң, саған көп дүние пұл береді,

Зердің зергер таниды затын!—дейді.

— Біздер — қарға, ей, қыздар, сіз — бидайық,

Үйімізде ас-су жоқ сізге лайық

Өз теңімен жүрсе әркім жарасады.

Ондай жайға біз барып не қылайық?!

Үйімізде ет-нан жоқ жалғыз түйір,

Барсақ бізге, дейді ғой: "Бір жіп иір!"

"Тең теңін олжалайды" — деген сөз бар,

Қарға мен бұлбұл болған қашан үйір?!

Отырмыз үстімізді жамап бүріп,

Итіміз жоқ шығатын: "әу!" — деп үріп.

Ханым шошып кетпей ме, қарақтарым,

Осы түрмен үстіне барсам кіріп?!

Жолда көрген әркімдер күліп жүрер:

"Не алады,- деп, - сыйқы жоқ кісі көрер?!"

Бізді сықақ қылмаңдар, шырақтарым,

Деген сөз бар: "Көп күлген бас келер".

Қатын сөзін тауысты майда тілмен:

— Ісіміз жоқ біздің, —деп, - жұртпен, елмен.

Қыздар келіп ханымға баян қылды,

Әңгімесін естіген көрген-білген.

Ханым айтты:

— Рас қой айтқан сөзі,

Суыртпақтық үйінде жоқ қой бөзі?!

Үсті-басы жамаулы шоқпыт шығар,

Қорғалап отырған ғой сонан өзі.

Сілкіп киер үйінде жоқ боп киім:

"Жүретұғын жоқ қой,—деп,—еш жай-күйім,

Бастан-шашым, аяқтан шуым шығып,

Қалай барып көрем,—деп,—ханның үйін?!"

Жаулық апар, жабылсын баста шашы,

Көйлек, камзол, шапан мен кебіс-мәсі.

Неше түрлі киімді апарыңдар

Асыл бұйым әртүрлі зор бағасы.

Және қыздар cay етіп жетіп барды,

Мұнан түгел жабдығын етіп барды.

Бастан-аяқ киімнің бәрін сайлап,

Әкелуге ұлығлап күтіп барды.

— Бармаймын, шырақтарым, қыспа! — дейді,

— Кигенмен келіспейді нұсқа! — дейді.

— Аяқ басып жүруге дәрменім жоқ.

Әуре мені қылмаңдар босқа! — дейді.

— Дәмі жоқ құр ендігі айтқан сөзің,

Жүрерге - аяқ, көретін сау ғой көзің!

Ерік алдыңа қоймастан ап кетеміз,

Жүре ғой абыройыңмен онан да өзің!

Апармай қоймайтынын енді білді,

Киімді амалсыздан үстіне ілді.

Көркейтіп дүние жүзін шыққан күндей,

Сәулесі жарқ-жұрқ етіп кіріп келді.

Пендесі көз салмаса төңірекке,

Жеткізер Жаббар ием не керекке.

Күдер үзген нәрсесі көлең етіп,

Кіріп келді жанған шам көбелекке.

Туралық, түзулікте болса кісі,

Өз-өзінен оңалар оның ісі.

Хан қызы хақтан көңіл бұрмағаннан,

Қайта қонды басына дәулет кұсы.

Бүркеншігін анасы жұлып алды,

Бір-ақ келді "а!" деуге, есі танды.

— Мұсылманлар, өңім бе, түсім бе?! — деп,

Құлындағы құраққа даусы барды.

— Көрем деп пе ем мен мұндай атқан таңды,

Менің өшкен шырағым қайдан жанды?!

Жеті жылдай жоғалтқан гауһар тасым,

Қайдан келіп қолыма түсіп қалды?!

Жаным менің қарағым, тәнім менің,

Жеті жылдай түн болған күнім менің!

Ия болмаса, ақылдан адастым ба,

Жынды емес, сау еді ғой денім менің?!

Қызы айтты:

— Ей, анажан, мақұл сөзің,

Мен сенің жеті жылғы өлген қызың.

Алған құдай өзіңе қайта берді,

Бойыңды басып, буыныңды бекіт өзің!

Ел-жұрты мұны естіп аң-таң қапты,

Патшаға сүйінші деп, кісі шапты,

Өшкені өніп, өлгені тірілген соң,

Көрге қойған перзентін төрден тапты.

Қандай боп қуанды екен ата-анасы?!

Қолына орнаған соң дүр данасы.

Жоқтан бар қылған Хаққа бұл қиын ба?!

Аллаға шек келтіріп, болма ғасы!

Көрген соң ата-анасы ақ дидарын,

Жарылып ақ түйеден жатыр қарын.

Қыз езі бастан-аяқ баян қылды,

Қалайша тірілгенін айтты бәрін.

Кім айтар: "Өлген қайтып келмейді!" — деп

"Құдайдың оған күші келмейді!" — деп.

Әдһамға патша тұрып ашуланды:

— Алған соң маған хабар бермейді! - деп.

Қызы айтты:

— Ей, ұлығлар патшасы,

Әдһамның бұл турада жоқ күнәсы.

Мен оны менсінем бе, теңсінем бе,

Киген соң үйге келіп атлас шаһы?!

Сөз қалды сөйлейтұғын тіл мен жақтан,

Пайда жоқ күн туған соң алтын тақтан.

Апарып бір қараңғы керге салды,

Айырып еріксіз құдай алтын тақтан.

Тірілдім өз-өзімнен көрде жатып,

Көрмедім жарық сәуле бір таң атып.

"Мені ал, мені ал!" — деуменен күнім өтіп,

Шаршадым көрде жатып сілем қатып.

Келді де, сырттан біреу көрімді ашты,

Білген соң қыз екенім қайта қашты.

Орнымнан қанша ұмтылып тұра алмадым,

Көтеріп алсам-дағы көрден басты.

Жалындым:

"Ей, жақсы адам, бері кел! — деп,

— Қолыңның құдай үшін ұшын бер!" — деп.

Тұрғызып көрден мені әрең алды,

Су ағып маңдайынан, тепшіп-терлеп.

Ойладым: "Тағы жүгіріп үйге барсам,

Үстіне алтын тақтың мініп алсам,

Бұл сорлыға мені әкем бермес!"—дедім,

Түріне, нұсқасына көзім салсам.

Басқа бір өзім тәнді берер байға,

Бұл сорлы құр алақан қалар жайға!

"Қарсылық құдіретіме қылдың!" — десе,

Ойладым: "Не деймін,—деп—соң құдайға?!"

"Бізге көр жұрт: "Өлді!" — деп қазған екен,

Тіріде менің пейілім азған екен.

"Жалаңаш көрге ап келіп жабыстырып,

— Ойладым,— бұған тәңірім жазған екен!"

"Қой енді бас бұрмайын мұнан!" — дедім

"Ат болар дөнен шықса, құнан!" — дедім.

"Алланың жазуына тоқтамасам,

Басыма түсер тағы тұман!" — дедім.

Сонымен бердірмедім сізге хабар,

Болмаса бұл байғұста не билік бар?!

Жүргенмен жылан қанша иір-иір,

Ақырда шыққан інін түзу табар.

Атасы бұл сөзді естіп, түсті дейді,

— Өзімнен шықты қызым есті!—дейді

— Түспеген жұрт көзіне қайдан білсін,

Құдайдан болған пәрмен істі!- дейді.

Әдһамды баласымен алдырыпты,

Шырағын оның құдай жандырыпты.

Мүлкінің қақ жарымын бөліп беріп,

Өзі өлген соң оларға қалдырыпты.

Патшаның көп кешікпей болды опаты,

Берілді Ибраһимге дәптер хаты.

"Бадақшан-балых шаһарының патшасы!" — деп,

Күншығыс, күнбатысқа кетті аты.

Неше жыл патшалықпен дәурен сүрді,

Қызығын дәулетінің ел-жұрт көрді.

"Қой үстіне бозторғай жұмыртқалап",

Жылан мен бала бірге ойнап жүрді.

Құс салып, аң аулады мылтық атып,

Дүниеге бір күн шалқып, бір күн батып.

Кез болды көз ұшында бір құланға,

Жапанда жалғыз өзі келе жатып.

Сенімді астындағы аты жүйрік,

Мұны ұрып алайын деп болса бұйрық.

Алыстан қуып еді аттатпай-ақ,

Жақындап соғар жерге келді жуық.

Ғайыптан құлағына бір үн келді,

Кісі жоқ сөйлегендей, сөз естілді:

— Аң қуып арсалаңдап әлі күнге,

Жүргенмен не бітірдің, айтшы енді?!

Шаңына қашқан құлан көңіл бөлмей,

Қамыңды ойла қазулы көрге кірмей!

Басың - бұлбұл, аяғың дүлдүл болсын,

Сөйткенмен қаламысың ақыр өлмей?!

Өлімнің келмес бұрын жолын көзде,

Есіл өмірің өткізбе бекер түзде.

Пайдасы жоқ аң қуып шаршағанша,

Жанға пайда болатын құдайды ізде!

Жалт қарады артына қашқан құлан,

Қиыстырып сөз айтты онан-мұнан:

— Аң қусын деп құдайым жаратты ма?!

Өлмек үшін жаралған туған ұлан!

Бұл сөзді естіп құланнан зәресі ұшты,

Ұмытпастай сөз болды көкейкесті.

Енді құлан қумасқа олда-білдә,

Ант етіп, қайтып келіп үйге түсті.

Ішсе, жесе, тамақтан өтпейді ас,

Тыйылмайды көзінен домалап жас.

Ұзын түнді өткізді ояулықпен,

Түні бойы жастыққа қоя алмай бас.

Жатқанменен көзіне ұйы келмей,

Патшалықты өзіне дәурен білмей:

"Бұл дүниеде сүргенмен жүз жыл дәурен,

Қалам ба — деп — сөйткенмен ақыр өлмей?!"

Әуелден-ақ ұйқысын бөлуші еді,

Түн жарымы болғанда тұрушы еді.

"Жануарға обал, — деп — таң атқанша!" —

Өз қолынан атқа жем беруші еді.

Өзге түннен бүгін түн ерте тұрды,

Аттың жемін бергелі солай жүрді.

Тап-тап басқан кісінің табанындай

Үй үстінен есітті бір тықырды.

— Өлімді ойлап жүрегім дүрсілдейді,

Бұл не қылған мезгілсіз дүрсіл?! — дейді.

— Кімсің өзің, жөніңді айт, не еткен жансың,

Үй үстінен не қарап жүрсің?! — дейді.

— Кірекеш едім мен өзім бәдәуи араб,

Жоқ жоғалтып, ақылым алты тарап.

Түзде жүрдің, көзіңе түсті ме екен,

Түйеші едім бір жүрген түйе қарап?!

Естіген соң бүл сөзді патша күлді:

— Мұнан артық бола ма ақымақ енді?!

Ол заман мен бұл заман, — бар ма, сірә:

"Үй үстіне, — деген сөз - түйе келді?!"

Ақымақтығың білінді айтқан сөзден,

Іздесейші түйеңді жапан түзден.

Ей, бейшара, есіңнің кеткені ме,

Тақта отырған, түйеңді сұрап, бізден?!

— Мен ақымақ емес, патша — ақымақ өзің,

Болған жоқ па құдайды іздер кезің?!

Дәнемені көрмейтін қор болыпты,

Түздегі аңның тозаңы басып көзің!

Ішіп-жеумен күндіз-түн карның тойған,

Жоқ нәрсеге сарп қып өмірін жойған:

Жатқан саған келе ме құдай өзі,

Кім орнатып құдайды таққа қойған?!

Қолда садақ болғанда, белде — қылыш

Ит дүниеге қыласың күн-түн жұмыс.

Тақта отырып құдайды іздейді екен,

Бәрекелді, кісі екен мынау дұрыс!

Бұл сөзіме қайыра жауап берші,

Құдай қайда, айтайын, бермен келші!

Өзіңдікі ойында жоқтығыңнан,

Түйешімін дегенім болды ма ерсі?!

Жоқ жерден оқыс сөзді патша есітті,

Тағынан ықтиярсыз құлап кетті.

Шыбын-шіркей үйінен шығып кетіп,

Құдай жаққа түзеді енді бетті.

Ешбір жан бұл кеткенін сезбей қалды,

Талақ қылып тастады дүние малды!

Үш күн, үш түн жол жүріп жапа жалғыз,

Далада отар жатқан малға барды.

Қотан-қотан қойлар бар түсіменен,

Қос-қос жылқы ішінде қосыменен,

Аяқ алып жүре алмай жатқан малдан,

Сегіз күнді өткізді осыменен.

— Қожайынымыз қанша елдің ханы! — дейді,

— Дәулетінің болмаған саны! —дейді.

"Кімдікі?! — деп сұраса, жолыққаннан:

— Ибраһим Әдһамның малы! — дейді.

Мұнша дәулет барлығы келмейді ойға,

Айналмастай боп кетті айт пен тойға.

Ол шеті мен бұл шеті көз жеткісіз,

Тағы келді бір бөлек отар қойға.

— Жұрт асқан патшамыздың ойы! — дейді,

— Тал шыбықтай бұралған бойы! — дейді.

— Онан басқа кімде мал болушы еді,

Ибраһим Әдһамның қойы! — дейді.

Бір кісіге аямай берген құдай,

Құдай берген кісіге бәрі де оңай.

— Отар жатқан малының шеті осы ма,

Тағы қойы бар ма, айтшы, мұнан былай?

— Жылқышының қарайған қосы! — дейді,

— Дүние іздеген - шайтанның досы! —дейді.

— Мұнан былай малы жоқ отар салған,

Шаруасының ең шеті осы! — дейді.

— Енді қойшы аузыңды адамға ашпа,

Айтқан сырды ішіңе тықта, таста!

Бас-аяғын дүниенің қыдырсаң да,

Ибраһим Әдһам жоқ менен басқа.

Талақ қылып дүниені безіп кеттім,

Құдайды іздеп тентіреп кезіп кеттім.

Бір қарауға артыма мұршам келмей,

Мен артымнан күдерді үзіп кеттім.

Азат қылып босаттым өз басыңды,

Емін-еркін тыныштықпен іш асыңды.

Қойдың бәрін ал жинап, бердім саған,

Ие бол меншіктеп тау-тасыңды.

Шекпеніңді қи маған, байғұс балам,

Атлас тонды киіп бол бір түрлі адам.

Алған малың өзіңе болсын халал

Хақ жолына мен: "һу!" — деп, бастым қадам.

Қараңыз қойшы олжаға батқанына,

Қой жүн шекпен атласқа сатқаныңа

Әбден разы болғандай осы қойшы,

Неше жылдай қой бағып жатқанына.

Бір түн түнеп қойшыға жатып кетті,

Атлас тонды шекпенге сатып кетті.

"Жаяулық пен жалғыздық құмар ісі,

Қарқ олжаға — демеңдер — батып кетті!"

— Көп жаңбырдан не пайда қара тасқа,

Үйір болма бойыңа сіңбес асқа!

Кім сұраса, "Көргем жоқ!" — деп айтқайсың,

Бір өзімдей қаңғырған құлдан басқа.

Амандасып қойшымен жолға түсті,

Тұрғызбайды жүрегі алып ұшты.

Өз-өзінен бүлініп, әлек болып,

Лағын шайтан өртеніп күйіп пісті.

Жаны ашыған кісі боп, келді жетіп:

— Бейшара — деп, мүсәпірсіп аяп кетіп.

Мұныменен жетесің сен қай жерге

Жасисың ғой қорлықпен өмірің өтіп?!

Не таптың желге тиіп, күнге күйіп?

Шықпапсың жөні түзу киім киіп.

Түйең жоқ аяқ артар шаршағанда,

Табаның үш күн болмай қалар тиіп.

Қоржының жоқ ет пен нан салатұғын,

Торсығың - сусын құйып алатұғын. "

Ас - адамның арқауы", — деген сөз бар,

Сендей жаяу әр жерде қалатұғын.

Сұлтан айтты:

— Барамын бұл барғаннан,

Бара алмасам, құтылдым мен арманнан.

Тәуекелді тамам қып өлген артық,

Жан тынышы үйде жатып құр қалғаннан!

Жетеді пенде қайдан түйе мініп,

Хайуанға алданады хайуан сеніп.

Бір құдайдан басқаға көңіл бөлмей,

Өмірімді өткізейін жаяу жүріп.

Осы үшеуін серт қылдым бір басыма

Ортақ қылып жүрейін кімді асыма?!

Тәуекелдің таяндым таяғына

Болсын куә періште көз жасыма.

Өзіңді іздеп үйімнен шықтым, құдай,

Қылма мені арсалаң бұрынғыдай!

Бір басқа екі бас намаз оқып,

Мұныменен барамын жүріп солай.

Азықты алған жанлар ала берсін,

Болымсызға алданып қала берсін.

Азық артып жанымды қинарым жоқ,

Шыдамаған жан болса, бара берсін!

Мұны естіп лағын шайтан қайтып кетті,

Насихатын осылай айтып кетті.

Қылған серттен табанын тайдырмастан,

Бұл жүріспен арада төрт жыл өтті.

Бізге мұндай таң қайда анық атқан,

Жарық сәуле көре алмай құр түн қатқан?!

Көп керуенмен біраз күн жолдастасты,

Жолы бір боп бәрінің бара жатқан.

Жылдан-жылға барады заман өтіп,

Қалып жатыр жаманлар, жақсы кетіп.

Әлек қылып көңілін арбайын деп,

Лағын шайтан тағы да келді жетіп:

— Тәуекел осылай ма, сертің қайда?!

Міндетім деп шығып ең бір құдайда.

Өлмес қамын, бейшара, қылыпсың ғой,

Ойламаймын деуші едің жанға пайда!

Жан сақтапсың керуенге жанасалап,

Бақ болмаса, не керек таудай талап?!

Қамыңды өлмейтұғын ойлапсың ғой,

Артылғанын бұлардың ұрттап жалап.

Сені есіркер керуеннің аяп іші,

Жұрт үстінен күнелтпек пұлсыз кісі.

Бұл қалыпты болмаса керек еді,

Тәуекелді шын қылған нардың ісі.

— Әуре болма бұлайша маған нансаң,

Көз сүзбес ең бұларға үйден алсаң.

Көлігіне мінгізіп әкетеді,

Жол үстінде жүре алмай шаршап қалсаң.

Айтқан сөзі малғұнның ащы тиді,

Айырылуды керуеннен көңілі сүйді.

Жолсыз жермен қаңғырып жаяу кетті,

Тірі пенде әр түрлі көрмек күйді.

Үш күн, үш түн ас ұрттап, ішпеді су,

Жан қиналды басынан бұрқырап бу.

"Қаңғырып өлсін елсізде!" — дегені ғой,

Ескі дұшпан, ежелгі жаны қас қу.

Таңдайына жабысып тілі қатып,

Бір ұрттам су болса деп көзін сатып.

Аяқ басып жүруге дәрмені жоқ,

Айдалада әлсіреп қалды жатып.

Шыбын келіп үймелеп қонып жатыр,

Тышқан түтіп киімін жұлып жатыр.

Қара шіркей, сары маса ұзын аяқ,

Бір кісіге білгенін қылып жатыр.

Инелік пен көбелек о да бірге,

Жеңіп алған бұрыннан бит пен бүрге.

Ит пен құсқа жем қылып қалдыра ма?!

Енді құдай мүсіркер келді жерге!

Жақсы-жаман дүниеде сөз болыпты,

Басты әр жаққа бастайтын көз болыпты,

Бір бәдәуи астында түйесі бар,

Құдай айдап үстіне кез болыпты.

Бізге құдай осындай таңды атыр,

Таң атса болар едік біз де батыр.

Тірі-өлісін, дал болды, айыра алмай,

Нұры балқып жүзінен біреу жатыр.

Айдалада айқайлап сүрен салды,

Құр шулатып құлақтың тынышын (тыйышын) алды.

Өкпесіне қараса қолын салып,

Шығар шықпас кеудеде жаны бар-ды.

Біле қойды жатқанын аштан талып,

Демі құрып сілесі қатып қалып.

Іш-бауыры елжіреп тұра қалды,

Мөлт-мөлт төгіп көз жасын іркіп алып.

Бәдәуидің домалап көзден жасы,

Не көрмейді ат пенен адам басы?!

Қайда барса өзінен қалдырмайтын,

Шырын-шәрбәт бар екен сусын асы.

Кеуіп жатқан аузына құйды сүтті,

Бір қызырға жолықты жолы құтты.

Кеңірдек пен өңеші жібіген соң,

Ар жағынан дем алып, сылқ-сылқ жұтты.

Сенбегендер Құдайға қалады екен,

Шын сенгендер көп олжа алады екен.

Айдалада қалса да ассыз-сусыз,

Азық әкеп аузына салады екен.

Ар жағына дәнекер қорек барды,

Денедегі тасытты қызыл қанды.

"Ac — адамның арқауы" — деген сөз бар,

Біраздан соң есі әбден кіріп қалды.

Көзін ашса, бір пенде қасында отыр,

Екендігі қандай жан асында отыр.

— Не керек? — деп, жанында ебелектеп,

Пәруана боп иіріліп, басында отыр.

Есін жиып өз-өзіне әбден келді,

Шеберлігін құдіреттің танып білді.

Қылған ісін құдайдың тамаша етіп,

Ие болмай өзіне өзі, сылқ-сылқ күлді.

Мұны көріп бәдәуи есін танды,

Тізесінің үстіне басын салды.

— Құп, диуана екенсің ғажап,—дейді.

— Арсыз күлкің қай жерден келіп қалды?!

— Мен диуана емеспін, есім бүтін,

Сыртым бүтін болғанмен, ішім - түтін.

Ойда жоқ жерден құдай береді екен,

Бұрмай жүрсе құдайдан пенде бетін!

Бұл бәдәуи оқыған ғалым ер-ді,

Аят оқып тәпсірден мағына берді.

"Қылған еңбек кетпейді бекер босқа,

Тәңірім босқа қалдырмас талапты ерді!"

Бұл бәдәуи кісі екен жақты, жанды,

Түйесіне мінгізіп алдына алды.

Жайылып - жастық, иіліп төсек болып,

Меккетұлла шаһарына алып барды.

Барса сұлтан, Байтұлла орнында жоқ,

Деп ойлады: "Екеуіміз жол жаңылдық!"

Іздеп келген нәрсесі жоқ болған соң,

Күйіп кете жаздады от, жалын, шоқ.

— Ешкім нанбас жоқ деген сөзімізге,

Килікті ме бір нәрсе өзімізге?!

Жансыз нәрсе орнынан қайда кетер,

Жабысты ма бір нәрсе көзімізге?!

Ан-таң болып бұлардың есі кетті,

Сүйген құлға Хақ жолын несіп етті.

Не қыларын біле алмай тұрған шақта,

Құлағына ғайыптан бір үн жетті:

— Аң-таң болып, Ибраһим, ғапіл қалма.

Бір басылған аяқты кейін салма!

Құмар болған жалғыз-ақ сен бе екенсің,

Жүре берсең, көрерсің: жоқ па, бар ма?

Бір достымыз бар еді бізге құмар,

Несін саған қылайын ұзын-сонар?!

Іңкәрлігі өзгеден артылған соң,

Шығып соның алдынан кеткен шығар!

Мінәжат қылды сұлтан мұны естіп,

Өзі өзінің есінен шығып кетіп.

— Мен құрмалдық тоқтысы болар едім,

Жолықтырсаң, мені оған душар етіп!

Қандай күнде жараттың оның өзін?!

Көзге сүрме қылайын басқан ізін!

Құтты өзіңді көргендей қуанайын,

Өзің сүйген достыңның көрсет жүзін!

Кім есептеп жүреді өткен күнін,

Шауып тастар қисық деп кім өз мінін?!

Көргенімше көңілім дауаласын,

Маған таныт күні бұрын аты-жөнін.

— Құдіретіме ертерек жеткен даты,

Басып шығар бір-екі қалды саты.

Баһара деген шаһардан шыққан жалғыз,

Жынысы — әйел, ісі — еркек, Рабиға аты.

Мұны естіп түседі сұлтан жолға.

Тәуекелдің таяғын ұстап қолға.

Рабиғаға кез болды жол үстінде

Ит алданар әркімнен қалған тұлға.

Дария болар су ағып тасқан сайын,

Кетерілер ат белден асқан сайын.

О да екі бас келеді намаз оқып,

Әрбір жерге аяғын басқан сайын.

Бір құнақта екі жүз жерді басып,

Басқанынан екі жүз намазы асып,

Жерде жатқан күндей боп жарқ-жұрқ етіп

Домаланып келе жатыр нұры тасып.

Құдайына келеді көңілі кетіп,

Шыбын жанын жолына құрбан етіп,

Қажылардың ихрамды байлайтұғын,

Тақалғанда орнына жаңа жетіп.

Жаннан кешіп барады ердің ері,

Арманына пенденің жеткен жері.

Енді ихрамды байлайын деп тұрғанда,

Келіп қапты бойына етек кірі.

Ихрам киіп, қажылар рида салды,

Керек қылмас сол күні ешкім малды.

Намаз бенен рузасы дұрыс болмай,

Байлай алмай ихрамды жалғыз қалды.

Тақалғанда арманға жаңа жетіп,

Тәңірім мұндай бір ауру душар етіп.

Айдалада бұл күймей, кім күйеді,

Есіл еңбек бір жанбай босқа кетіп?!

- От үрледім жеті жыл: "Жаншы, жан!"

Жарлық қылдың жаңбырға: "Жауа сал!" -

— Мені биыл қалдырмай бұл парыздан,

Болмаса, — қылды нала — жанымды ал! -

Алла тағала наласын қабыл етті,

Тап-таза боп бойынан дерті кетті.

Құйынуға су іздеп аласұрып,

Су таба алмай елсізде, шаршап бітті.

Су іздеген киіктей жортып желді,

Бір құйынар су болып арманы енді.

Көріп қойған кісідей көп бұлтармай,

Бір құдықтың басына тура келді.

Қауғасы жоқ алады қалай суды,

Шешіп алып көйлегін мес қып буды.

Кесіп алып шашбауын арқан қылып,

Таза сумен етінің кірін жуды.

Керек қылмай кеткен соң жұрт пен елді,

Тәңірім қылды болыстық, мұнан білді.

Шөлдегеннен аузына тілі сыймай,

Екі көзі төрт болып бір ит келді.

Көйлегімен су алып итке құйды,

Емін-еркін ит ішіп әбден тойды.

Екі көзі шырадай жанғаннан соң,

Итке тәңірім салады бір жақсы ойды.

Құдайына ит ұлып қақсады зар: —

Бұл пенденің жүрегінде не мақсат бар?!

Мені қандай қуантса, сондай қылып,

Мұратына жеткізіп, жүрегін жар!

Иттің қылған дұғасы қабыл болды,

Жазы жапан айдала нұрға толды.

Жаңа киіп көйлегін тұрған шақта,

Басына кеп Байтұлла орнап турды.

Ілтипат қып Рабиға көз салмады,

Келді ме, келмеді ме ойға алмады.

Шамшырақтай келеді қатын жайнап,

Қолшатырдай басынан қозғалмады.

Басқан ізі жазылған хаты болып,

Тау мен тасқа түп-түзу саты болып.

Қабығы жоқ қолында ағаш таяқ,

Алласының аузында аты болып.

Көрінгеннен қарасын, шайтан қашқан,

Жері алтын ізі боп, аяқ басқан.

Хазіреті Мұсадай қайрат қылып,

Нұр тауына өрмелеп жоғары асқан.

Сондай болып Рабиға келе жатыр.

Қағбатұлла басында болып шатыр.

Дастан болып артында сөзі қалған,

Жынысы әйелден шыққан — ол — бір батыр.

Қол қусырып алыстан, тағзым етіп,

Еріткен майдай толықсып, балқып кетіп.

Қажылардың бәрін де соңынан ертіп,

Қарсы алдынан Ибраһим келді жетіп.

Домалантып көзінен төкті жасты,

Әйел демей, алдына қойды басты:

— Ұлы сәске тал түсте тұрған күндей

Көзге түстің, қалайша бағың асты?!

Қағбатұлла алдыңнан қарсы шыққан,

Мың сан еркек өзіңнен қойдай ыққан.

Ілтипат қып сен оған көз салмайсың,

Тәкаппарлық болмай ма ұлығлықтан?!

Рабиға айтты:

— Көңілден кетсін дағың,

Шірімесін сөз айтқан тіл мен жағың!

Айтып тұрсың әншейін маған жорта,

Артық екен менен де сенің бағың!

Машақатсыз келіп тұр Қағба маған,

Қылған істен пайда жоқ қызбай табан.

Ерте піскен жемісте дән болмайды,

Жетік молда бермеген тағлым саған.

Әр нәрсені қадірлер, шықса пұлы,

Болмасын деп кім айтар жүрген жолы.

Мехнатсыз, машақатсыз қолға түскен,

Нәрсенің, сірә, болмас қадір құны!

Тарау-тарау сөзім бар әр бір көптен,

Көріп тұрған пайдам жоқ қауым көптен!

Және Сұлтан сұрайды Рабиғадан:

— Қағба шықты алдыңнан не себептен?!

— Сөзге сөз келіп қалса — сөз атасы,

"Сөз-сөзден туар" — деген жоқ қатесі.

Байтұлланы басымнан айналдырған.

Бұралқы түзде жүрген ит батасы.

Бір-екі ауыз сөзбенен бұ да бітті.

Көп қажылар тауап қып кайтып кетті.

Рабиға да қайтыпты өз жұртына,

Қалды Ибраһим Меккеде ,көр: не етті?!

Бір орыннан қозғалмас Темірқазық,

Басы жұмыр пендеде көп тұр жазық.

Мың алтын берді бір бай Ибраһимге:

— "Киім-кешек, өзіңе қыл, — деп, — азық!"

Тамақ — олжа: бір күнгі қарны ашқа,

Қой жүн шекпен атластай жалаңашқа.

— Өмірімше шашымды алып тұр! — деп,

Мың алтынын беріпті шаштаразға.

Қайыр сұрап бір кедей сонда келді,

Мың алтынын шаштараз түгел берді.

— Бірін берсең жүрмей ме, құдай үшін,

Неге бердің біржола бәрін?! —деді.

— Саған берген бай оны қайдан берді?!

Маған қылған жақсылық-пайдаң! — деді.

— Құдай үшін беруге мың көп пе екен,

Сендей жүз мың иеледі жайдан! — деді.

Мұны естіп Ибраһим қайран қалды:

— Шоқ тәубе ме, — деп, өзіне бір ұпай салды.

Айтқанына өкінді пұшайман боп:

"Жүр екем, — деп— ұмытпай әлі малды!"

— Қате қылдым, жаңылдым, мен адастым,

Жақсы көрсем, жалғаннан неге қаштым?!

Көңілге алып, дүниені көзге іліп,

Неге аяқты хақ жолдан қисық бастым?!

Алласы ашқан айыпты кім жаба алар,

Қолың қанша былғанса, су тазалар.

Қас пен көздің, кірпіктің арасында

Талайсызға тікен боп тіл қадалар.

Күн өткізді Меккеде жазы-қысы,

Құлшылықтан басқамен болмай ісі.

Тауға барып бәйшешек, жантақ теріп,

Бір отыншы белгілі болды кісі.

Бір арқа отын арқалап алып келіп,

Одан алған тиынын үшке бөліп.

Жетім-жесір, міскінге үлестіріп,

Қайда дәруіш бар болса, тамақ беріп.

Жарасады жүк артса құйрық нар,

Айыр өркеш түйе мен болмас бұл пар,

Ұзын түнді өткізді ояулықпен,

Құдайына мінажат қылумен зар.

Жалғаннан біреу қашып кетіп жатыр,

Жабдығын ақыреттің өтіп жатыр.

Кейбіреулер дүниені талмай қуып,

Бәріне де бір құдай жетіп жатыр.

Дүние — қоян, арсалаң адам — тазы,

Бар да, жоқта тұра алмай, өтіп жазы.

Қарақшыға жете алмай жолда қалып,

Мұнымен таусылып бітіп шары.

Ақылсыздар бейнет қып дүние жиып,

Дұшпанларын семіртіп жатыр күтіп.

Кейбіреулер бар-жоғын ойламастан,

Жүндей сабап дүниені, жатыр түтіп.

Айналасы кереге, төбесі — уық,

Сол сағатта тәубең де тұр ғой жуық.

Екі күні бірдей боп тұрмайды еш,

Бір күн ыстық болғанда, бір күн — суық.

Ер басына не келіп, не кетпейді,

Күн — бүгінгі, ертеңге көз жетпейді.

Бұ жалғанды деймісің мәңгі бақи,

Күн мен жұма, ай менен жыл өтпейді.

Зар боп қалар кей бір күн бай бір пұлға,

Үнемі қонып тұрмайды дүние қолға.

Бақ пенен тақ, патшалық қалар тиіп,

Ескерусіз есікте жүрген құлға.

Баяны жоқ жалғанның ісі ғайып,

Бай-кедей болуы оңай, кетсең тайып!..

Көбең малдай елеңдеп, осқырады

Жалғыз атты кедейден — жүрген байып!

Бір күн семіз боларсың, бір күн-арық,

Отыз күндік бір айдың жарымы — жарық!

Өткен өмір, кеткен күн — белгісі жоқ,

Маған десең қырық жыл қыл патшалық

Жан көрдің бе өлместен жүрген тірі,

Ер басына қазулы тұр ғой көрі.

Кім келмейді жалғанға, кім кетпейді,

Адам ата, Нұх нәби, — сонан бері?!

Мәңгі бақи дүниеде қалған жан жоқ,

Құр алақан кетесің, алғаны жоқ.

Жетсең де арман бұ дүние, жетпесең де,

Құдайды іздеп өлгеннің арманы жоқ!

Сұлтанның артыңда қалған қатын — баласы туралы.

Бұл сұлтан құдайды ойға алып" еді,

Оң жолға тәңірім өзі салып еді.

Зұлхия халал жары жүкті болып,

Қыршын жас дер күнінде қалып еді.

Тірідей қалды да тұл, күйіп бақты (бақыты),

Болды да біреуге олжа алтын тақты (тағы-тақыты).

Кеткен соң патша үйден көп ұзамай,

Жүзі айдай, көзі күндей бір ұл тапты.

Айырылып баққұсынан қалды қатын,

Сарғайтты сана менен нұр сипатын.

"Тұлпардың тасқа басқан тұяқ!"—деп,

Баланың Сұлтанмахмұт қойыпты атын.

Бар екен әуелден-ақ тумақ-өлмек,

Басқа құдай не салса, пенде көнбек.

Әркімді әр нәрсемен жұбатады,

Қатынға туған бала болыпты ермек.

Баһары қаз алатын лашындай,

Бойы бар тік сандалдың ағашындай.

Мінезі, түсі, түгі дәл атасына

Ұқсапты сауысқанның баласындай.

Көк шыбық солқылдаған өрім талдай,

Мінезі тәп-тәтті боп ғылуа балдай.

Алмадай екі беті албырап тұр,

Туады мұнан артық бала қандай!

Жаралған түп-түгел боп, жоқ боп міні,

Аққудай саңқылдайды шыққан үні,

Отырды үй үстінде бір күн бала,

Қазақша — шек, ертең айт деген күні.

Анасы серік болып қасында отыр,

Жетімдік, жесірлікпен басында отыр.

Болған соң айт ақшамы, шырақ жағып,

Әркім барып бір көрдің басында отыр.

Көрмеген мұндайлықты бұрын бала,

Балаға көргеннен соң түсті сана:

— Жай жатқан көп өліктің тынышын алып,

Мынау жұрт не қылып жүр, ей, жан ана?

Аузына қарай қалды анасының,

Жықпайды сөзін ана баласының.

— Шырақ жағып жүргендер ғой, бата қылып,

Басына өлген ата-бабасының.

— Отырмыз біз бозарып мұнда не ғып?!

Көзінен жас ағыпты мөлт-мөлт тамып.

— Менің өлген әкемнің көрі қайда?

Келейін мен де барып шырақ жағып.

Анасы бір аһ ұрды, есін танып,

Аузынан шыққан жалын дау-дау жанып.

— Атаңның бүл шаһарда моласы жоқ,

Қайтпасаң құр бозарып босқа барып.

Біз жарлы болып қалдық, жасқа байып,

Баққұсым, жазатайым бастан тайып.

Шырағым, сенің әкең өлген жоқ-ты,

Бір түнде болып кеткен тірі ғайып.

Баланың жасқа толды екі көзі,

Аузында атасы боп сөйлер сөзі.

— Не дейсің, қайда кетті дейсің, ана,

Кісі еді қай форымды әкем өзі?!

Көзіңше кетіп пе еді, рас, тірі,

Жан еді не сипатлы кескін, түрі?!

Мен тумай ғайып болып кеткен болса,

Бір хабар білмедің бе сонан бері?

Анасы айтты:

— Құлағың сал, балам! - дейді.

— Айтайын саған сырды тамам, — дейді.

— Атаңның жайы-күйін мен сөйлейін,

Дүниеге келмес ондай адам! — дейді.

— Сенің атаң бұл жұрттың еді ханы.

Болмаған дүние-малдың ешбір саны.

Мен — жесір, сен жетім қалғаннан соң,

Ішіп-жеп құл-құтандар кеткен, әні!

Есептен кеткен асып дүние-мүлкі,

Ит жүгіртіп, құс салып, аулап түлкі.

Бітсе де қанша дәулет желікпеген,

Жоқ еді, тіпті, өзінде ойын-күлкі.

Ұйқысын бөліп бір күн түнде тұрды,

Ешкімге шығармады ішкі сырды.

Мен жаттым: "Тысқа шығып келеді" — деп,

Келмеді, сол кеткеннен ғайып болды.

Көргенім менің баққан болды сол-ақ,

Көз жасым аға берді болып бұлақ.

"Меккеде аман-есен жүр, — деп, — тірі" —

Айтады еміс-еміс ұзын құлақ.

Жалаң аяқ, жалаң бас, төсін ашып,

Арқалап жаяу таудан отын тасып.

Алған пұлын әркімге үлестіріп,

Кәріп қастер міскінге болып несіп (нәсіп).

Таныпты анық түсін әркім көріл:

"Жүр — дейді, — отын жинап, шөпшек теріп.

Түскен пұлын қолына тұрғызбастан,

Жетім менен жесірге бөліп беріп."

Анадан тумас енді оңдай кісі,

Аумаған дәл өзіндей өңі, түсі.

Құдайдың күндіз-түні құлшылығы —

Атаңның қылып жүрген бұ күнгі ісі.

Шешесі қозғағаннан сөздің басын,

Жіберді төгіп бала көздің жасын.

Орнына отыра алмай алас ұрды,

Ұмытып ұйықтар ұйқы, ішер асын.

— Ей, ана, жібер мені жабдық беріп,

Атамның қуанайын жүзін көріп.

Бір барып тірлікте өзім жолығайын,

Қалмасын көңілде арман, кетсем өліп.

Анасы айтты:

— Жанымнан шырын балам,

Тірі, жалғыз артында қайтіп қалам?!

Атаң үшін кейігенім аз ба маған,

Енді сенің отыңа қалай жанам?!

Бар, жарығым, сен едің менің көрген,

Аз күн ермек болсын деп Ием берген!

Енді сенен айырылсам не боламын,

Қарашығым көзімнің күнде керген?!

Ей, балам, кім бұзады азалыны,

Шаршаймын несін айтып қазалыны.

Аһ ұрып, енді күйіп, оттай жанып,

Оқиды сонда анасы ғазалыны:

Бұ не қасірет, бұ не күлнат,

Бұ жалғанда жоқ боп ұлхат (шәрбат)!

От боп өртеп кеше-күндіз,

Өзегіме бәрі пархат!

Қиялымда жоқ іс еді (есімде),

Сүйген жардан жұда болмақ!

Бұл жалғанның отына өртеп,

Денеден жан пида болмақ!

Кім еркімен болған өзі,

Әр не қылса, құдай қылмақ"

Алланың қылған ісіне

Білген пенде разы болмақ!

"Қиямет күн қатты!" — дейді,

Көзі жеткен қырағылар.

Қиямет анық сол екен:

Сүйгенінен жұда болмақ!

"Тозақ оты қиын!" — дейді, —

Жұрттың бәрі солай сөйлеп.

Мұнан артық от болар ма,

Зағыпырандай жүзі солмақ?!

Ия, Алла, бұл не қасірет бұл жалғанда,

Бойымда толып жатқан көп арман да!

Айрылған дер кезінде сүйген жардан,

Бар ма екен естіген[де] мендей пенде?!

Кім тіленіп осындай болады өзі?!

Салған істі — пенденің көрер көзі!

Ешкімнен мұны көріп, жыламаймын,

Алланың, бұл қайғыны, салған өзі!

Баласы айтты:

— Мейірбан мағшық анам,

Көрінбейді көзіме ешбір адам.

Мені жерге қаратпай, ризалық бер,

Жан барында әкемді ізлеп табам.

Өзімдей балалардың әкесі бар,

Мен көшеде тұрамын телміріп зар.

Енді жүрер жолыма бөгет болып,

Өткелсіз су болмаңыз, кешусіз жар.

Жата алмаспын бұл үйде мен жайланып,

Аяқ пенен қалмаса қол байланып!

Барайын да, қайтайын, көп кешікпей,

Пәруана боп басынан бір айналып.

Анасы бұза алмады бала сөзін,

Көрген соң жаспен толған екі көзін.

— Бар, — дейді — енді сенің жолың болсын!

Аманат бір құдайға қылып өзін!

— Үстіңде жақсы болып тұрса заман,

Атаңа есен жетіп, барсаң аман.

Бір-екі күннен артық тұрмағайсың,

Қайтқайсың бері айналып бізге таман.

Жалғаннан не көрмеген сорлы басым,

Тамақтан ері өтпейді ішкен асым.

Қарағым, көз қуаныш, жарық сәулем,

Тыйылмас сен көрмей көзден жасым!

Жүректе басылған мөр-атаң-дағы,

Анаңның болды жуық өлер шағы.

Екі ауру бірдей келсе өлгені де,

Сен енді келмей қалсаң және тағы!

Сөз айтты қалдырмастан баласына,

Баласы разы болып анасына.

Екеуі елсіз жерде қоштасқанда,

Бұлардың жер, көк балқыр наласына.

Бір жолға тәуекел қып, басты байлап,

Қаңғыртып ықтиярсыз

Тәңірім айдап.

Екі-үш күн кір жуғызып, ас пісіртіп,

Жүретін жол жабдығын әбден сайлап.

Жүрерде анасынан сұрайды сөз:

— Атама болып несіп, ұшырассам кез.

Айдалада құр кімге жабысамын.

Жазып бер түсі-түгін қағазға сіз.

Анасы айтты:

— Меккеге барсаң, балам,

Базарына отынның бассаң қадам.

Беп-белгілі ішінде түрі бөлек,

Бір араға бас қосса мың сан адам.

Ұзын бойлы, шырайлы, қызыл иүзлі (жүзді),

Көрінгенге күлумен қадап көзді.

Қара сақал, қыр мұрын, ат жақтылау,

Тілі тәтті, сөйлесе шырын сөзді.

"һу!"—деп келер, жалаң бас, жалаң аяқ,

Балтасы бар белінде, қолда таяқ.

Анадайдан танырсың көрген жерден,

Жан-жағыңа алаңдап қарамай-ақ,

Намаз оқыр екі бас әр басқанда,

Ешкімменен ісі жоқ, көзі аспанда.

"Осы екен!" — деп ойларсың, сұрамастан,

Жетім-жесір, міскінге пұл шашқанда.

Алдына жетіп егер тұрсаң барып,

Көргенде қуанарсың жүрек жарып.

Айтқайсың бастан аяқ көргеніңді,

Сұраса: "Аман ба,—деп,—анаң ғаріп?!"

Айтқайсың: "Осылай, — деп, —анам халі!"

Ұзын өмір жас керек сөйлеуге, әні!

"Аяқ басып жүруге дәрмені жоқ, — деп, —

Кеудеде құр шықпаған ыстық жаны!"

Дегейсің: "Көңілі қайдан болсын бүтін,

Аузынан "ah" дегенде, шыққан түтін.

Кетеді қаптап иісі тамам жұртты,

Кісінің анау-мынау шарпып бетін.

Қаптайды бір қараңғы тұман болып,

Қоңырсып шаһар іші кетер толып. —

"Аһ!" — ұрған Зұлқияның лебізі!"—деп,

Деп айтысар: "Тұр ғой,- деп, - сонан болып!"

Борандай басылады барып-барып,

Лапылдап бірде сөніп, бірде жанып.

Бауырының күйген иісі мүңкіп шығып,

Иісіндей қуырдақтың мұрын жарып!"

Айтқайсың осы сезді әуел ақыр:

"Қу дала, болып қалдық, мидай тақыр!

Аманат көп-көп сәлем-арызын айтып,

Артымда қалды-ау зарлап анам пақыр!"

Не айтса бәрін бала ұғып алды,

Анасы қош айтысып жолға салды.

Айырылып амалы жоқ жалғызынан,

Телміріп екі көзі тұрып қалды.

Дүние-ай, күнің екен бұл бір харап,

Боласың сен жағымды кімге жарап?!

Бала белден асқанша көз айырмай,

Артынан боздап жылап тұрды арап.

Қой, жыла, қой жылама, кетті өз тұсы,

Көрген, баққан қызығың болды-ақ осы!

Көзіңді шел ей қаптап қалғаныңда,

Қолыңнан бір кеткен соң дәулет құсы.

Айрылды жаннан артық сүйгенінен,

Жалаңаш қалды — үстіне кигенінен.

Денеде құр шықпаған жан бар-дағы,

Жыр жырлап, ғазал сөйлеп күйгенінен.

Сонда ғазал, жыр айтқан,

Есіткен жанды мұңайтқан: —

Тірі айырылмақ мұң екен,

Қуарып мұнша сарғайтқан!

Аллаға айтқан наласы,

Ұлғайып жүрек жарасы.

Шөлдеп бір қалды шаңырқап

Ортайып толған шарасы.

Ақты бір еріп су болып,

Бауырдың кесек парасы!

Батып бір кетті-ау жоғалып,

Көзімнің ақ пен қарасы!

Аязды күні айналған,

Бұлтты күні толғанған...

Алланың қылған ісіне,

Пенденің бар ма шарасы?!

Тар құрсағын кеңейткен,

Тас емшегін жібіткен,

Ғұмырында көрген сәулесі —

Кеткен соң жалғыз баласы!

Уаһи менің жойып өмірімді

Денемді өртеп жанған от!

Айырып алтын тағымнан

Бақытымды бастан алған от!

Дәулетімнен айырып,

Кедейлікке мұндай салған от!

Алтын едім, мыс болдым,

Гауһар едім, жез болдым.

Жылы жаз едім күншуақ

Зымыстан суық қыс болдым!

Бағамды (баһамды) мұндай алған от!

Жапанда бұлбұл құс едім,

Түспейтін қолға кісі едім.

Түсірмей жұрттың көзіне

Жапалақ пен байғыздай

Кебепке бүктеп салған от!

Ұжмақтың едім дауысы,

Тозақтың салып күніне,

Қарғаның салып үніне,

Қорлыққа мұнша салған от!

Жұпардың едім киігі,

Таудың зор үлкен биігі,

Қына мен тасты жастанып,

Күл болып, сөніп қалған от!

Бақшада қызыл гүл едім,

Базарда қымбат пұл едім,

Хан басымды құл етіп,

Тірідей жесір тұл етіп,

Сүйгенімнен айырып,

Тірлікте кетіп іштегі

Көріме бірге барған от!

Жас бала кетті жолмен жаяу жүріп,

Екі етегін беліне алды түріп.

Есен-сау ауырмастан, сырқамастан,

Меккеге көп күн өтпей барды кіріп.

Белгілі ішіп-жейтін ас және жоқ,

Қорғалар жаңбыр жауса баспана жоқ,

"Шаңырқап, шөлдеп қапсың!" — деп айтатын,

Мүсіркер маңайында ата-ана жоқ,

Жаяулық, жалғыздық пен кешті бастан,

Қатып қап қара ағаштай бала жастан.

Жол азабы жоқтықпен қабаттасып,

Жаңа туған айдай боп бүгілді аштан.

Бәйгі атындай аштықтан әбден жарап,

Ақыл мен ой жан-жаққа кеткен тарап.

Базарына отынның барып бала,

Кешке шейін ертеңнен тұрды қарап.

Базарлы жер әрқашан ұлы жиын,

Тамақ алып ішуге, кәні, тиын?!

Сонша жаннан бір адам танымаған,

Бұл жалғанда іс екен ол бір қиын.

Құса болып ішінен бала тынды,

Жоқшылық сау кісіні қылар жынды.

Телміріп көрінгенге көз салса да,

Кез болмады анасы айтқан сынды.

Бір мезгілде қарайды көзін салып,

Екі жоқтық бір келіп қабатталып,

Бір аһ ұрып жіберді жылап бала,

Мөлт-мөлт төгіп көз жасын іркіп алып.

Баланың ғазалы:

Уа, менің басымды,

Базарға салған-жетімдік!

Ойнап бір күлер шағымды,

Қолымнан алған - жетімдік!

Табанымды жерге тигізіп,

Ыстық бір күнге күйгізіп,

Жамаулы киім кигізіп,

Әр түрге салған жетімдік!

Ішерге жоқ қып асымды,

Ағызып көзден жасымды,

Домалантып басымды,

Шығарған үйден—жетімдік!

Елден елді кездірген,

Туған жерден бездірген,

Жұртқа көзім сүздірген,

Жөргекте соққан — жетімдік!

Көрінген менен қашады,

Артымнан топырақ шашады,

Көмірдей жерге басады,

Қалдырған жерде — жетімдік!

Жерім де қалып жарысқан,

Келіп едім алыстан,

"Осында бар, — деп, — арыстан", —

Көрсетпей қойдың—жетімдік!

Әкем — бір жаным, қайдасың?!

От болып балаң қайнасын!

Тауыстың ғой хайласын

Жалғыздың бүйтіп, жетімдік!

Айырылып қала бердің мал туардан,

Жаспенен екі бетті көз суарған.

Жапырақ күз болғанда қуарады,

Айдын көл де шілдеде бір қуарған.

Жолында көрдім бейнет жазы-қысы,

Ешкімнің меніменен жоқ жұмысы.

Аштық-тоқтық, алыс пенен жуықтықты,

Біледі көрмей дамыл жүрген кісі.

Әкем деп құрып ынтам, келіп едім?

Ойланып, түн ұйқымды бөліп едім!

Көре алмай атам жүзін қалғаным ба?!

Әдейі көрем ғой деп келіп едім!

Жылады өксіп бала бұл сөзді айтып,

Жыларлық іс болған соң тұрсын қайтіп?!

Кім жылар, бұл жыламай, дүниеден зар,

Қойған соң жастай құдай шын мұңайтып.

Талықсып біраз тұрды есін танып,

Кісіге өткен-кеткен көзін салып.

Мең-зең боп, орнында тұрып қалды,

Көруден—көз, сөйлеуден тілі қалып.

Көркейіп нұрға толды базар іші,

Көзіне жылы ұшырай беріп түсі.

Жалаң аяқ, жалаң бас, ұзын бойлы,

Келеді: "уһ!" — деп қызыл жүзлі кісі.

Үстіне кигені және қара киім,

Өзіне нардың жүгі емес бұйым.

Алып келген отынын базарға үйді: —

Апарып жағатұғын жоқ, — деп, — үйім!

"Лә ила илла алла!" — айтқан сөзі,

Қызыл иүзге (жүзге) жарасып нәркес көзі.

Әр басқанда, екі бас намаз оқып,

Өзге жұрттан форымы (бірден) бөлек өзі.

Анасының айтуымен танып тұрды,

Лапылдап тал отындай жанып тұрды.

Елжіреп іші бауыры алып ұшып,

Жуықтап маңайына барып тұрды.

Базарда тұрып Сұлтан айғай салды,

Үйіліп төбе болып отын қалды.

— Адал еңбек сіңіріп алып келдім,

Алыңдар ақ ниетпен адал малды!

Бір адам үш құрышқа (ғаршыға) отын алды,

Үймелеп кедей біткен жетіп барды.

Жетім-жесір, міскінге үлестіріп,

Алған жанның бәрі де мәз боп қалды.

Бұзылған келді сұлтан ханасына,

Мәз болып Аллаға айтқан наласына!

Есіктен сәлем беріп бала кірді,

Сайланып барды атасының панасына.

— Уағаләйкум уәссалам, балам! — дейді,

— Көп бөтен келмеуші еді адам! — дейді.

— Кіріп келдің бас салып танығандай,

Оңға қарай басылсын қадам! — дейді.

Өксіп бала солқылдап жылай берді,

Көздің жасын көл қылып бұлай берді.

— Мен сықылды түрің бар, жылы ұшырайсың,

Қайдан жүрсің, жаным?! — деп, сұрай берді.

— Алыстан аңқам құрып келдім өзім,

Телміріп күніменен екі көзім.

Болмаса әдепсіздік бір аз ғана,

Бар еді айтар сізге арыз сөзім.

— Шырағым, жүрексінбей сөйле сөзің,

Жөніңді айт, бой тоқтатып, кімсің өзің?

Аяқ-қолды бір уыс қылып кеттің,

Ішімді елжіретіп екі көзің.

Жылады өксуменен бала зарлап,

Екі көзден бірдей жас ақты парлап.

— Шайқалмай жұмыртқамда қалған жанмын,

Дүниенің келіп тұрмын жүзін шарлап.

— Су ішіп, жедің отын қандай жердің?!

Ойыңда өзің мені кім деп келдің?!

Аузыңнан сүтің шыққан жас баласың,

Шырағым, перзенті едің қандай елдің?!

— Жете алмай жолда қалды талай атты,

Ат түгіл, жету қайда құс қанатты.

Әкемді, өзім-дағы танымаймын,

Шаһардың баласы едім Балых атты.

— Менің де туған жерім еді Балых,

Құр сөйлеп өткен күнді не қылалық?!

Қай дінде және кімнің баласы едің?

Жөніңді айт, сұрасумен танысалық,

Баланың бұл сөзді естіп, кетіпті есі,

Бұзылып бір түрлі боп ажар-түсі.

Өз әкесі кімсің деп сұрап тұрған,

Құдайдың тамаша бір қызық ісі.

Біраздан соң бала есін жиып алды:

— Туған шешем артымда жалғыз қалды.

Өзім іште жатқанда, қашып әкем,

Керек қылмай кетіпті мал мен жанды.

Патшалық пен қалдырып алтын тақты,

Көңілге алып, көзге ілмей, дәулет-бақты.

Зұлқия атлы қатынын тұл қалдырып,

Жаяу жалғыз кетіпті іздеп Хақты!

Мен шарана қалыппын іште жатып,

Өмір бойы түн болып, таң жаңа атып.

Кедейлікке байлығын айырбастап,

Атлас тонын шекпенге кеткен сатып.

"Меккеде аман-есен жүр, — деп — өзі!" —

Әңгіме бұл заманда жұрттың сөзі.

Алыстан әкем бар деп, аңсап келген,

Мен едім тұғырында қалған ізі.

— Алыс жолдан келіпсің жақсы, балам,

Жетті деуге жарарлық болып адам.

Ибалы жас, иманды кәрілерден,

Біз көрген жан аман ба тегіс тамам?

Сұрамай мені қайдан білдің танып,

Көп жерден келіп тұрсың ашып-арып?!

Тірідей тұл қалумен күйік тартып,

Немене бар ма сорлы, анаң ғаріп?

— Өлген, өліп, өлмеген қалып жатыр,

Хабарыңыз тірі деген барып жатыр.

Қайғымен кеш те, күндіз қапаланып,

Бейшара болды-ау сорлы анам пақыр!

Ертеңді — кеш ақылдан адасады,

Қай түрлі қып айтсам да, жарасады.

Аузынан "ah" дегенде, шыққан түтін,

Ғаршы менен күрсіге таласады.

Түтінмен кетер толып шаһар іші,

Танымал болған бұған үлкен-кіші.

Деседі бір-біріне сөйлеген жұрт:

"Бауырының Зулқияның күйген иісі!".

Сұлтанның есі ауыпты мұны естіп,

Жаны ашып естуменен аяп кетіп.

Есін жиып демін алып тұрғанында,

Бір дауыс құлағына келді жетіп:

— Ибраһим, алдандың ба балаңменен,

Болды ма сенің көңілің алаң менен?!

Бір қынға екі қылыш сыйғызып бақ,

Өзіңнің бар күшіңше шамаңменен!

Көруменен баланды шығыпты есің,

Болмай кетті дәл бүгін бізбен ісің.

Не балаңмен, болмаса, не бізбен бол,

Бір тойда екі жар жоқ, білемісің?!

Мінеки, естің анық шығар жері,

Қалды да амалсыздан зорға тірі.

Қайтармақ сөзге жауап оңай іс пе,

Қиналып қысылғаннан ақты тері.

— Сені іздеп, безіп едім алтын тақтан,

Лағып қашып едім мал мен бақтан!

Еңбегімді - еш, тұзымды сор қылмастай,

Адастырмай оғымды тигіз ақтан!

— Шарабын мұхаббаттың іштім! — дейді,

— Өзіңді іздеп бұ жолға түстім! — дейді.

— Боламын не болсам да өзіңменен,

Разымын, мен баламнан кештім! — дейді.

Хақ жарлығы осылай болып қалды,

Кім толықсып, дүниеде тұрып қалды?!

Хазіреті әзірейіл Хақтан келіп,

Баланың тырп еткізбей жанын алды.

Дәрігер керек жазатын ауруды емдеп,

Кімге айтуға шара бар: "Қисық, жөн!" — деп

Хақ жарлығы осылай және түсті:

"Көп сақтамай баланды, жуып кем!"—деп.

Құдайдың разы болды бергеніне,

Өлімін жалғызының көргеніне.

Елжіреп іш-бауыры жылай берді,

Бейнет қып сонша жерден келгеніне!

— Әдейі келіп едің ізлеп мені,

Бас салды жігітлікте өлім сені.

Қиылған қыршыныңнан, құлыным-ай,

Уыз жас бәйшешектей деген күні.

Лепіріп: "Атам бар!" — деп, келдің тасып,

Тау асып, дария кешіп, тасты басып.

Бинетіп жігіттікте кеттің, балам,

Қылығың біреуінен біреуі асып!

Құмарың тарқамады-ау мені көріп,

Еңбегің еш болды ғой келген жүріп!

Көк шыбық өрім талдай дер кезінде,

Ағаш боп жетілместен кеттің өліп!

Тапсырдым бір құдайға сені, балам,

Жоқты бар қылған өзі Хақ тағалам!

"Өлді!" — деп, қабыл етсе, соны ойлайын,

Болмаса бір өлмек туған адам!

Анаңның жол үстінде екі көзі,

Сен болып күндіз-түні, сөйлер сөзі.

Сарғайып санаменен бітеді ғой:

"Балам қашан келеді?!" — деумен өзі.

Хабарың сенің өлген барса жетіп,

Таусылар дәл сол күні демі бітіп.

Қайғымен қапаланып бітеді ғой,

Әл-дәрмені таусылып түгел бітіп.

Қан қақсап бұл сөзді айтып жылады зар,

Жылатқан сүйген құлын Қадір жаббар!

Атанған: "Сұлтанмахмұт зиараты",

Бұл күнде жұртқа таныс күмбезі бар.

Қолынан қойған жуып сұлтан өзі,

Жуған — қолы, су құйған — екі көзі.

"Иннаһи, илайһи ра жиғун!" — деп, қойып көрге,

Езіліп, жылап сонда айтқан сөзі:

— Іздесем де, таба алман,

Қайдасың ботам, балам-ай!

Көргелі келдің жүзімді,

Сағынып, аңсап, балам-ай!

Күйгенімнен бұлбұлдай,

Сайрасын атаң, балам-ай!

Қияметтің күнінде

Жүзіңді көрсем, балам-ай!

Аузымнан шыққан жалын от,

Қаптар бір жұртты, балам-ай!

Алланың ісі — ақ өлім,

Өлді деп оған күймеймін!

Мерзімді жетпей уақытыңда,

Қазаң бір жеткен, балам-ай!

Жүрегім талды үзіліп,

Көзімнің жасы тізіліп,

Еріп бір ақты езіліп,

Күйгенімнен, балам-ай!

Демеңдер мені жанбады,

Ақыл-естен таңбады.

Сөйлеуге шамам қалмады,

Дәрменім кетіп, балам-ай!

Ойымнан кетпес өлгенше,

Басым бір жерге кіргенше,

Тіріліп кайта көргенше,

Басылмас көңілім, балам-ай!

Түспейтін қолға асыл тас,

Кетіп бір қалдың, қыршын жас,

Өмір бойы таусылмас,

Қасіреттің күні, балам-ай!

Ғарасат болмай көру жоқ

"Күйгенмен қанша өлу жоқ.

Жақсыға, — деген, —жүру жоқ",

Шын екен мақал балам-ай!

Көзімнен жас сорғалар,

Жер таппас жаным қорғалар,

"Ah!",—деген даусым жер жарар,

Естілмес саған, балам-ай!

Жаңбырдай жауған көз жасы,

Жүректің дертін қозғашы!

Қызарып шыққан қызғалдақ

Көзімнің қаны, балам-ай!

Жылаумен күнім кешеді

Мінезің көкей кеседі!

Мұндай зор қайгы қасіретті

Ұмытқан жақсы деседі.

Ұмытайын десем де,

Күн сайын зорлап өседі.

Ұмытпастай іс қылып,

Өртеп бір кеттің, балам-ай!

Мен шыдамсыз ер ме едім?!

Нәпсіге тізгін бермедім.

Қиындық қанша кез келсе,

Инедей көңіл бөлмедім.

Әкетті бойдан күшімді,

Жаңылтып ақыл-есімді,

Күйіктен ауыр нәрсе жоқ,

Жан болып өзім көрмедім!

Шын ғаріплік осы екен

Білдім ғой енді, балам-ай!

Жүрегімнің қоры едің,

Көзімнің раушан нұры едің,

Жанымның кескін түрі едің,

Қалмады еркім, балам-ай!

Жалғанда менің жиғаным,

Өлгенде жолдас-иманым

Көз жасым, қайтсем, тыйғаным,

Өмірімде көрген мейманым,

Қонағасы ішпестен,

Аттанып бір кеттің, балам-ай!

Көгеріп талдай өскенің,

Алмадай болып піскенің,

Өксітіп көкей кескенің, —

Қолымнан татпай сыбаға,

Бинесіп кеткен, балам-ай!

Ғажайып мұндай қарайып,

Көрініп таудай зорайып,

Созылып тұрдың мұңайып!

Қалқайып келіп, қарайып,

Жана түсіп шоқ болып,

Көріне түсіп жоқ болып,

Жастай бір кеткен, балам-ай!

Қанды жас жуып жүзімді,

Телміртіп екі көзімді!

Дариядай ағып қайнасам,

Тауыса алман айтып сөзімді!

Өлгенмен мұнан құтылмас,

Есіме түсіп, жан балам!

Көрде бір жатып, "аһ!" десем,

Кебінімді өртеп күл қылып,

Күйдірер көрде өзімді!

Көз алдымда елестеп,

Тұрып бір қалдың, балам-ай!

Көзімнен кетіп жанарым,

Қалмады сабыр қарарым.

Қоярға жанды жер таппай,

Білмедім қайда барарым!

Өзімді мұнша қуантты.

Үйден бір алған хабарым,

Қармасам қолды жоқ екен —

Уайымнан басқа табарым!

Мидай бір тақыр шөл болып,

Құрып бір қалдың, балам-ай!

Атаға бала ермек-ті,

Қызығын аз күн көрмек-ті!

Пенденің бар ма шарасы

Жазбаса тірі жүрмек-ті!

Жаратқан тумақ, өлмекті,

Пендесі оған көнбек-ті!

Шеберлікпен үйреткен

Пенделігін білмек-ті!

Иенің Жаббар өзіне

Айналып арты келмек-ті!

Жаратқан өзі және де

Аз күн бір көңіл бөлмек-ті!

Қыларға қайрат-күшім жоқ,

Сабырдан басқа ісім жақ,

Жылаудан титтей пайда жоқ,

[Өлімге] хайла жоқ,

Аман бол, енді, балам-ай!

ЕКІ ЖІГІТ ПЕН БІР ШАЛДЫҢ ӘҢГІМЕСІ.

Айтайын аз әңгіме, құлағың сал,

Өлеңге қарапайым болмайды обал.

Бір үшеу жолдас болып шыға қапты,

Солардың екеуі — жас, біреуі — шал.

Екі жас өз-өзінен ерігіпті,

Жеріне тез жетпестей көрініпті.

"Бір нәрсе осы шалға қылайық!" — деп,

Екі жас өз-өзінен желігіпті.

— Қасына екі жастың жалғыз шалсың,

Алданып әңгімемен жол қысқарсын!

Үш ауыз ер басына сөз сөйлейік,

Үш ауыз сөз таппаған азапталсын!

Байғұс шал мақұл көріп:

— Жарар! — дейді!.

— Ойланып білгенінше қазар, — дейді.

— Екі жас үш ауыздан сөйлегенде,

Ішінде жалғыз кәрі қалар!—дейді.

— Өлеңді таба алмаған сырын айтсын,

Жүргенде таба алмаса, тұрып айтсын!

Үш ауыз айтарға сөз таппағанды,

Жүгендеп ерттеп қана мініп алсын!

Екі жас үш ауыздан сөз сөйлейді,

Ұзартып кешіктірмей тез сөйлейді.

Екі жас міндетінен құтылған соң,

Баяғы байғұс шалға кезек келді.

Екі жас бір кәріні мазақтайды,

Байғұсты: "Өлең айт!" — деп, азаптайды.

Үш ауыз әңгімені шал таба алмай,

Байғұс шал сасқалақтап алақтайды.

Жаздырып шал байғұсты ерттеп алды,

Айтысқан үшеуінің серті бар-ды.

Бірі мініп, біреуі жетелейді,

Әбден-ақ шаршатады байғұс шалды.

Бірі мініп, біреуі жетелейді,

Арасын тау мен тастың төтелейді.

Арада бірнеше күн өтуменен,

Кез болып бір шаһарға жетеді енді.

Шаһарға кіріп келді жүруменен,

Ерттеп ап шал байғұсты мінуменен.

"Адам мінген бұларды білейік!"—деп,

Жиылды шаһар халқы күлуменен.

Шал байғұс есі кетіп қалжырады,

Есінен екі жігіт тандырады.

Қатыны патшаның мұны көріп,

Шақыртып үшеуін де алдырады.

Көп ұрсып екі жасты қатты қысты:

— Қылдың, — деп, — неге мұндай бұл байғұсты?!"

— Атандай ақсақалды қатты қинап,

Қылыпсың кешілместей жаман істі!

Сөзінің екі жігіт бәрін айтты,

Қорықпастан қалың топты жарып айтты.

Үш ауыз әңгімені шал таба алмай,

Дағдарған әңгімеден жерін айтты.

Екі жігіт сонда тұрып:

— Тыңда!—дейді.

— Өтірікті қойып, нан шынға! — дейді.

— Біз мініп бүл кәріні қинамадық.

Айтысқан уағда бар мұнда! — дейді.

Сонда ханым айтады:

— Тоқта! — дейді,

— Тұра тұр, екі жігіт, қорықпа! — дейді.

— Сақалың ағарғанша, кәрі байғұс,

Бір сырың бастан кешкен жоқ па?—дейді.

Сонда тұрып шал айтты:

— Тақсыр ханым,

Адасқан ақылынан мен бір шалың.

Айрылып жалғызымнан, диуана боп,

Біле алмай бір хабарын біткен халім!

— Жаман шал, уағдаңнан жаңылғаның,

Атындай барымтаның сабылғаның.

Айтуға бір үш ауыз сөз таба алмай,

Көргенің мұнша бейнет не қылғаның?!

Дүниеде не ғып жүрген сен, кәрі шал?!

Үш ауыз сөз таба алмай болыпсың дал.

Күн көзді, ай ауызды хан қызы едім,

Айтайын өз көргенім, құлағың сал.

Қызы едім ардақтаған мен бір ханның,

Жақпаған ешбіреуі жүрген жанның.

Ішінде алтын сарай отырдым да,

Кісіге базардағы көзім салдым.

Базарда бір жігітке көзім түсті,

Көргенше отыра алмай ішім пысты.

Шақыртып бір кемпірден алдырдым тез,

Жоқ едім қылған мұндай бұрын істі.

Қасыма шақырған соң келді жігіт,

Ойымды менің бұзық білді жігіт.

Жегізіп түрлі тамақ, төсек салдым,

Қылуға енді сұхбат қылып үміт.

Жігіттің қолым салдым мойынына,

Кетсін деп бір түн жатып қойыныма.

Құдайым таупық берген халал жігіт,

Сөзіме менің айтқан мойыды ма?!

Жігіт айтты:

— Құдайға құл — мен! — дейді,

— Күнәны біле тұра қылман! — дейді.

— Сенімен бір түн ойын-қызық үшін,

Қараны ақ жүзіме салман !— дейді.

— Бірігіп сеніменен жатпан! — дейді,

— Қорқамын жаратушы хақтан!— дейді.

— Ойнаған аз ғана күн қызық үшін,

Ақыретті жалғанға сатпан! — дейді.

— Жарқ етіп көзге түстің қайдан? — дедім,

— Бойыңда жоқ екен-ақ шайтан! — дедім.

"Жабысты ханның қызы болмадым! — деп,

— Сырымды көпке барып айтар!" — дедім.

Масқара боларымды енді білдім,

Жігітке қайырылмастай мен не қылдым?!

Ілтипат қылып мойнын бұрмаған соң,

Жігітті өлтіруге ыңғай бердім.

Жігітке келдім жайып құшағымды,

Көрсетпей тығып келдім пышағымды.

Пышақпен қақ жүректен салып едім,

Жығылып байғұс жігіт жанын берді.

Бітіріп бұл ісімді алдым енді,

Күнәға кешілместей қалдым енді.

Астында тас орданың қазған қойы,

Жігітті сүйреп соған салдым енді.

Ешбір жан бұл сырымды біле алмады,

Бір күң қызым бар еді таң қалады:

"Баласы пәлен байдың жоғалды!"— деп,

Шулатып жұрт құлағын жар салады.

Маңыма келе алмайды бір жан батып,

Ешкіммен сөйлеспеймін бір тіл қатып.

Бір жеті, оннан аса күн өткен соң,

Сасыды өлік дене орда жатып.

Сырымды менің мұндай жан білмейді,

Хан қызы бұрынғыдай сәнденбейді.

Сүйреп-ақ түн ішінде тастар едім,

Жігітке арыстандай (арысландай) әл келмейді.

"Бұл істі неге қылдым әуел бастан?!

Ажалы болып бізден өлді арыстан!"

"Сарайы хан қызының сасыпты! — деп,

Айтар!" — деп, енді жаман сонан сасқан!

Сол кезде ханшаңыз қатты сасқан,

Жалғанда не өтпейді ғазиз бастан?!

Шақырып оңашада қасыма алдым,

Бар еді бір қара құл қызылбастан.

Қара құл мұны естіп, күлімдейді:

— Ханша, ұнайтын сөз — мұның! — дейді.

Өлікті бір аударып қойды-дағы:

— Табайын енді мұның жөнін! — дейді.

Қара құл бұл сырымды біліп алды,

Жымыңдап бір мұртынан күліп алды.

— Сырыңды мұндай қылған айтамын! — деп,

Қара құл ханшаға бүлік салды.

Екі жігіт, бір кәрі, мұны тыңда,

Құтылмастай пәлеге қалдым сонда.

— Қалағаның берейін жүз қайтармай.

Айтпашы! - деп жалындым қара құлға.

Қара құл құлақ қойды бұл сөзіме,

Көрінді шыбын жаным сол көзіме.

"Қалағаның ал!" — десең, болды ғой,— деп,

Жабысты жаман кәпір тап өзіме.

Ол жерден бұл жігітті алып қойды,

Ішіне алтын орда салып қойды.

— Алтын, күміс берейін алғаныңша,

Қой, — дедім, — құл шырағым, мұндай ойды!

Бұл істі қылмас едім, мұнан қорықтым,

Жігітті шығарған соң, сонан қорықтым.

Сықылды асылзада ханның қызы

Бұл малай қара шошқа құлдан қорықтым.

Еш хайла ойласам да таба алмадым,

Құл менен ерегесіп тұра алмадым.

Сол кезде есім кетіп жығылыппын,

Құлымның не қылғанын біле алмадым.

Қара құл мұратына жеткен кісі,

Дәурені хан қызының өткен кісі.

Мұратын әрлі-берлі бітіріп алып,

Жігітті сүйреп алып кеткен кісі.

Көңілге құл кеткен соң сана кірді,

Өртеніп іш-бауырым жана берді,

Жігітті алып барып жайластырып,

Дәндеген қара құлым және (жана) келді.

Келгенін қара құлдың ұнатпадым,

Ішіне алтын орда жолатпадым.

"Өлтіргенің айтамын!" — дегеннен соң,

Не қыларым біле алмай, алақтадым.

Біле алмай не қыларым, есім кетті,

Қара құл мұратына тағы жетті.

Ажал жетпей, шыбын жан шықпайды екен,

Алданып қара құлмен бір түн өтті.

Шақырдым әуел неге қара құлды,

Басыма құтылмастай пәле болды.

Қоймады ықтиярға қара залым,

Жүруге күнде келіп уағда қылды.

Шаһардың еш білмейді даналары,

Дұшпанның білсе қанар табалары.

Бір күні отырысып мақтаныпты

Жиылған бай мен бектің балалары.

Теп-тегіс айтысыпты тамырларын,

Құл тыңдап отырыпты мұның бәрін.

Мақтанып өңшең мырза болғаннан соң,

Құл айтыпты ханшаға қылғандарын:

— Бірің — болат, бірің — құрыш;

көп абзал бек,

Бар екен ортаңызда осындай кеп.

Қызымен патшаңыздың ашына жаймын,

Мақтану сізлерден де бізлерге еп.

Сонда отырған мырзалар күле берді:

— Жаман сасық құл шірік ер ме?! — деді.

"Құл құтырса, құдыққа қармақ салар", —

Деген осы екен-ау деп күле берді.

Қара құл сонда айтады:

— Тыңда!- дейді,

— Мені мазақ, мырзалар, қылма!—дейді.

— Сөзіме менің айтқан нанбасаңыз,

Хан қызын ап келейін мұнда! — дейді.

Онда отырып біреуі:

— Жарар, - деді,

— Ойланып білгеніңше қарар, — деді.

— Ханшаны осында ертіп келсең,

Сөзіңе сенің айтқан нанар, — деді.

Қара құл мұны айтты да, шығып кетті,

Уағда мырзаларға қылып кетті.

Хабарсыз дәнемеден отырғанда,

Қасына ханшаның кіріп кепті.

Қара құл сонда айтады көргенлерін,

Уағданы көп жақсыға бергенлерін.

Қасына ханшаны ертіп алып,

Бармақ боп түн ішінде келгендерін.

Еркіне бармайтұғын еш қоймайды,

"Бармасаң, ал айтамын!", — деп ойлады.

Сонда тұрып есімді жиып алып,

Ойладым: "Қылайын – деп - бір хайланы".

— Қадірлі қара құлсың биге лайық,

Осындай алтын сарай үйге лайық.

Бұ дағы біле білсең абырой ғой,

Екеуміз мырзаларға сый қылайық.

Қара құл бұл сөзді естіп, күлімдейді:

— Ханша, ұнайтын сөз мұның,—дейді.

Хайласын ханшаның қайдан білсін,

— Өзім де ойлап келдім соны!—дейді.

Түрлі ас дастарқанға орап алдым,

Толтырып төрт шыныға арақ алдым.

Шынының біреуіне уды салып,

Ішіне мырзалардың бара қалдым.

Сол құлға, түн ішінде еріп келдім,

Боларын бір сұмдықтың біліп келдім.

Ішіне мырзалардың кіріп барып,

Қасқайып күрек тісім күліп келдім.

Сол құлға еріп келген мені көрді,

Бір пәле құтылмастай маған болды.

"Айтқаны пәлекеттің шын екен!" — деп,

Қарасып бір-біріне бәрі күлді.

— Ас даярлап ап келдім көпке лайық,

Ойнап күліп бұл түнде отырайық.

Қылмаңыз түнде жүр деп бізді айып,

Азырақ сізлерге біз сый қылайық!

Сонда бұлар бәрі де асқа отырды,

Ханшаның көңілі басқа отырды.

Арақ пенен шараптан баса беріп,

Жиылған жанның бәрін мас болдырды.

Қаза болды-ау беклерге берген асым,

Өз көңілімде дайын тұр қылған қасым.

Баса құйып заһарды беріп едім,

Елден бұрын жығылды қызылбасым.

Бір жаман қиын істі, тағы қылдым,

Күнәны кешілместей өзім қылдым.

Арақ ішіп естерін танғаннан соң,

Бір аяққа толтырып уды бердім.

Адам білмей, бұл үйден шығып кеттім,

Пенде қылмас бір істі қылып кеттім.

"Сырым жұртқа әшкере болады!" — деп,

Үй тола жанның бәрін қырып кеттім.

Таңба салды қара құл сүйегіме,

Ханның қызын қоймады сүйеріне.

Даңқы шыққан бір ханның баласы едім,

Не бетімді айтамын күйеуіме.

Күйеуді келеді деп хабар келді,

Үш жұма келмес бұрын шабар келді.

Күн көзді, ай ауызды ханның қызы,

Нәрсені өтіп кеткен табар ма енді?!

Ол нәрсе болмаса, ол күнде қиын іс-ті,

Қатты қайғы ішіме бір от түсті.

"Ханның қызы ханшада қыз белгі жоқ" —

Деген өсек басыма бір жүк түсті.

Тағы алдырдым баяғы кемпірімді,

Кемпір келіп көреді секілімді.

"Жаным, саған не болды?" — дегеннен соң,

Кемпірден жасырмадым мен сырымды.

— Елге қарар бет жоқ бізде! — дедім,

— Алтын-күміс берейін сізге! — дедім.

— Бойы менен кескіні маған ұқсас,

Бір қызды тауып келші, ізде! — дедім.

Кемпірім айтқан сөзді мақұл көрді: —

Ханша, жарайтын іс мұның! — деді.

Алтын, күміс ақшаны теңдеп артып,

Алды-артына қарамай жүре берді.

Алты күнде айналып [айланып] барып келді,

Дәм татпай, ұйқы көрмей, арып келді.

Алтын-күміс ақшаны аясын ба?!

Жарлының жалғыз қызын алып келді.

Шәлі орамал басына салындырдым,

Ия інжу-маржан, иакуттан (жақұттан) тағындырдым.

Көңілдегі қызымды ап келген соң,

Қазынаға кемпірді малындырдым.

Сұлулығы өзімнен қалыспайды,

Хан қызынан бөтен деп таныспайды.

Күйеуді келеді деген хабары бар,

Арасы күннен күнге алыстайды.

Неше күнлер өткен соң күйеу келді,

Елін, жұртын шақыртып хан той қылды.

Тойын тойлап халайық болғаннан соң,

Жеңгелерім күйеуді алып келді.

Алып келді күйеуді жеңгелерім,

Кіргізбедім әлгі қыздан өзгелерін.

Қалыңдық қайсы екенін танымады,

Ісімнің енді білдім жөнделерін.

Күң қызы мен хан ұғлы сұхбат қылды,

Ханшаңыз қасында қарап тұрды.

"Әрі-бері болған соң тура ғой!" — деп,

Бұрын айтып қойып ем мұндай сырды.

Жұмысы екеуінің аз болмайды,

Тұр деуге біз бейбақта сөз болмайды.

Ақырындап қолымды салып едім,

Құшақтасып қалыпты, қозғалмайды.

Басқа шықты битіміз балақтағы,

Келгенімді күң қызы жаратпады.

Ақырындап қолымды салып едім,

Ханшаны қасына жолатпады.

Хан баласы ол қызды қия алмады,

Қарап тұрған өзімнен ұялмады.

Екеуінің қылығын көре тұрып,

Ханшаңыз көз жасын тыя алмады.

"Малғұн мені аздырған шайтан ба?" - деп,

"Өзі тұрар бармай-ақ қойсам ба?" — деп.

"Болады тағы тартсам бір масқара, —

Ойладым,—жарлы қызы тұрмас па?!" — деп.

Күң қызы көкірекке салды дертті,

Айтысқан алдындағы бұзды сертті.

Бір жерден отын алып үйдім—дағы,

Астына алтын сарай қойдым өртті.

Өрт жанған соң жүгіріп үйге бардым,

Қызды жігіт қойнынан сүйреп алдым.

Қараңғы үйдің ішінде қақтықтырып,

Жарлының жалғыз қызын отқа салдым.

Бір жаман киын істі тағы қылдым,

Күнәны кешілместей оңай білдім.

Күйеуімді өзіме бермеген соң,

Жарлының жалғыз қызын күйдіргенім.

Тұрмағаны өзіне болмай пайда,

Күйіп қалды сорлы қыз бір сарайда.

Күйеуді алып барып оңашаға,

Қосылып көңіл тынып жаттық жайға.

Сондай қылдым мен қатты қиын істі,

Өрт шыққан соң халайық жиылысты.

Хан ұғлы мен ханша аман екен,

Ел-жұртым бізді көріп сүйіністі.

Сол күйеу сасқанынан сандалады,

— Қалдық, — деп — құдай сақтап! — таң қалады.

- Әлгіңіз кім еді? — деп, наздық қылсам,

Алданып бұл сөзіме малданады.

Осындай күнлер кешті біздің бастан,

Сол кезде ханшаңыз қатты сасқан.

Тырнақтай сыр кешпесе сіздің бастан.

Көп жасап не пайда бар ұзын жастан?!

Пәле боп мақтанғаны, құл да қалды,

Бірталай құл тілімен мырза қалды.

Әлін білмей, астамшылық қыламын деп,

Жарлының жалғыз қызы отқа жанды.

Жаман шал, уағдаңнан жаңылғаның,

Атындай барымтаның сабылғаның.

Азаптан бір сөз тауып, құтыла алмай,

Көргенің мұнша бейнет не қылғаның?!

Ханша жынысы әйелдің данасы екен,

Құдайдың бұған берген панасы екен.

Алғашқы көркем жігіт қыз өлтірген,

Қаңғырған шалдың жалғыз баласы екен.

Шал байғұс естіген соң аһ ұрады,

Даусымен дүние толып жаңғырады.

— Көрген көзің болайын құрмалдығы,

Түгі-түсін сөйлеші! — деп сұрады.

— Көркіне бір кенелдім мен де тойып,

Берейін түгі-түсін қолмен қойып.

Емес пе құр көрумен күйгендігім,

Тастадым жарқыратып бірақ сойып.

Мінезден асығыстық атандым қар,

Қалды ма, айтыңдаршы менде ұят-ар?!

Апармай тәңірі алдына жақсы келдің,

Ал қылыш, балаң үшін, тілгілеп жар!

Шал айтты:

— Разы болдым, ханым! — дейді,

— Керек қой айтқан сөзге наным! — дейді.

— Аузыңнан айтқан ғана айналайын,

Дауалап көңілім, тынды, жаным! — дейді.

— Сыймаған маңдайыма бір бала еді,

Тағдырдан қаза жетсе, кім қалады?!

Сондай балам бар еді-ау деп айтқанмен,

Көрген өзің болмасаң, кім нанады?!

Бір жанын Құдай үшін берген балам!

Ақ ниет адал жолмен өлген балам!

Баламды көріп күйген сені көріп,

Тірілді, біле білсем, өлген балам!

Жоғалтқан бір жоғымнан бердің тілді,

Тамсантқан қылған ісің қауым елді.

Сондай жанның әкесі екендігім,

Мінеки, сен айтқан соң, ғалам білді.

Кез болдым қылып тәубе қайтқаныңа,

Жұрт нанды артқаныңа, тартқаныңа.

Балам түгіл, өзімнің жаным құрбан,

Риза болдым ықырар боп айтқаныңа.

Жарайды, жан екен де ханым да жас,

Мөлтілдеп домалапты көзінен жас.

Жүгіріп келіп ұстады шалдың қолын,

— Кессең, міне, басым, — деп, — алдияр бас!

— Жәпірейіп қалғам жоқ, желім болып,

Қыдыр болдың дәл бүгін келім болып.

Тұр қасымда, сенікі — қара орманым,

Өмірімше күтейін келін болып.

Бұл сөзбенен тырп етпестен шал да тұрды,

Өңі еніп, гүл-гүл жайнап, болды нұрлы.

Құдай бағын ашқан соң, оңалмақшы,

Болғанмен әуел баста қанша сорлы!

Шал байғұс Құдай оңдап болды бақты (бақытты),

Ханым ісі құдайға әбден жақты.

Ақырында әулие болды ханым,

Құлағыңа сырға қып, тақ құлақты!