автордың кітабын онлайн тегін оқу Өлеңдер жинағы. І кітап
ЖАСТЫҚ ТУРАЛЫ
Гауһардай көзі,
Бұлбұлдай сөзі,,
Жаннан асқан бір пері.
Жүзі бар айдай,
Мінезі майдай,
Өзгеден артық сол жері.
Дариядай ақыл мол еді,
Жан ғашығым сол еді.
Ұжмақтың хоры,
Іздедім соны,
Тал бойының кірі жоқ.
Бойы бар сымдай,
Белі бар қындай,
Мүшесінің міні жоқ.
Қыз осындай болар ма,
Оны сөккен оңар ма?
Жаудырап көзі,
Тамшылап сөзі,
Жібектей шашын тараса,
Қалмайды халің,
Шығады жаның,
Қиғаштай көзбен қараса.
Бұл дүниеде қыз қызық,
Бозбалада ой бұзық.
Сынаптай толқып,
Түлкідей жортып,
Кетеді көңіл әр жаққа.
Қырандай қағып,
Алмастай ағып,
Мұратын түгел алмаққа.
Ер талабы бос қалмас,
Толқынды көңіл тоқталмас.
Шырайың қашып,
Асығып-сасып,
Қыз үшін түнде кезгенде,
Бар малды салып,
Шаруадан қалып,
Сері пер үйден безгенде,
Қарамай ұят, арына,
Жанды қиып жарына.
Ақселеу мініп,
Қылаңнан киіп,
Қараған жанға көрінбей,
Ізденіп жарды,
Пида ғып жанды,
Алыс деп ауып ерінбей,
Айлалы жолдас қасқа алып,
Аң көрген лашын бастанып.
Ауызды барлап,
Айнала шарлап,
Баруға тура бата алмай.
Кезеңнен бағып,
Жүрегің қағып,
Далада шыдап жата алмай,
Барып кел деп жолдасқа,
Бір хабар алсақ болмас па?
Сып етіп жолдас,
Дыбысы болмас,
Сұр жыландай сусылдап.
Ілеспей кезің,
Әкелер сөзін,
Тұрымтайдай қутыңдап:
«Тілеймін тілек берсін, — деп, —
Ер болса, үйге келсін», — деп.
Боды деп қиын,
Жеңілдеп киім,
Шыр айналып ұршықтай,
Еппенен барып,
Ынтасын салып,
Тышқан көрген мысықтай.
Кіргенде еріп есіктен,
Болмаса жапсар, тесіктен.
Боз үйге кіріп,
Буының құрып,
Жарыңның барсаң қасына,
Сипалап жүріп,
Төсегін біліп,
Тигенде қолың басына,
Ақылың кетіп, жан қалар,
Ғашығың сонда аңғарар.
Қолынан тартып,
Білегін артып,
Ақ тамақтан шөп етіп,
Тал бойың еріп,
Тілінді беріп,
Сүлдерің қалар ес кетіп.
А, дүние, дүние,
Ақылға сонда кім ие?!
Есінді жиып,
Иіскелеп сүйіп,
Оған да көңілің басылмай,
Тілекті алып,
Тоятың қанып,
Құйылып түскен лашындай,
Арманың бітіп жымыңдап,
Төсінде жатсаң тынымдап.
Таң келсе қуып,
Бой кетер суып,
Енді қашан келем деп.
Ал, жарым, қош деп,
Пәлен күн тос деп,
Тез келмесең, өлем деп.
Болмады деп таң ұзақ.
Сол болар қайғың жалғыз-ақ.
Қысылып таңнан
Ағарып қалған,
Жатуға болмас жайланып,
Қош айтып жарға,
Амалың бар ма,
Қайтуға енді айналып,
Жатайын десең таң қиын,
Тастайын десең жар қиын
Боз үйден шығып,
Дөң асып, бұғып,
Ертіп алып жарыңды,
Шығарып салып,
Аулаққа барып,
Асыққа айтып зарыңды,
Кетесің таңнан тұра алмай,
Жарыққа қайла қыла алмай.
Шыққан соң белге,
Көз салсаң елге,
Қарап тұр әлі жарыңыз.
Жолдасқа айтып,
Ат басын тартып,
Жүгіртіп қайта барыңыз.
Бір сүйіп алып тамақтан,
Асасың азар қабақтан.
КӘРІЛІК ТУРАЛЫ
Бар болса білім,
Сен сөйле, тілім,
Жан менен дене бірінде.
Ойласаң көніп,
Өзіңе жеңіл,
Қайратың қалың күнінде.
Жас көңілде жарық бар,
Кәріде кемдік анық бар.
Не шықпас жастан,
Қайтпайды тастан,
Ізденуге күшің бар.
Сайрандап жүріп,
Сансызды біліп,
Қалыпсыз, қызық ісің бар.
Жастықтан қызық іс болмас,
Кәріде ақыл, күш болмас.
Қайратың қалып,
Ақылдан танып,
Кәрілік келсе басыңа,
Қадірің кетіп,
Заманың өтіп,
Жан жуымас қасыңа.
Кәрілік деген жұмыс бар,
Артында таяу бір іс бар
Азайып күшің,
Саудырап тісің,
Шалбардай болып бет кетсе,
От басын бермей,
Үй ішін көрмей,
Сүйегің қалып, ет кетсе,
Далаға барып сие алмай,
Киімің жөндеп кие алмай.
Қуарып мұртың,
Суалып ұртың,
Түздегі қу бас жақтанып.
Тұра алмай жатып,
Былшылдап, шатып,
Өткен күнді айтып мақтанып.
Жарығың өшіп көңілден,
Кәрілік жаман өлімнен.
Қызарып көзің,
Езіліп сөзің,
Жастығың түсіп ойыңа.
Иекпен шайнап,
Тіліңмен айдап,
Жеген ас жұқпай бойыңа.
Ет жеген сайын қақалып,
Аз өлімге тақалып.
Бүгіліп белің,
Таусылып әлің,
Аяқ пен белің құрысып.
«Көрі итім, шат» — деп,
«Сөйлемей жат», — деп,
Қатының кетсе ұрысып.
Өлмегенге қара жер,
Онан да өзің бара бер.
Қайғы емес қаза,
Болмаймын наза,
Ноқталы басқа бір өлім.
Туған жан өлмек,
Тағдырға көнбек,
Кімді алмайды бұл өлім.
Шал болмай-ақ өлейік,
Алла ісіне көнейік.
Қызусыз тәнің.
Сезімсіз жаның
Болады кәрілік белгісі.
Оны да сезбей,
Үмітін үзбей,
Келмейді шалдың өлгісі.
Алпыстан әрі бармаңдар,
Аңдамай шал боп қалмаңдар!
ЖАСТАРҒА
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік
Бір білімді данышпан жан табалық.
Ап енді, олай болса, кімді алалық?
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық?
Шын іздесек, табармыз шыны ғалым,
Күнде күйлей бермелік бозбалалық.
Сақ болалық, бір шоқып, бір қаралық!
Қарауылдар мезі ғой, тұр, қаралық!
Жүз айтқанмен, өзгенің бәрі надан,
Жалыналық Абайға, жүр, баралық!
Білімді сол кісіден ізденелік!
«Әдейі іздеп біз келдік сізге» делік.
«Өмір зая болмастық өнер үйрет,
Ақылыңды аяма бізге» делік.
«Көп қуға көзіңізді сүзбе» делік!
«Ұқпас деп бізден үміт үзбе» делік!
«Залымдар заң үйренісіп адастырды,
Бізді сал жөнделерлік ізге» делік!
Тапқан іске таласпай, шын көнелік!
Жұртқа күлкі болмалық, жөнделелік!
Арамдықпен, алдаумен күн өткізбей,
Өтірікке өлгенше, шынға өлелік!
Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,
Әр түрлі асылы көп етпей жатқан. -
Тегін білсең — аласың, бос береді,
Тұстасынан ешкім жоқ мұны тапқан.
Құрбыласы қулық пен айла баққан
Олардан алдамшы деп көңлі қайтқан.
Енді бізге ақылын көрсетіп тұр,
Алушы жоқ па екен деп жастар жақтан.
Алмасақ үміт үзер тағы жастан,
Өлсек те ұмтылалық осы бастан.
Өткізе алмай, еліне қайтса көшіп,
Қаламыз асыл түгіл ине алмастан.
Қой, ойлалық шатылып, шатаспастан,
Оңамыз ба Абайдан бата алмастан?
Асыл алсақ, асылын аямайды,
Келді ғой өз еліне сата алмастан.
Пұлы өтсе, үміті бар қуанбақтан,
Еңбегім жаңды ғой деп жұбанбақтан.
Абай кетсе, осы елде кім қалады,
Не табамыз наданнан сұранбақтан?
Қой, жігіттер, күн болды ойланарлық,
Білім, әдет, ақылды ойға аларлық.
Надандықтан еліріп босқа жүрсек,
Мына заман көрсетер бізге тарлық!
Өзің біліп біреуге қылсаң жарлық,
Асыл сол — ақыл, білім бойда барлық.
Айла, өтірік, арсыздық өнер емес,
Мен де анаудай болсам деп таласарлық.
Үлкендерде мінез жоқ таңданарлық,
Олардың қылған ісі ұрлық-қарлық.
Арам ойды ақыл деп ардан күсіп,
Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық?
Мынау Абай — бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық.
Пұл асылы табылса, қолға алалық,
Кісі емес ескерусіз бос қаларлық.
Күнде осындай табылмас бізге басшы
Күн болса кейінгіде қозғаларлық.
Ақын, білім осындай ар жақтарлық,
Айласыз, өтіріксіз жан сақтарлық!
Үзіп-жұлып ұятсыз атанбай-ақ,
Ақылмен жол табалық ел бастарлық!
Осыған қазақ бар ма жанасарлық,
Ғылым, өнер, ақылмен санасарлық?
Жұрт алмаса, ақылын біз алалық,
Өзгедей надан емес адасарлық.
Бұл елде түк ақыл жоқ жарасарлық,
Рахым ғып бір-біріне қарасарлық.
Өз Абайын өздері ұнатпайды,
Шын надан осылар ғой біз қашарлық.
Мына жұртта мінез жоқ ойланарлық,
Бізге де заман келер сайланарлық.
Елге еріп есер, бәңгі атанғанша,
Ой табалық жақсы атақ байланарлық!
Ақыл жоқ бұл қазақта ойға ұнарлық,
Өзін-өзі тексеріп, бой сынарлық.
Білім іздеп білуге кесел болар,
Көрсеқызар, көзі ашық бос құмарлық.
Ойланар уақыт болды бас қосарлық,
Дұспан көп енді бізге жол тосарлық.
Арамдықтан көңілді арылталық,
Ақыл ойлап, ал алға қол босарлық.
Мидағы ой-тамырға жол салалық,
Жүрекке оймен сынап апаралық!
Ақ жүректің ғадалат қылған ісін
Қабылдауға қызығып қозғалалық!
Жарасымды мінезді жатқа алалық,
Жанға қас жамандықтан сақтаналық!
Арсыз, ғайбат, өтірік, ынсапсыздық —
Бұлардан бой тасалап ақталалық!
Аспандап аса бермей шақталалық
Аласыздық, адалдық жақты алалық!
Өтіріктен жалығып, өнер тапсақ,
Біз сонда жетілдік деп мақтаналық!
Хош енді, көп наданның тілін алдық,
Бірімізге біріміз пәле салдық.
Ой да жоқ, ұят та жоқ, күнде аңдысып,
Жүргенмен жағаласып не таба алдық?
Арам ақыл үйрендік айла, амалдың,
Қулықпен өтірікті сайлап алдық.
Ынсап, рахым, ұяттан жүген ұстап,
Өзіміз ең түбінде қайда бардық?
Елірдік, ерегістік, елді жардық,
Байлаусыз пайдасы жоқ іс шығардық.
Бүгін дос, таң атса қас бола қалып,
Бұлт еттік, мен болдым деп ат аларлық.
Тыным жоқ, тыныш жүріп мал бағарлық,
Арыз бердік бас кетіп, айдаларлық.
«Енді бізге ғадалат айта көр» деп,
Өзіміз ақырында қайда бардық?
Бұл іспен бойға мақтан кірді тантық,
Әркімнің әлі бар деп алар аңдық.
Жеңгеніміз желіктік желпең қағып,
Жеңілгенді жер болған атқа таңдық.
Ортамыздан от жағып, өрт шығардық,
Көре тұра құтырып, күйіп-жандық.
Қой, үйтпелік, өзіміз жарасалық!
Наданмен неге бірге адасалық?!
Жаман айла, жат мінез пайда бермес,
Бойдағы мінімізге қарасалық!
Жаман әдет тастауға ұнасалық!
Мына мінез қалай деп сынасалық!
Тұп-тура бетімізге айтысалық,
Ашуланбай, ақылмен шыдасалық!
Арсыз, арам айланы тастасалық!
Адал іске талаппен бастасалық!
Неде болса білімді ізденелік!
Надандықпен біржола қастасалық!
Жалған айтып, біреуге жалынбалық!
Біз, сірә, үлкендердей қағынбалық!
Наданға өлсек-тағы бағынбалық!
Өтірік, өсекке еріп сабылмалық!
Рахым жоқ, қанағат жоқ, арсыз болып,
Жас бойға жаман атақ тағынбалық!
Таза ойлап, татулық іс табалық!
Жау жоқта, тіпті жауды сағынбалық!
Адалға әлімізше аяңдалық!
Арамға аяқ баспай шабандалық!
Елемесең, есіңе енбейді ақыл,
Ескерсең, осы сөзім сендерге анық.
Болмас іске бұртаңдап тырыспалық!
Бетке айтқанның зәрі жоқ, ұрыспалық!
Көзге жылпың көрініп, сыртқа құлпың,
Артымыздан құр өсек қылыспалық!
Сөз байласақ, уағдада тұрысалық!
Сыртымыздан жақсылық қылысалық!
«Қашқан — жаудан құтылар» деген қане,
Надандықтан жиреніп, жылысалық!
Білмегенді білуге тырысалық!
Жалқаулықты көңілден сырысалық!
Босқа күлген күлкіні күйлемелік!
Шын ақылға мойынды бұрысалық!
Жақсы білім іздеуге жалықпалық!
Табылмаса, тарығып, талықпалық!
Салақтықты қоялық, сақ болалық!
Білгенді, білмегенді анықталық!
Ғалым көрсек — әр істі сұрасалық!
Ондайға басымызды құрасалық!
Өстіп істеп өзіміз қамданбасақ,
Бізге ақыл үйрете алмас мына халық.
Кейде бірге жүрелік, кейде ойналық!
Ойнап, күліп, кешікпей ой ойлалық!
Ойынымыз аз болсын, ойымыз көп,
Оймен талап етпеген іс қоймалық!
Күнде көздеп, мінезді тексерелік!
Айланы ақыл демей, сескенелік!
Адалдың жолында өлсек, арман бар ма?
Ақты аныққа шығарам деп көрелік!
Кісіге оны бұрған өкпелелік!
Тіл алса, «мұны қой» деп ақыл айтып,
Тыңдамаса, жау көріп кектенелік!
Білімді неге бойға көп көрелік?!
Ақтан тауып несіпті жеп көрелік!
Артық ақыл ойланып таба қалсақ,
Біз-дағы алушыға тек берелік!
Надандықпен қарнымыз тоқ демелік!
Біз білмеген еш ақыл жоқ демелік!
«Айланы ақыл, арсыздық әдеп қой» деп,
Арамды адал, асылды боқ демелік!
Ақылды сол — ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол — арамдықпен жан сақтайды.
Адал сол — таза еңбекпен күнін көріп,
Жаны үшін адамшылық ар сатпайды.
Жалғаншылар сөз айтса, «сырым» дейді,
Біліп қойсаң, «бұ да бір қырым» дейді.
«Әншейін байқайын деп айтып едім,
Өтірігімді ұстап па ең бұрын? » дейді.
Надандар төрт аяқты малға ұқсайды,
Қаңғырған тамақ іздеп аңға ұқсайды.
Өз бетімен табатын өнері жоқ,
Талапсыз, өлі сүйек жанға ұқсайды.
Бұлар - мәлім, сатып жүр, көрдің мұны,
Болмайды кімге залал мұның түбі?
Өздері біреуіне бірі сатсын,
Алмалық біз қызығып енді осыны!
Сатады өтірігін шынға жастап,
Жүрміз деп жарасымды өнер бастап.
Айналасы белгілі, аз ақша ғой,
Пәлшесін тауысайық жыртып тастап!
Осы жұрт өтірікпен жүр ту ұстап,
Айланы не қыламыз берсе уыстап?
Күні бұрын ондайға жуымалық!
Орын алып, кетпесін бой қуыстап.
Айла орнына ақылды жұмысталық!
Өтіріктің орнына Шын ұсталық!
Жалған айтып, жан сатып, жалынбай-ақ,
Тура жолда тұрып-ақ тынысталық!
Өз әкеміз айтса да ұнамалық,
Ағамыздың сөзі деп тыңдамалық:
Үйреткені өнер ме, әрекет пе,
Өзіміз ортамызда сынға алалық!
Олар бізге оқы дер қу болмақты,
Уағдасыз, жалғаншы су болмақты.
Сағат сайын әркіммен арпалысып,
Күнде дау, күнде жанжал, шу болмақты.
Өнер қылма ар сатып, жалданбақты!
Ұлық болып, елді жеп малданбақты!
Біреуді жеп, біреуді табамыз ба,
Қашан жақсы көруші ек алданбақты?
Өлсең де ондай сөзге құлақ салма!
Ардан күсіп, ақылдан құры қалма!
Әкең түгіл, арғы атаң айтса-дағы,
Білімі жоқ наданның тілін алма!
Қулықты біз қылғанмен, ол қылмай ма?
Бізге де өңкей надан жабылмай ма?
Айла, арамдық, арсыздық, ынсапсыздық
Бізге бар да, өзгеге табылмай ма?
Жамандық күнә болып жазылмай ма?
Адалдықпен жиған мал бағылмай ма?
Уағдашыл болған жан өле қалып,
Өтірікші құдайға шағылмай ма?
Өмір өнбес бір күнгі қылған жалға,
Көз тоймас үзіп-жұлып алған малға,
Жұрттың ісі неге жөн болмасын деп,
Ой ұнамай, ондайға өлсең нанба!
Мақтанбалық айламен алдағанға!
Надан боп, ұқсамалық айуан малға!
Жан біткеннің бәріне жара салып,
Жан сақтаған не болар жалғыз таңға?
Залалы тие берсе мұқым жанға,
Рахымсыз, қайырымсыз боп қысылғанға.
Не дүние, не болмаса ақыретте
Болар-ақ бір тиындық шыбын жанға!
Залым кісі кірмейді тіпті санға,
Сынай тұғын бір сыншы табылғанда.
Білімдігің бит шаққан құрлы болмас,
Тамам күнәң жиылып жабылғанда.
Ар қайда? Рахым қайда? Әдеп қайда?
Быт-шыт боп неге жүрміз әрбір сайда?
Көз жұмып, «Көппен көрген ұлы той» деп,
Береді бұл надандық кімге пайда?
Білімдіге білімсіз бағынбай ма?
Іздесе, пендеге жол табылмай ма?
Ақты қойып, арамды әдет етсек,
Денеміз дозаққа өзі жағылмай ма?
Ажал оғы бір күні атылмай ма?
Тура келсе, тіл тартпай қатырмай ма?
«Әлхилла ассалата жаназа» деп,
Ақ кебінге оралып жағылмай ма?
Қай пенде жолықпайды осындайға?
Соны ойлап жүрегіміз шошынбай ма?
«Дүниеде не қылдың, не қойдың? » деп,
Алдында неше жерде тосылмай ма?
Жатпалық жалқауланып тіпті жайға!
Жайлы ақыл ойланалық жанға пайда!
Кейінгінің қалмалық обалына!
Сонда мақұл боламыз бір құдайға.
Осы ел жүр өтірікті үнем қылып,
Ақты қойып, арамға көңіл бұрып.
Қудыраңдап, қу, білгіш атанам деп,
Шығарады бір пәле қарап тұрып.
Біреуіне біреуі қақпан құрып,
Аңдаусызда кетем дер бір түсіріп.
Біле сала қылады о да қулық,
Аяғы сау жан қалмас сүйтіп жүріп.
Мақтанады жетілген кісімсініп,
Қулыққа қалыппын деп қатты ысылып.
«Ел мінезі қолымда санаулы» деп,
Жан біткеннің айласын өзі біліп.
Айтқанда өтірікті — судай жылып,
Шынды ескерген адам жоқ көзіне іліп.
«Қу» десең, құлағына бір кірмейді,
Езуін тастар ма еді, сірә, тіліп!
Тоқталған бір пенде жоқ қыры сынып,
Мойнына әбден алған сайтан мініп.
Айтсаң-ақ, «анау қу» деп жымыңдайды,
Соған ыза боласың іштен тынып.
Арамдыққа осы жұрт жүр ұмсынып,
Аздан бері тым кетті құдай ұрып.
Білмегені білгеннің тілін алмай,
Бәрі бірдей шулайды иттей үріп.
Бір күн біреу жалғанмен жүр құтылып,
Біреу жүр айламенен үзіп-жұлып.
Ертең көрсең, екеуі қолға түсіп,
Кескектеген түлкідей тұр тұтылып.
Арамдықтан шығады кім сытылып?
Бір желіксе, кетеді тым құтырып.
«Жығылған жан күреске тоймас» деген,
Қарта ойнаған кісідей күнде ұтылып.
Абай жүр соны мазақ өлең қылып,
Біреуі ұғар ма деп көзі ашылып. . '
Бізге де біразырақ айтқаны бар,
Құр қылжақтай берме деп босқа күліп.
Ұқсатын, ұнасымды сыйыстырып,
Жасты да жамандапты қиыстырып.
Ойын-күлкі — бар қылған мінезіміз,
Біреуін де қалдырмай жиыстырып.
Тым туралап айтыпты сұғындырып,
Білгенге үйретіпті ұғындырып.
Көріп тұрған мінезді жасырсын ба?
Әркімге-ақ кеткен екен жұғындырып.
Сөзбен де, өлеңмен де сабақ беріп,
Алсын деп керектісін өзі теріп.
Шиқанымды езгендей шықты жаным,
Айтқанда естігендер ұғып келіп.
Шүу дегенде бұл сөзі жанға батты,
Бұрын ондай көргем жоқ жаманатты.
Қайырусыз, қағусыз өскен басым,
Бұлқындым шу асаудай мойны қатты.
Естіген соң, жүректе түйін жатты,
Сол түн тыныштатпай көп ойлатты.
«Неге мұндай қатты айтты?» деп ойласам,
Өлеңінің сырты ащы, іші тәтті!
Жаны ашып, жақсы соқпақ тазалапты,
Жігерленсін, білсін деп табалапты.
Жоба көрмей, жүгенсіз кетпесін деп,
Қатты сөзбен қайырып қамалапты.
Енді ойладым қайратқа мінейін деп,
Білімдінің қадірін білейін деп.
Ащы сөзбен арқама күнде ұрғызып,
Талаппен түзу жолға кірейін деп.
Мен неге күлкі болын жүрейін деп,
Өзім біліп. біреуге күлейін деп.
Шын наданға атар таң болмайды екен,
Білім іздеп. құдайдан тілейін деп.
Білмекке талап етіп көрейін деп,
Шын сөзге көңілімді бөлейін деп.
Надан болып қорлықты көргенімше,
Естінің айтқанымен өлейін деп.
Үлкендер ұмтылмайды ұғайын деп,
Мен-дағы бұл қылықтан шығайын деп.
Айтқан сайын аяғын кер басады,
Құлағына мақтаны тығайын деп.
Құмары - қулықпенен жығайын деп,
Айламен аялыма бұғайын деп,
Бәрі ішінен қанжарын байланып жүр,
Көрінгеннің көзіне сұғайын деп.
Халалға ойламайды шығайын деп,
Арамның түбі болар уайым деп.
Күнде жау боп, күрілдеп, жұлысады.
Тек отырған бір жан жоқ құдайым деп.
Байладым белді бекем буайын деп,
Жүректі адалдықпен жуайын деп.
Талпынған мақсат іздеп махрұм қалмас,
Адамдық ғылым жолын қуайын деп.
Жаз келер, қысты күнгі қысым өтіп,
Қар, суық, аяз, боран — бәрі кетіп.
Қасықтай қар, тобықтай тоң қалмайды,
Бар құдай барша жанға рахым етіп.
Жетпекке үлкендікке жас балалар,
Жүгірер қырдан ойға дүбірлесіп.
Шал-кемпір күн шуақтап, көңілі жай боп,
Өткен күн, өмірін айтып, күбірлесіп.
Бота, құлын, бұзау, лақ, қозы туып,
Қуанып ойнақтайды, олар да өсіп.
Сүйтсе де адам көзі бір тоймайды,
Құдайым берсе-дағы қанша несіп.
АРМАН
Жаз шығып, жаманшылық жоғалғанда,
Тал гүлдеп, шалғын өсіп, оңалғанда.
Көлбеңдеп көкорайда күрілдетіп,
Орақшы пішен шауып шөп алғанда.
Бүлдірген, қарақатты тереміз деп,
Қыз-келіншек сай-сайға жоғалғанда.
Аулақта құмарымды қандырам деп,
Асығы іздеп барар со барғанда.
Оларға тал — шымылдық, шалғын — төсек,
Басына жастық қылар томардан да.
Көз тойып, көңіл толмақ пендеде жоқ,
Болады айрылған соң со да арманда.
Адамды, санай берсең, көп арманда,
«Мінсіз бақ, сансыз дәулет» деп арманда.
Жанның бәрін жалмайтын күш те керек,
Айлакеске алдайтын еп арманда.
Ит пен қарға, шошқаға боқ арманда,
Мергенге түзу мылтық, оқ арманда.
Тамақсыз, табысы жоқ кәріптерге
Жалғыз күнгі тамақтың тоғы арманда.
Жалаңашқа киімнің жоғы арманда,
Тоңғанға отын менен шоқ арманда.
Талап қылса, табылар соның бәрі,
Мал жаусын ба оларға жоғарыдан да.
Жасты көксеп кемпір мен шал арманда,
Өсіп үлкен бола алмай бала арманда.
Еркектей еркін өмір сүрмедік деп,
Әйелдер де болады және арманда.
Тамам жанға бақ пенен мал арманда,
Ұрыға жүйрік аттың жалы арманда.
Жердің жүзін жесе де көзі тоймай,
Патшалар да болып жүр әлі арманда.
Кербезге киімінің сәні арманда,
Науқасқа жалғыз шыбын жаны арманда.
Кек қуған көр, ызақор, күншілдерге
Жұтатын дұспанының қаны арманда.
Бағаласам, адамның бәрі арманда,
Санай берсем, табылар сан арманда.
Өзі білмес, білгеннің тілін алмас,
Анық ойлап қарасам, әне, арманда.
ЖИЫРМА ҮШ ЖАСЫМДА
Жиырма үш жасымда
Бұл өлең жазылған.
Табылмай басында
Өзіне лайық ән.
Мұңлы, күйсіз, жесір боп жатыр еді,
Мінеки, ойланып, өз әні табылған.
Бақытсыз жүрегім
Жалындап жанып тұр.
Үміт тілегім
Орынсыз қалып тұр.
Ақыл, қайрат, сабырдың бәрі кетіп,
Адасқан асығың мұңды әнге салып тұр.
Көзіме көріндің
Ашылмас сорыма.
Байқамай іліндім
Сиқырлы торыңа.
Жаду көзің басымды айналдырып,
Құрбан ғып шалдың ба жарыңды жолыңа?.
Кетпестей сәуле бар
Ойымда нұрыңнан,
Ол неге жоғалар,
Айрылман мұңымнан.
Қарақаттай көзіңмен қызықтырып,
Ұстадың жанымды тұзақ қып тұлымнан.
Қадала қарайды
Үңіліп маған жар,
Жүректен тарайды
Сондықтан мұңлы зар.
Жүзін көрмей тұрғанда өлсем нетті,
Енді жоқ жанымда жанбауға ықтияр.
Нұрыңнан нұр алып
Аспанда жарық ай,
Келеді қозғалып,
Жақындап бері қарай.
Аямадың өлер деп мен ғаріпті,
Мейірімсіз сәулем-ау, сырыңды айт, бұл қалай?
Өртеніп, жаңды ішім,
Ақыл жоқ бойымда,
Кетсең де, сәулешім,
Суретің ойымда.
Нұрлы жүзің сипатпап зарланайын,
Айтайын әлемнің істеген тойында.
Жібектей қап-қара,
Таралған шашың бар,
Бұлдырсыз тап-таза
Жаралған басың бар.
Қардай аппақ әжімсіз маңдайың кең,
Қынаптан суырған қанжардай қасың бар.
Кірпігің тізіліп,
Миыма қадалар,
Нұр көзің сүзіліп,
Ойыма от салар.
Сиқыр жүзің ақылды байлап алып,
Top шашың шырмалап, басымды ноқталар.
Сүйем деп бір рет
Келді жан ерінге,
Сезіп тұр қасиет
Аузыңнан, тегінде.
Пәрменіңді айт, шықсын ба, не қайтсын ба,
Жолыңа құрбан боп, шыдап тұр өлімге.
Күн батып жоғалды
Нұрыңнан ұялып,
Жұлдыз бен ай қалды
Сәулеңнен нәр алып.
Жеті қарақшы айналып сені іздеп жүр,
Бәрі де сені ойлап, мас болып сандалып.
Үркер мен Таразы
Шашуды шашуға,
Шолпан да қарады
Мауқын бір басуға.
Темірқазық арқандап қос боз атын,
Жаратып, ойы бар тойыңа қосуға.
Таң атты бозарып,
Жоғалды жұлдыз, ай,
Шыдасын о неғып,
Есі ауып жығылмай.
Тойға келген таң желі сыбырласып,
Сызылтып ән салып, шырқады бозторғай.
Жүзіңді көргелі
Күн шықты қайтадан,
Бір көріп өлгелі
Ұмтылды бері таман.
Бұлт перде бүркеніп сығалап жүр,
Көз жасы — жаңбыр ғой, асық боп жылаған.
Гүл билеп жайқалып,
Бұлбұлдар сайраған,
Жорға су тайпалып,
Бұраңдап жайнаған.
Жел мен бұлт - дуана, бақсы болып,
Дүрілдеп, күрілдеп, от—қанжар қайраған.
Бұл әлем айланған
Асық боп сен үшін.
Шашыңа байланған
Дертіңнің емі үшін.
Ұят, ынсап бар ма екен, ойла, менде,
Жаралдың деп білем, сәулем-ау, мен үшін.
Ақыл-ес сұрама
Дуана сорлыңнан,
Менде ақыл тұра ма,
Байқасаң, порымнан.
Жаным, тәнім еркінде не қылсаң да,
Өзіңсің аямай әурелеп қор қылған.
Көңілде сәулемсің,
Көздегі нұрым-ау.
Ақылды астыртын
Ұрлаған, ұрым-ау.
Өмір бойы өртеніп жүргенімше,
Не өлтір, не тірілт, осы шын сырым-ау!.
АШУ МЕН ЫНСАП
Білгенімді жазушы ем,
Бекем буып белімді.
Мінін айтып қазушы ем,
Түзетпек боп елімді.
Бұлдарлық ой менде жоқ,
Бұған шыққан терімді.
Ұқтырарлық пенде жоқ
Қате басқан жерімді.
Күні-түні ойланып,
Жазудан да жалықтым.
Газет, кітап қолға алып,
Оқудан да талықтым.
Ел тіліме көнбеді,
Жыладым да қамықтым.
Үмітсіздік дендеді,
Зорықтым да шалықтым.
Бағасы бір халқыма
Жабағымен мамықтың.
Нанбайды рас антыма,
Қадірі мол танытқың.
Айырмайды арасын
Бұлдыр менен анықтың.
Енді қайда барасың,
Түрі мынау халықтың.
Айла таппай адастым,
Қайғы артылып мойныма.
Ақылымнан шатастым,
Жас төгілді қойныма.
Ойландым да толғандым,
У жайылды бойыма.
Мұңдасуға қамдандым
Қайратым мен Ойыма.
Үміт үзген қорқақ
Ой Дірілдейді қалшылдап.
«Мүмкін емес, мұны қой», —
Деп жалыңды жалпылдап.
Бір жағынан Еріншек
Тағы келді салпылдап.
«Болмаймын, — деп, — келіншек», —
Ашу шықты арсылдап.
«Елді сөк те жаманда, —
Деп ұрысты Ашуым, —
Жамандықтан аман ба,
Шыннан қалай қашуың? »
Қиын болды баяндап,
Аяқты қалай басуым.
Сабыр кедді аяңдап,
«Жарамас — деп, — сасуың. —
Бәріне де хабар сал,
Рахым, Ұят, Ар қайда?
Қаруыңды жиып ал,
Құр ашудан не пайда?
Қайратың мен Сақтығың
Көріне ме маңайда?
Өлше істің ақтығын,
Ынсап бар ма оңайда».
«Өңкей асау, мас халық,
Бәрін бойдан қашырған.
Көп наданнан жасқанып,
Сорлың елге бас ұрған.
Рахым, Ұят, Арының
Бетін топырақ жасырған.
Қайраты қайтып кәрінің,
Қайғысын сүйтіп асырған».
Сабыр айтты: «Мына сыға
Сабырымды қайнатты.
Өңкей ақымақ, шелді көз
Ақты қайтіп жайратты?
Мені ұстауға шыдай көр,
Сүйтіп жұмса Қайратты.
Өкпеге тағы тепкілеп,
Тарланды салдым болмасқа.
Кеткенімен жұмыс жоқ,
Қазақ ісі оңбасқа.
Мен сорлыда тыным жоқ,
Ақылдастым жолдасқа.
Сөйлесті бөрі сыбырлап,
Мен отырдым тыңдауға.
Жүрегім тұр жыбырлап,
Дәл тапқанда ымдауға.
Ойлағанын бәріде
Ортаға салды шындауға.
Қалжың емес, әрине,
Керек десті шындауға.
Кейбіреуі майда айтып,
Елжіретті, жылатты.
Қайсыбірі қайғы айтып,
Үміттің үйін құлатты.
Айтып-айтып келді де,
Бәрі Ынсапқа сынатты.
Ынсап өлшеп көрді де,
Былайша деп ұнатты:
«Ел саңырау, надан ғой,
Естіле ме құр айғай,
Емделмеген адам ғой,
Ем бола ма құр ойбай.
Құлағы мен көзін аш,
Оқу оқыт, ғылым жай.
Насихатты сөйтіп шаш,
Соны жүрсің біле алмай.
Газетке жаз, кітап жаз,
Бастыр, оқыт қазаққа.
Мақтағанға болы п мәз,
Қала берме мазаққа.
Сусыз егін не шықсын,
Суғар, шыда азапқа.
Дәмін алып ел ұқсын,
Сонда ұмтылар тамаққа».
Осы сөзді дұрыс деп,
Жүрек соқты, құптады.
Түзу істі бұрыс деп,
Ол жасытып, тықпады.
Айқай салып бақырса,
Ойсыз құлақ ұқпады.
Қанша тұқым шашылса,
Жер жыртылмай шықпады.
Жұқпайды екен айтқан сөз
Ғылымы жоқ наданға.
Кеудесінде болса көз,
Жұғар сондай адамға.
Ондай адам қазақтан
Көп туса осы заманға,
Босар еді-ау азаптан,
Қазақ шығып самалға.
ШАРУА МЕН ЫСЫРАП
Қайтер еді, жігіттер,
Тым қымбатты кимесек.
Мақтаң үшін борышты
Үсті-үстіне үймесек.
Қаладағы байлардың
Ыңғайына билесек.
Аяғында қайтеміз,
Банкрот боп күйресек.
Орта кисек ұрса ма,
Біз ешкімге тимесек.
Бұзақылық емес қой,
Құр нақақтан күймесек.
Елтірі мен теріні
Жақсы қылып илесек.
Әрі берік, әрі жылы,
Жыртылмайды сүйресек.
Керім-кербез кей жігіт
Жек көреді-ау бүй десек.
Боламыз ба жазалы,
Шаруаны сүйдесек.
Әміркеннен мәсі-етік
Парыз болып шықты ма?
Аяғыңды зорлықпен
Біреу оған тықты ма?
Өңі жылтыр болмаса,
Опайкеден мықты ма?
Етігіңнен именіп,
Жауын қорқып бұқты ма?
Бұл расходка еріксіз
Бізді біреу сұқты ма?
Науқас болып немесе,
Қазаққа да жұқты ма?
Киімі қымбат екен деп,
Ешкім сенен ықты ма?
Бұлды киім борыш боп,
Алқымыңнан сықты ма?
Орынсыз шашқан ысырап
Абыройыңды жықты ма?
Ұрсыңқырап айттым-ау,
Ерегіспей ұқты ма?
Үш теңгелік сукнодан
Мәлескен берік емес пе?
Сыпайы пішіп, жөн тіксе,
Құба төбел демес пе?
Шайды азайтып сүт ішсек,
Жуытпай ма кеңеске?
Бал қоймай-ақ, май қойсақ,
Келген қонақ жемес пе?
Мұнша неге құмармыз
Түбі пайда емеске?
Шалқи бермей шамалан,
Шаруа кетті келмеске.
Күміс тұрман тағынып,
«Мен қалаймын? » деп еспе!
Бәрі мақтан, бәрі борыш,
Рас сөзге егеспе.
Не деген мал шықпайды
Бұл киюмен, бұл жеске?
Өкінерсің, көрерсің,
Не таңертең, не кешке.
Түлкі тымақ, сырты пай,
Мойында бар ақ шарып.
Қымбат ішік, қыл шапан,
Папирос тарттым баптанып.
Бешбет, шалбар — сукнодан,
Тігінші тіккен ақша алып.
Күміс баулы сағатым
Қойнымда жүр сақталып.
Резеңкеден калошым,
Аяғыма шақталып.
Ер-тұрманым жарқырап,
Күміс жапқан қақталып.
Қуанып өле жаздаймын,
Киіміме мақтанып.
Үйткенменен бәрі - борыш,
Құтылам ба ақталып?
Пұл әпердім әркімге,
Ерте ойланбай сақтанып.
Бір күн осы кетеді-ау
Шек-қарнымды ақтарып.
Кел, арзандау киелік,
Кербездікті тұр қылмай.
Ойланар кез болды ғой,
Орынсызды құр қылмай.
Сабын алып онан да,
Үстімізді кір қылмай,
Тазалайық денені,
Сыртымызды сыр қылмай.
Жалтырауық тағынып,
Қылтиғанды қыр қылмай.
Мазақтатып әркімге
Өзімізді жыр қылмай.
Пайдалыны бұл қазақ
Не себептен тұр қылмай?
Мақтаң қуған елірме
Шаруаны жүр қылмай.
Бояу мақтаң бола ма,
Ішімізді нұр қылмай?
Өтеміз бе осымен
Жөнді жұмыс бір қылмай?
АНЫҚ ПЕН ТАНЫҚ
Ойлаңыз ақыл, білім қайда болмақ.
Денеде қандай орын жайла болмақ
Білу, нану, ұнату - а
Қайтсе зиян,
Тән - сезіп, құлақ - естіп, көзбен көрмек,
Мұрын - иіс, тіл — дәмнен хабар бермек.
Бесеуінен мидағы ой хабар алып,
Жақсы, жаман әр істі сол тексермек.
Ой сонда неше толғау шимай салмақ,
Қайтсе жөні келер деп өлшеуге алмақ.
Дәл солай қылайын деп ұнағанда,
Ғаділетті жүрегің бір қозғалмақ.
Бір билік сол жүректен шығарылмақ,
Денеге ол шымырлап әсер қылмақ.
Ойынды дұрыс деме, теріс деме,
Сол арасын анықтал байқа бірақ.
«Жарайды» деп, ұнаса, бас иземек,
Жек көрсе, жиіркеніп дірілдемек.
Жүрегіңнің тілі жоқ, ымбалы сол,
Ұғып ал да бола көр соған көмек.
Қазақта жоқ ақылмен ой бекітпек,
Нәпсі ұнатса болғаны, бәрі бітпек.
Тәуекел деп ат қойып ықтималға,
Байлауы жоқ нәрседен пайда күтпек.
Табамын деп талпынып ойына алмақ,
Өз әлінше о-дағы сынға салмақ
Аз ойланса қазақтың басы қатып,
Зиян істі пайда деп қойып қалмақ.
Ықтималдың есігі екеу болмақ,
Ішіне пайда, зиян - бәрі толмақ.
Нысананы сығалап, дәлдеп атпай,
Көзін жұмып оқ атқан қайтіп оңбақ?
Іс қылады таптым деп біздің қазақ,
Онан көрген пайдасы болады аз-ақ.
Аяғында ол ісі зиян шығып,
Көрінгенге күлкімен болар мазақ.
Арам оймен ар сатып үзіп-жұлмақ,
«Міне,. пайда қылдым» деп мақтан қылмақ.
Біреу білген айланы біреу біліп,
Өзі құрғандарына о да асылмақ.
Шолақ ойлап, шолтаңдап, сырттансымақ,
Аса мықты жан шығып көзге дым-ақ.
Аударысып жүргенде ауып кетіп,
Абыройың ашылар, байқа, шырақ.
Шолақ ойдың аяғы осы болмақ,
Біраз күнге көңілдің хошы болмақ.
Арсыз, арам, асығыс, айлакерлік,
Мұның бәрі шайтанның досы болмақ.
Құдай кешер, алла деп күнә қылмақ,
Ар кетіріп, ант ішіп, жан сатылмақ.
Не жалғанда, немесе ақыретте
Оңалмастай өкпеден бір атылмақ.
МАХАББАТ ПЕН ҚҰМАРЛЫҚ
Ашылған көз тұра ма бір зат көрмей,
Миға хабар бермей ме түсі өзгермей.
Әдейілеп көрейін демесең де,
Қарсы алдыңа қоя ма түк кез келмей?
Сол сықылды көңілдің көзі ашылса,
Көп ойланып, қиынға сермей-сермей.
Білер, айтар, ойлатар, хабар жетер,
Еркінді алар, сөйлетер тыным бермей.
Ойдан маржан, меруерт төгілгенде,
Отыра алар кім шыдап оны термей.
Дағды қылсаң, дап-дайын істің бәрі,
Адамзат тұра алмайды әдетке ермей.
Бал ашқан соң оп-оңай бақсы болмақ,
Ол қоя ма ғайыптан хабар бермей.
Тоқты сойып дәндеген тоқтай алмас,
Жылқы ұрлағыш батыр боп о да елермей.
Бір рюмкадан басталар маскүнемдік,
Наша үстіне нашаға өрлей-өрлей
Ойласаң, соның бәрі бір құмарлық,
Қуа бермей қайтеді тепши-терлей.
Аздан кейін араны ашылады,
Қаза берсе таусылмас шыққан кендей.
Жердің жүзін қыларсың бір-ақ уыс,
Бәрінен де өзіңнің кеудең кендей.
Жын да жын, құмар да жын, мастық та жын,
Өлең де жын, қоя ма бойды жеңбей.
Шын құмар шымырлатпай қоймас сірә,
Әр жерге соқтықтырар аққан сендей.
Әрине, бір құмарсыз өмір қараң,
Ондай жанның тұра алмас оты сөнбей.
Сөйтседе ифрат1 бар, тафрит2 бар,
Жарай ма соны айырып реттемей.
Не қылсаң қыл, адамға махаббат деп,
Мейлің сөк, мейлің үйрет, айла ізденбей.
Ол сүюің шын болсын, жалған емес,
Бұлдыр болма өзіңе-өзің сенбей.
Дүние құмар, залалкес бола қалсаң,
Өлімді ойла келерлік күні ертеңдей.
Маған сөйтсе қайтер ем деп ойлашы,
Адамның баласы ғой о да сендей.
Шырақтар, ен құмарың осы болсын,
«Алла сүйсең, адамды сүй» дегендей.
Құмдарың бір, ісің көп болсын, жаным,
Көпке құмар, еріншек болма меңдей.
«Молданың ісін қылма, айтқанын қыл»,
Ерте сақтан әр іске әдеттенбей.
Қапы қалсаң, қайта оқып, тағы да ойла,
Деп жүрме: сөзің қалды ішіме енбей.
Ой құмар, өлең құмар, малға құмар –
Бұл үш құмар қоя ма мені көмбей?
Қайрат қайтса, амалсыз бәрі қалар,
Қайран ой қартаяды-ау өзім өлмей.
Ермегім жоқ, өлімнен үмітім жоқ,
Қайтейін осындаймен көңіл бөлмей.
