автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазақ шежіресі. 1 нұсқа
ОРТА ЖҮЗ ШЕЖІРЕСІ
192[7]-інші жылдың 21-інші ноябрьде, жексенбі күні басылған «Еңбекші қазақ» 2(3) нөмерінде: «Ескі заманның мәдениетінен мәжнүн есалаңдар ғана безеді!» − депті. Оны Маркс айтты дегенге келтіріпті.
«Сүтке сүт қосылса, сүмесін (суымасын), // Сөзге сөз қосылса, демесін!». Бұл «Мәдениет мұралары», − деген сөзді көрген соң, Алаша хан туралы естіген ертегіні жаздық. Сайрам қаласының мешітіндегі тас бағанды орнатқан кім екенін жазамыз.
Ерте заманда Алатау, Қаратаудың аралығында Әулиеата мен Шымкент, Сайрамға жақын маңайлас жерде «Қырық қақпалы Қарғалық» − атанған шаһар болыпты. Оның билеуші бастығы Ысқақбап деген батыр болыпты. Мұның заманында қалмақтан «Сауыр (садыр) тонды Өтеміс», − деген батыр шығып, орталарында көп соғыс болып, ақырында Ысқақбап Сауыртонды Өтемісті байлап алып, тірілей қорғанның бір бұрышына қалап жіберіпті. «Сол қорған бүгінгеше бар», − деседі. «Тас бағанды - мешітіне, қорғанына сол Ысқақбап езі көтеріп ап келіп орнатқан екен!» − деседі. Күшінің белгісін: «Кейінгі заманның адамының ауызында қалдырамын! − деп, тас бағанды Сайрамда бір мешітке орнатқан» − дейді. «Ыдырыс пайғамбар намаз оқыған жер!» − деп. Бір тас бағанын Қоқанды билеп тұрған күнінде Мәделіхан алдырған екен. «Өзіне жетпей өліп кетті», − деседі. Бұл Ысқақбаптың бел баласы − Ыбырайым ата. Сайрамның күншығысындағы ақ күмбез − бұл Ыбырайым атаның бел баласы Қожа Ахмет Жасауи (Иассауи). Түркістандағы ақ күмбез-Қожа Ахмет Иассауиға күмбез жасатқан Әмір Темір: «көреген Темірлан» − дейді. «Лаң» сөзі − сарт тілі. Сарт тілінде «лаң» деп ақсақты айтады. «Бір аяғының шолақтығы бар екен» − деседі. «Өзінің түбі-тегі − қыпшақ, Әміртағай батырдың баласы еді» − деседі.
Біздің бұл Арғын ортасында Дайырқожа аталған кісі аты жоқ, Қарақожа бар. «Бұл Қарақожа Арғын атасы», − деп сөйленеді. Бұл Болатқожа бар. «Болатқожа − бар қожа атасы», − деп сөйленеді. «Болатқожаның шын аты - Жанарыс еді», − деседі. «Және бір аты − Ақжол еді» − деседі. «Жанарыс аты аталмай, «Ақжол» − деп, «Болатқожа» деп аталып кеткен», − деседі. Бұл Арғында Құтан аталған екі кісі өткен. Бірі − Құтан − Қоғамның Құтаны. Ол қазақ «Үш жүз» деген атқа ілінбей, жігі бөлінбей тұрған күнде шыққан. Бірі − Құтан: Бұтанның Құтаны. Бұл екеуі бір туысқан. Бұтан жасында өліп қалып, онан тұқым нәсіл ұрпақ қалмаған. Құтаннан Мейрам сопы жалғыз. «Қарашаш деген қарындасы болған» − дейді. Бұл сөзіне Көтеш ақынның бір ауыз өлеңін дәлел қылады:
Сұрасаң арғы атамды, − ер Құтан-ды,
Сұлтаны Бекәзизден ол бата алды.
Мейрам-ұлы, Қарашаш бір қыз туып, Қуандық,
Сүйіндік боп сомда атанды.
Және Көтеш ақыннан Уақ: Жазқын би сұраған екен: «Ақындық атаңызда бар ма, нағашыңызда бар ма?» − деп, сонда Көтеш ақын айтқан екен:
Қазақта Арғын ата болған зерек,
Басқадан ол кісінің жөні бөлек.
Арғынның түп атасы − ақын Құтан,
Біздерден өлеңге ұстын болса керек.
Бұқар жыраудың бір айтқаны бар:
Сәлем − сөздің анасы,
Ғалайке алған данасы.
Шығанақтан шырқайды
Ол - біреудің танасы.
Өтірікті шын қылған
Ол Алланың қызыл көзді пәлесі.
Айтқаныңа көнбесе,
Айдауыңа жүрмесе,
Көкіректің аласы.
Бәрімізді сұрасаң,
Құтан байдың баласы.
Арғындардың сабасы,
Қарақожа бас болып,
Қабыл да болған дуасы.
Жоғарғы Құтан−Қоғам Бұхарада болған қызыл Арыстанханның тұсында болған жанлар. Арғын Бұхарада Жақсы Ғабдолла ханмен тізелесіп жүрген жан. Ғабдолла хан «Құлбаба» − дейді екен. Ол Ғабдолла хан Әзіреттің күмбезінің жанынан бір күмбез жасатқан. Сонда Арғын көп дүниені Әзіреті сұлтанға нәзір қылып, күншығысынан екі бөлме үйдің ішін Ғабдолла ханның жарлығы бойынша сол замандағы қазы мүфтилердің мөрін бастырып, өзіне арнап, сыбаға қылып алған: «Менен кейінгі ұрпақтарыма ұлт болсын!» − деп. Сонан бері қарай «Арғынның ақ сарайы», − деп аталады. [Мәшһүр Жүсіп ескертуі]: «Қызыларыстан (Қылышарыстан) − Оғыз дәуірі».
Сол күннен бері қарай Арғын ұрпағынан қадірлі би, қадірлі байлардың сүйегін жүз жылқымен Әзіреттің күмбезіне апарып қоятұғын болған. Шаншарұлы Қазыбек сонда. Шақшақұлы Жәнібек сонда. Тілеуке: Бертістің Тілеукесінің баласы Жарылғап сонда. Күлік: Ақыл баласы Айбас сонда. Едіге баласы Шоң би сонда. Малкелді баласы Ақпан сонда. Жүз жылқымен апарып қойған. Қайсыбірін жаза берейін. Бар естігенімді жаза беруге қалған аз өмір шақ келер емес. Біздің бұл Арғын ұрпағы − Арғын − Арғын болғаннан бері қарай Бұхара жұрты болып келген. Ноғаймен шатасып араласқан емес. «Өзбек болса, өз ағам, // Сарт болса, садағам», − деп, Өзбек ханларына бағынып, Кеше Үргеніш, Хиуа ханы болған Әбілғазы Баһадүр ханға жігіт-желең болып көп жүрген. Осы күнде шежіре сөйлеп жатқандар: бірі қытай тарихынан переводтап алады. Бірі орыс жазушыларынан переводтап алады. Қазаққа ол қалай дәлелді шежіре болады? «Түгел сөздің түбі бір, // Түп атасы − Майқы би», − дегендей, анық қазақтың өз ортасында сөйленіп жүрген танымал сөзден алып жазған біреуі де жоқ. Біздің Арғынның ар жақ, бер жағында − «Қидан, Тайшы» - аталған ешкім жоқ.
«Дайырқожаның әкесі Қидан тайшы» − депті. «Қидан деген өлеңші болады» - деп мағына беріпті. Ахтарыдан қарап берген бе, иа парсы лұғаты: «Ғияш Алифиттан (Лылғыттан)» қарап берген бе?
Қазақ қазақ болғаннан бері қарай: «өлеңші», не «ақын», − деп атайды. Мұның айтқан Дайырқожасы мен Қидан тайшысы − басқа бір жұрттың кісісі. Және мұнда бір ұнамсыз сез: «Қара қыпшақ Қобыландыны хандарға бағыныпты», − деген. Олар бір басты екі аяқты пенде бұлай тұрсын, «Құдай бар-ау!» − деп, мойыны бұрылмайтұғын майталмандар. Біздің қазақта атақты, даңқты үш батыр болған. Бірі − ер Едіге. Бірі − Қарақыпшак: Қобыланды. Бірі − Тамадан шыққан Шора батыр. Осы үшеуі өз бетімен көшіп-қонып жүрген жанлар. «Ұры қартайса, сушы болады, // Қар қартайса, бибі болады. // Бүркіт қартайса, тышқаншы болады, // Шал қартайса, жасындағы көрген-білгенін былшылдап, ертекшіл болады» - дағы.
ХАНДАР ШЕЖІРЕСІ
Жошыхан ұғлы − Тоқайтемір, мұның ұғлы − Тоққұлқожа, мұның ұғлы − Қойқожа, мұның ұғлы − Тоқтамыс хан Түркістанда тұрып атақ шығарған. Мұның сегіз баласы болған. Ер Едіге осы Тоқтамыс заманында даңқы шыққан. Имамғали хан. Бұл һәм Жошыхан нәсілінен, Тоқайтемір баласы.
Өзтемірхан ұрпағынан Имамғали баласы Ғабдолғазиз хан Бұхарада Зеріңкірен (Зіріңкірін) деген медресені салдырған. Мұның баласы Сыжанқұлхан, мұның баласы − Әбілпейіз хан, мұның баласы − Ғабдолмомын хан.
Әбілқайыр ұлы Нұрғали хан, мұның баласы − Бөкей хан. Мысарныжип Бөкейдің Бөкейі. Мұның ұғлы-Жәңгір хан, мұның баласы − Ғұбайдолла төре, Жәңгір хан немересі − Шаһанкерей.
Құйыршық әкесі − Орыс хан − Бадақұл баласы. Құйыршықұғлы Барақ, мұның баласы − Жәнібек хан. Мұның тоғыз баласы болған. Жиреншенің әз Жәнібегі − осы Асан қайғының замандасы, бастасы. Тоғыздың бірі − Қасым хан, мұның баласы − Ақтарақ (Ақнар). Тоғыздың бірі − Жәдібек, мұның баласы − Бойдаса хан. Мұнын баласы − Ондан хан, мұның баласы − Ораз хан. Лымшытһыр Ғабдолла хан «Жақсы Ғабдолла хан» − атанған. Осы... мол Ескендір хан баласы, Ескендір − Жәнібек баласы. Жәнібек − Мұхаммедиар хан баласы. Мұхаммедиар − Рысбол хан баласы... Әбілғазиз баласы − бұл Ғабдоллахан шаһбидаш...
АРҒЫН – СҮЙІНДІК - АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
[Арғын − Құтан − Мейрам − Сүйіндік − Суғыншы − Шуманақ − Құлболды − Айдабол − Малқозы − Толыбай − Олжабай] Олжабайдың тұңғышы Есенаманнан: Көлен, Үйсінбай, Қожабай. Көленнен: Шәуке, Осжан. Үйсінбайдан: Самырза, Баймырза. Қожабайдан: Қабыл, Жанқабыл. Жанқабылдан: Сағын, Дүйсен. Төлеубай, Төлебай, - бұл екеуi Дүйсен балалары. Есенаман-Бұлан. Бұланнан: Айбас, Күңбас. Айбастан − Әкімбек. Күңбастан − Ибрай ұста, мұнан бір жалғыз бар. [Көш]бикеден: Тоқжігіт, Шата, [Көш]бикеде белгілі бай жоқ. [Толыбай – Олжабай – Есенаман − Бұлан] Бұланның қатынының «жетіміне» келген. Бөкетті-Малқозы атаулы: «Баймырзаның баласы» − деп, жала қылады.
ОРТА ЖҮЗ ШЕЖІРЕСІ ЖАЛҒАСЫ
Жанарыс - екі қатыны болыпты, бір де бірінің пұшпағы қанамай: «Бізге көру күн қайда, // Жас иісті баланы-ай!»− деп, зарығып, камығып жүрген күндерінде ойламаған жерден алты қожа кез болып, қона қалыпты.
− Ой, Құдай-ай, берді ғой! Бала беретін әулиелер келді ғой! Сыйынбасам, маған серт, қолдамасаң, саған серт! Сарт болсаң, садағам кет! − деп, алтауына алты қой сойыпты, − Кір-қоңдарыңды жудыр, аттарыңды тынықтыр! Осы қойлардың етін жеп тауыспай, жібермеймін! − деп.
Сонда қожалар мұның шын құлап, ықылас қылған пейіліне риза болып:
− Осы алтауымыз да атымызды бердік. Алты ұлға ата боласың! − деп, баталарын беріпті. Аттары: Қарақожа, Аққожа, Ақтамбердіқожа, Дарақожа, Смағұлқожа, Қосымқожа.
Сонан соң қатындар буаз бола бастап, бәйбішеден − төртеу, тоқалдан екеу туыпты. Алтауына алты қожаның атын қойыпты. Бәйбішеден туған төрт бала: Қарақожа, Аққожа, Ақтамбердіқожа, Дарақожа. Қарақожадан − Арғын, Аққожадан − Найман, Актамбердіқожадан − Қыпшақ, Дарақожадан − Қоңырат. Тоқалдан туған − Смағұлқожа, Қасымқожа: біреуінен − Керей, біреуінен − Уақ.
«Естіген құлақтың жазығы жоқ»: Арғын апасы қыз күнінде оң жақта отырып, бір төремен айқасып қалып, еркек бала тауып: «Бұл қалай?» − деушіге дәнеме дей алмай, шашын тарай берген екен. Сонан баланың аты «Тарақты» − қойылып: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды» − деген де сөз бар. «Ит жаманы – барақ-ты, // Ел жаманы − Тарақты» − деген де сөз бар. «Қыздан туғанның қисығы жоқ» − деп, «Арғын балаларына Тарақты − ноқта ағасы болған» − деседі. Орта жүз Тарақтымен қосылып: «Жеті арыс ел», − аталған.
Арғынның бәйбішесінің аты - Аргүл бәйбіше. Мұнан Құтан, Бұтан деген екі ұл туған. Бұтан қыршын жасында өліп қалып, нәсіл-тұқым қалмаған. Құтаннан Мейрам сопы жалғыз.
Сұрасаң арғы атамды, − ер Құтан-ды,
Сұлтаны Бекәзиздан ол бата алды.
Мейрам-ұлы, Қарашаш бір қыз туып,
Қуандық, Сүйіндік боп сонда атанды.
Уақ-Жарқын би Көтеш ақыннан сұраған екен: − Бұл ақындық ата-бабаңызда бар ма еді, нағашы тегіңізде бар ма еді? − деп. Сонда Көтеш ақын айтқан екен:
Қазақта Арғын аға болған зерек,
Басқадан ол кісінің жөні бөлек.
Біздердің түп атамыз - ақын Құтан,
Өзгеден өлеңге ұстын болса керек.
Осындай сөздерден біздің Құтан деген бабаларымыз болғанын білеміз. «Бұқарекең (Бұхарекең) айтыпты» − деген бір сөз бар:
Бәрімізді (барымызды) сұрасаң,
Құтан байдың баласы.
Арғындардың сабасы,
Қарақожа бас болып,
Қабыл да болған дуасы.
Арғынның тоқалының аты − Момын. Бұл Момыннан: Ақсопы, Қарасопы, Сарысопы, Арықсопы, Нәдірсопы. Ақсопыдан − «Толыбай» ұранды − Қанжығалы, «Маябоз» ұранды − Тобықты. Қарасопыдан - «Қарақай» ұранды - Қарауыл, «Барлыбай» ұранды − Бәсентиін. Сарысопыдан − «Ұшыбай» (Өшібай) ұранды-Атығай, он екі атаның ұлы Дәуіт. Арықсопы, Нәдірсопыдан: үрім-бұтақ, жұрағат жоқ. Арғын бабамыз жүз алты жасында бір тоқал алған, аты - Айнакөз. Онан туған баланың атын Тәнбіс сопы қойған. Тәнбіс сопыдан − Үсенбай, Елемес. Елеместен − Ерман. Бұл Ерманнан − Шағыр, Бөлтірік. Шағырдан − Ақай, Жолдыбай, Тағышы, Аманжол, Сомжүрек. Аманжолдан - Көшей. Көшейден − Шақшақ батыр. Шақшақ ұлы − Қошқар. Қошқар ұлы Жәнібек батыр: «Өр Жәнібек» аталған. Мойыны бұрылмайтын, беті қайтпайтұғын жан болыпты. Жәнібектен - Дәуітбай. Мұнан туған Мұса батыр. Мұнан кейінгілері: Бірімжан, Қазыбек. Бірімжаннан − Қорғанбек, Дәуренбек. Қорғанбектен − Ғазымбек.
Шағыр-Бөлтіріктің Бөлтірігінен − Сырлыбай, Сары. Елемеспен туысынан Үсенбайдан − Қарамерген. Мұнан - Байтәжі. Ауыл тілінде әңгіме болған: «Байтәжінің есепшісі-ай!» − деген − осы Байтәжіні айтқан. Ақташы, Бұғышы, Байташы, Тағышы, Шаржетім, Шақшақ − десе, білмейтұғын жан жоқ. Қараман, Төлек, Қырықмылтық − дегендері де бар.
«Тоқал Арғын» − деп сөйленеді: Орынбор жақта алты болыстан асатын шығар. Біздікі ұзын құлақтан естіген сөз: кем-кетік қалған − құтқанын: «Майқы би» аталған, «Аққа жақ, мен нақақ» − аталған інілеріміз түгелдер − деп сенеміз. Біздей алжыған шал атанған ағаларын өсірмесе, өшірмес. «Далада жүріп тебісетұғын керік еткеннің саяғы» емес едік қой.
«Тоқал-Арғыннан» екі Жәнібек шыққан. Бірі − Шақшақ Жәнібек, бірі − қара балуан Жәнібек.
МЕЙРАМ ТАРАУЫ
[Жанарыс-Қарақожа − Арғын − Құтан − Мейрам − Е.Ж.] Мейрам сопының қайыны − Алшын: Құдысбай екен. Қалыңдығының аты Нұрфая екен. Өзін қыс ішінде ұзатыпты. Нұрфаяның өз шешесі өліп қалған екен:
− Бикешке шешесінің жоқтығын білдірмеймін! − деп, Нұрфаяның ағасының қатыны − жеңгесі еріпті.
Түйенің басын жетектеуге бір жетім ертіпті. Көш ілгері кетіп, күйеу жігіт артта қалып, көштің ізімен келе жатса, көштегі үш әйел түзге отырыпты. Ат үстінде келіп:
− Жолшыбай түзге отырған кім болды? − деп, қараса, біреуінің сідігі тонды бір қарс айырып жіберген екен.
Түнде қойнында жатқан қалыңдығы Нұрфаядан сұраса:
− Ол Қарқабат еді. Ол отыра қалып күрілдеткенде, қасындағы өзіміз де шошып қаламыз, ат та тас-талқан (тас-талақан) болып үркеді, − депті.
Елге келіп орныққан соң, екі елдің арасы жау болып, қайын сіңлісін ертіп келген қатын еліне қайта алмай қалыпты. Сонан соң Нұрфая:
− Ағамның төсі тиген жеңгем еді, басқаға қимаймын! − деп, − Өзің ал! - деп, Мейрамның өзіне алғызыпты.
− Мына күңді де өзің ал, жатыны асыл: өсіп-өнейін деп тұр. Бір жұрттан келген үш ұрғашы − өлсек, тірілсек, бір жерде болайық! − деп, оны да алғызыпты.
Нұрфаяның өзінен: Қуандық, Сүйіндік туады. Жеңгесінен − Бегендік, Шегендік туады. Күңнен Болатқожа туады. Бесеуі де өсіп-өніп: «Бес Мейрам» аталған − осылар. Күңнің аты Қарқабат екен. Өмірінде Мейрам бабамыздың етіне су, табанына сыз тигізген жоқ екен. Отын тергенде, қу көдені көп қылып қоса алып келіп, табанының астына төсейді екен. Құманды түнде қойнына алып жатады екен. Суға түскен сайын:
− Ой, көсегең көгерсін! - деп, алғысты көп айтады екен.
Бұрынғының: «Алғыс түбі − ақ май, // Қарғыс түбі — қара қан» − дейтіні сондайды кергендіктен айтқан.
Қуандық марқа туыпты. Сүйіндік ұмытыңқырап кетіп, екі арасы тым алыс, кенжелеп туыпты. Қуандықтың алты баласы ат арқасына мініп, соңына еріп, жасаққа шығуға жарағанда, Сүйіндіктің отауы сонда түсіпті. Ұлы жүз:Үйсін − Өгіз бидің қызы екен дейді. «Сонда бұл қыз − дейді, − жеңгесі ертіп келіп, еліне кайта алмай қалған екен.» Мейрам сопы ертерек өлігі қалып, Нұрфая бәйбіше көп заман «бес берекенің біріне» қосылған бәйбіше болып, халқына ұйтқы, құт бәйбіше атанған екен. Қара мал еншісі бөлек басқа екен де, жылқы үлеске түспеген екен. Сонда Қуандық жылқыны үлеске салып, енші бөлуге келгенде:
− Өзім − бір сыбаға, алты балам − алты сыбаға. Қара шаңырақтағы қалғандарың - бір сыбаға! − депті.
Сүйіндік Болатқожаны оңаша шығарып алып:
− Мына Қуандық алты баласын арқа тұтып, маған көптік күшін көрсетті. Сен маған [1] жақтасып, жасаққа шықсаң, қалай болады? Сен маған болыссаң, мен өлмей артық мал бергім келмейді, − дейді.
Болатқожа Сүйіндіктің қолындағы жеңгесін сұрайды. Сүйіндік айтады:
− Өзің қыз аламын демесең, сенен бір таңбалы байталды аяймын ба? Қазір алсаң да, ешкім таласпайды.
Жеңгесін беріп, Болатқожаны өзіне ертіп алып, Қуандыққа қарсы жасаққа шығады. Қуандық та келеді. Алты баласы қасында. Алты ұлдың кенжесі Сүйіндікпен тұстас, Қуандық[пен] Сүйіндік арасы сирек туған. Сонда Болатқожаның істеген жұмысы: жерден алты томар шымды қопарып жұлып алып, Қуандықтың алты ұлын алты шыммен ұрып жығып, Қуандықтың өзіне жетіп айтқан:
− Сөзге көніп, түзулікке келесің бе? Болмаса, балаларыңның қасына қосайын ба? − деген соң, Қуандық:
− Сен бәрімізден кіші босаң да, сенің ырқыңа көнбеске болмады. Бұрынғылар айтқан сөз бар еді: «Қой асығы деме, // Қолайыңа жақса, сақа қой, // Жасы кіші деме, // Ақылы асса, аға қой!» − деген. Енді мен аға емес, сен аға болдың. Жылқыны қалай бөлсең де, билігін саған бердім! − дегенде, Болатқожа айтты:
− Мына жақтан, жылқының ортасынан қақ жарып жүремін. Сен аға едің, таңдаған жағын сен ал, қалған жағын Сүйіндік екеуміз алайық! − деген соң, «алты сыбаға» артық алмақ былай тұрсын, жанынан қайғы болып, қорқып тұрған Қуандық қорыққаннан:
− Құп болады! − деп көніпті.
Айтқанындай, қаптап, жер қайысып жатқан жылқының ортасынан қақ жарып жүріп бөліп берген. Осылай бөлген соң, Сүйіндік Болатқожаға өкпеледі дейді:
− Сені мен жеңгемді беріп, өзіме тартқанда, істегенің осы ма? Өзің екеуміз бір-ақ сыбаға болып қалдық. Және жылқының көп жағын ол алып кетті! − деп.
Сонда Болатқожа айтты:
− Жылқының бытырап жатқан жағын алды. Артық болса, бір-ақ айғырдың үйіріндей артық шығар. Ондық ағалығы жоқ па? Біздің тумаған күнімізде, жас күнімізде ол бізден бұрын еңбек сіңірген шығар! - деп, Сүйіндікті сөзден тоқтатып қойыпты.
Артынан санап тексере келгенде, Болатқожаның айтқанындай бірлі-жарым айғыр үйірі ғана артық болып шығыпты. Еншіні екі ағасына Болатқожа бөліп берген екен. «Сонан кейін Қуандықтың алты баласын алты шыммен ұрып жыққаннан, кесекпен ұр[у]ды, кесекпен ұрғанды шығарғаннан «Қаракесек» атанып, «Болатқожа» атынан «Қаракесек» аты даңқты болып кеткені − сол» − дейді.
Сүйіндіктен қолқалап алған қатынынан: Шұбыртпалы, Шекті туады. Алшын: Зортұмақтың асына ат апарып қосып, оның бәйгесіне келген күңнен Қамбар туады. Бір шабыншылықты өз өнерін асырып алған олжа баласы Жалықпас болады.
[Қаракесек тарауы үзіндісі]
[Болатқожа − Ақша − Бошан − Машай] Машайдан: 1. Байымбет. 2. Бораншы. Байымбеттен: Қояныш, Тағай, Дәулет, Керей. Манаттан − Ыдықбай (Ырықбай). Мұнан − Қоянкөз, Торым (Тұрым). Бораншыдан: Қарсұн, Керней. Қаракесек болған соң, өсіп-өнуге келгенде, бұған ешкім таласпайды. Өзгені қоя тұрайық, өзімізге келейік.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК ШЕЖІРЕСІ
[Арғын − Құтан − Мейрам − Сүйіндік − Е.Ж.] Қуандық − Сүйіндіктің Сүйіндігі. Нұрфая бәйбіше Сүйіндік, Бегендік, Шегендікті, Олжакелді деген асыранды бір бала − төртеуіне өз қолынан қатын алып беріп, енші беріп, сол төртеуін: «Төртуыл» − атаған. Бегендігі − Қозған. Шегендігі-Қақсал, Олжакелдісі − Қаржас. Туысы басқа − басқа болса да, «Төртуыл» дегенде, төртеуі қосыла кетеді. Бегендік қыршын жас күнінде өліп, қатыны онан бір бала тауып, «Оразкелді» − аталған. Бегендік өлген соң, ол қатынды Сүйіндік алып, Сүйіндік алған соң, бір ұл туып, мұның атын Суғыншы қойған. Оразкелді, Суғыншы Сүйіндіктің баласы есепті болып, Оразкелдіге қатын алып беріп, енші берген − Сүйіндік. Оразкелдіден екі бала: Тәңірберді, Сәрік. Суғыншыдан екі бала: Шуманақ, Мәжік. Тәңірбердіден үш бала: Ораз, Малқар, Жолым (Жұлым) сопы. Сәріктен екі бала: Қожамберді, Тоқтас. Қожамбердіден: Байназар, Есназар, Қозыбақ. Тоқтас екі қатын алған:бәйбішесінен − Есіл бойындағы Қарақозған. Тоқалының аты − Сарықыз, онан туғандар «Сарықозған» − атанады. «Қозған» - деген кісі аты жоқ: қозғала берген соң: «Шіркін, қоза берді ғой!» − деп, «Қозған» аталған. «Қақсал − деген де кісі аты жоқ, қақсай берген соң: «Қақсал» − атанған.
Қуандық, Сүйіндік екеуі енші алысқанда: «Қара бауыр қылып аламыз!» − деп, таласып, асық қаржысып алғаннан, Олжакелді «Қаржас» атанған.
Сүйіндіктен − Суғыншы, онан - Шуманақ, Мәжік. Суғыншының қатынының аты − Жолбике. Бұл Жолбикеден: Жанболды, Құлболды, Жолболды туады. Жолболдысы − Орманшы. Шуманақ өлгенде, Жолболды емшекте қалған бала екен. Жолбикені Қаржас алып, Жолболды шешесінің кұшағында кетіп, оған қатын әперіп, енші берген - Қаржас. Артынан өз қолы өз аузына жеткен соң, өз бауырларын тапқан. Құлболды балаларынан зорлық көре бастаса, Қаржаспен ыңғайласа бастайды: «Жолбике» − дегенде.
Шуманақпен бір туысқан Мәжіктен − Малай, Жәдігер. Малайдан: Қатке, Дәулет, Жәнібек, Тыныбек. Жәдігерден: Бәйтік, Шақай, Сары. Бұл Малай, Жәдігер ұрпағы өзге Төртуылға қарағанда аз. Аз болғандықтан, күні бұл күнге шейін «Төртуыл» атында.
Құлболдымен туысқан Жанболды өспегендіктен, күні бұл күнге шейін Жанболды атымен аталады. Бұрынғы ақындардың өлеңі: Мәжікпен бір туысқан ер Шуманақ, Қойыпты Құлболдыны Құдай қалап.
Құлболдының бәйбішесінің аты – Мақпал. Мақпал бәйбішеден – тұңғышы – Күлік, ортаншысы − Тұлпар, кенжесі − Айдабол. Айдабол он үшінде «Айдабол би» атанған екен. Ол заманда Арғын Сырдарияның күнбатысында жүреді екен. «Арғын дариядан өтіп, Қаратау жайлайды» − деген сөз естіле бастаған соң, Қарақалпақ, Алшын:
− Арғын бұл жаққа келсе, таң атырып, күн шығармайды. Өткелден өткізбейміз! − деп, өткел ауызын алып тұра қалды дейді.
Сыр суында аяқтап өтетін өткел болмайды. Сонда Мақпал бәйбіше − астында торы жорға аты бар, сексен нар жетелеп, судан өтерде қара шұбар манат белдемшесінің етегін жинап алды да, іркілместен − аты да үйректей қайқаңдап, жүк-мүгімен нарлары да шегініп тұрып қалмай, байпаңдап өте шықты дейді. «Өткізбейміз!» − деп тұрғандар ләм-мим дәнеме десе алмады:
− Бай-бай, бәйбішенің бөксесіне болайын! − десті дейді.
Сонда Мақпал бәйбіше:
− Күлсең, күлерсің! Күндердің күнінде көбің езуіңді жия алмай жүрерсің! «Бұл қай бөксе?» − десең, Айдабол шыққан бөксе. Артың болса, Айдаболдай ұл тап! − деп, жүре берген екен.
Күлік
[Арғын Құтан − Мейрам − Сүйіндік − Суғыншы – Шуманақ − Құлболды Күлік − Е.Ж.]. «Күлік-Күлік, жүрген жерің − бүлік» − аталған Күлікке келейік. Күлік − қырғыз тілі − «жүйрік» делінген сөз. «Қыс-шілдеде − жілік жүгіреді, // Жаз-шілдеде Күлік жүгіреді» − өзінен жүйрік туатұғын ел. Екі қатыны болған: бәйбішесінен − Тілеуімбет, Наурыз, Дәулет; тоқалдан − Өтепберді, Данияр, Сексен. Өтепбердіден − Ақыл, Қошқар. Өтепбердіні жан білмейді: «Ақыл», «Сексен» атанған. Ақылдан − Бейбіт, Жапалақ, Дербісәлі, Мырзакелді, Айбас. Ақылдың қалмақтан алған қатынының аты − «Сұлым». Онан туған: Қойкелді, Жылкелді. Ақыл өз қарашаңырағына Бейбітті ие қылып, кенжесі Айбасты Сұлымның қолына кіргізіп, соның шаңырағына ие қылған. Ақылдың қалмақ қатынынан туған Қойкелді өз тұсында үш жүзден балуандығын асырған. «Бұхара балуаны» − атанған Қоңыраулы балуанды жығып, бәйге алып кеткен Самыраттың асында. Самырат − Бұхарды билеген Данияр бидің баласы, Мінайдар ханның әкесі. Қойкелді балуан жалғыз барып, қалмақтан бір еркек бала алып қашып келіп, атқа отырысы дулығадай болған соң, атын «Дулыға» қойып, асырап алып, бала қылған. Осы күнде Қызылтауда «Дулыға тас» деген тас бар. Сол Дулығадан үрім-бұтақ, жұрағат бар. Дулыға балалары: Тоқанай, Топай. Топайдан − Өтебай молда. Тоқанайдан - Оразайлар: бәй[бішеден] − Күнтай, Таңашбай. Таңашбайдан Қуан бай жалғыз. Таңашбай ел тауға қонып жатқанда, өлген екен. Сол күнде Қуанда үш жүз қой бар екен: бір жүзін сойып, әкесіне ас беріпті. «Қалған екі жүз қойының бір жүзі егіз тауып, Қуанның өзі көзі тіршілігінде он екі мың қой тұяғы болғанын көріпті!» − делінген сөз бар. Қуан балалары: Ордабай, Дәндебай, Молдабай, Ноғай. Молдабай қотанынан бес мың тұяқ өрген күнін осы қалам ұстап отырған өз көзінен көрген кісі. Дәндебайдан: Торғауыт, Оймауыт − бәйбіше қатын балалары; тоқалынан: Оспан, Байділда, Әбдіраман. Оймауыттан − Жүсіпбек, Жүсіпбектен − Бектұр, Жанақ. [Күлік − Өтепберді − Ақыл − Қойкелді − Дулыға − Тоқанай − Оразайлар − Таңашбай − Қуан − Дәндебай − Оймауыт − Жүсіпбек].
Тілеуімбет тарауы
[Арғын − Құтан − Мейрам − Сүйіндік − Суғыншы – Шуманақ – Күлік − Тілеуімбет − Е.Ж.]. Күліктің бәйбішесінен: Тілеуімбет, Наурыз дедік. Тілеуімбет тұңғышы екен: «Он алты ұлды Тілеуімбет» − атаныпты. Үй тентек, айран көз, белдеу ұстап, безерлік [бизерлік] қылуға мығым екен. «Арғында − Тілеуімбет, Алшында − Жолымбет» - деп, аттары шығыпты. «Батырлықпен, билікпен, құнды − пұлдылықпен емес, қисық-қыңырлықпен аты шықты-ау!» - деп ойлаймын. Өзі жұтап, жұттан қашып, шұбырып келе жатқан қазақтың көшіне көш-жөнекей қалмақ оқтай ұшырап, алты баласы мен Наурыз қашып құтылып, он алты бала ат арқасында соңынан шұбырып жүрген соң, Тілеуімбет қашпай, соғысып қалып, басы отағасының өзі болып бықпырт тауыпты. Орманшы: Бапке-Тайлақтың Тайлағы «Бала батыр» − атанған күні екен. Жау ортасында жаралы жатқандардың үшеуін алып қашып құтқарыпты. Күліктің сексен жасында туған тоқалының баласы − Сексен, «Сары атты Сексен» атанған − жүкті түйені жүгімен алып қашып құтқарыпты. Ол түйеде екі бала бар екен: бірінің аты − Бесім, бірінің аты − Қойтан. Сол түйенің үстінде жан сақтап қалған Бесімнің ұрпағынан өсіп-өнген жаннан туған үрім-бұтақ жұрағат − осы шежірені жазып отырған. Бесімнің бәйбішесінің аты − Бөктік: Қыпшақ - Қатықұлақ мергеннің қызы екен. Бөктік бәйбішеден туған үш бала: Жанжігіт, Ақжігіт, Қармыс. Ақжігіттен − Құлмағамбет (Құлмұхаммед), Сермағамбет, Досмағамбет, Ізмағамбет. Сермағамбеттен − Санжасар, Мыңжасар, Жүзжасар, Көпжасар, Мағырып. Көпжасары қораш, уақтау туғаннан: «Көпей» − атанып кеткен де, сол Көпейден туған Мәшһүр Жүсіп жетпіс жасында жазып отыр осы нұсқаны.
Наурыз тарауы
[Арғын − Құтан − Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы – Шуманақ − Құлболды - Күлік – Наурыз − Е.Ж.]. Наурыздан алтау: Шобалай, Шобай, Ақай, Төкей (Дөкей), Ырсымбек (Ерсімбек), Мәмек. Ырсымбек өспеген. Шобалайдан: Жаңабатыр (Жәнкебатыр), Өміртай. Мұның ұрпағын: «Қожаберген» − деседі, Мәмек те сондай. Жаңабатыр жүз төрт жасқа жетіп өлген. Он төрт ұлға ата болған. Балаларының бәрі де өсіп-өнген. Абылай хан заманында болған билердің қақ маңдайы болған. «Жаламен Жаңабатыр да үш шабылды» − дейтұғын Жаңабатыр − осы: бәйбішесінен: Аққожа, Таңсыққожа, Қосақ, Жанақ. Жаңабатырдан кейін Жанақ би болған. Өз тұсында: «Жанақ» - деп, ешкім атын атай алмайды екен, «Жәке, Жәке!» - деседі екен. Бұл кісі: «Аттым!» - десе, мал да, жан да мұрттай ұшады екен: «Қаһарлы Жанақ», «Доғал оқ Жанақ» − атаныпты. Өзі біреуге ренжісе: «Ай, жаным, ақшолаққа оқ салдырайын демесең, тыныш жүр!» - дейді екен. Тоқсан бес жасында ел жайлауға көшіп бара жатқанда, Сілетінің ар жақ қабағында Сарытөбе (Сартөбе) деген жерге қойылыпты. «Аруақ мұрақор» - деген бар ғой: елу алты жасымда [1914 ж.] осы Баянауладан ерінбей, жалықпай, басына барып, «ақшолағын, доғал оғын» алып қайтқан жан - осыны жазып отырған.
Жаңабатырдың бәйбішесінен туған төрт ұлдың бірі − Қосақ. Бұл Қосақтан Тұрсынбай туып, ең алғаш орысқа бағынып, дуан аузы ашылғанда, Шоң би аға сұлтан, дуанбасы сайланғанда, Тұрсынбай болыс сайланып, ескі законда он жеті жыл болыс болған. «Түкірігі − түйме алтын; қақырығы − қайма алтын» − ауызынан шыққан лебізі жерде қалмаған, қасиетті, үлгілі, өсиетті жан болған.
Жаңабатырдың қалмақ қатынынан: Татан, Шөкек, Құлмырза, Тікей, Қабыл.Бес ағайынды бұлардың ұрпағын күні бұл күнгеше: «Бесқара» - дейді. Үшінші қатынынан: Босмойын, Биікбас (Бекбас); төртінші қатынынан: Алдияр, Байбарақ, Қожамсейіт. «Осы он төрт ұл иттің күшігіндей өскен-өнген би баласы» - дейді, Күліктің көбі осылай болады.
Жаңабатыр әкесі Шобалаймен туысқан − Шобай. Бұл Шобайдан: Жаманқара, Байтөбет. Мұның ұрпағы да толық бір ауылнай ел. Шобалай, Шобаймен туысқан − Ақай. Мұның балалары: Бекмырза, Санмырза. Бұлар да толық бір ауылнай ел. Енді бір туысқаны − Төкей деген. Алдыңғылардай өспесе де, өз алдына: «Төкей» - деп, ат атанған, ауыл-аймақ болған. Бұлармен туысқан Ырсымбек, Мәмек өспеген де, өшпеген аз ғана үй.
Жаңабатырмен бір туысқан - Өміртай. Мұның балалары:Ақбота, Тайлақ, Қайнар, Көшек. Мұның ұрпағы да өскен-өнген. Осы Совет үкіметіне (хүкіметіне) шейін Күлік толық бір болыс ел болып келді. Бұл күнгі бала-шағасына шейін жаза беруге - онан мен есебін алып, налог саламын ба?!
Күліктен бері неше атаға келгенін аңғартайын. Күлік − Наурыз – Шобалай – Жаңабатыр – Аққожа – Құлжан – Жаутен – Тілесбай - [Тілесбай інісі Елесбай баласы - Е.Ж.] Ыбырай -Әбікен.Осы Әбікен де бала-шағалы жан. Күлік үш ағайынды: Айдабол, Күлік, Тұлпар. Наурыз екі ағайынды: Тілеуімбет, Наурыз. Шобалай алты ағайынды, Жаңабатыр - екі ағайынды. Аққожа бір анадан төрт ағайынды: әкесі Жаңабатырдан − он төрттің бірі. Құлжан алты ағайынды:Өстемір, Құлжан, Бижан, Құнан, Дөненбай, Құлбек. Жаутен екі ағайынды: Малшор, Жаутен. Тілесбай үш ағайынды: Тілесбай, Елесбай, Тәтікөт. Ыбырай да үш ағайынды, Әбікен де сондай. Мұның бәрін шұбыртып жаза беруге: өзім кәрі, қағаз қат.
Торсықбай төрт ағайынды: Жанқара (Жаңқара), Баба, Сапқай, Торсықбай.
[Ескерту: Бұрынғы рет саны бойынша 271, 272 беттерді біреулер жұлып әкеткендіктен, арада үлкен үзіліс барын, «Күлік шежіресі» соңы ғанa қамтылғанын ескертеміз − Е.Ж.].[Күлік − Наурыз − Ақай − Санмырза − Тағана − Жақып]
Жақып баласы - Малбағар. Мұның баласы - Арын. Мұның баласы Шәріп. Қойсары ішінде Қозыбақ, Малбағар бір туысқан. Қозыбақ балалары: Байсалық, Жансалық. Қожаберген ұрпақтары: Нарымбай, Түгелбай. Нарымбайдың көшіп Қаржасқа келген жылында туған баласының аты − Қаржасбай.Онан туған баланың аты − Омар. Бұл Омардан − Имаммәлік: «Түбі-тегіміз − Үйсін» - дейді.
Нарымбай, Түгелбайдың нағашысы: Қаржас: «Құл екен, шешелеріне еріп келіп, нағашысында тұрып қалған, - дейді. − Өздерінен басқа да ағайындары бар», - дейді. Далбада Қосқұлақ ішінде біраз үй Үйсін бар. «Көкшетау жақта Қарауыл ішінде де Үйсін бар» - дейді.
Арғын-Сүйіндік-Қаржас тарауы
Қаржас: Құлдың төрт баласы: Құдайберген, Тәңірберген, Тілеке, Тілеміс. Бұрынғы қонысы Қызылтауда: «Есеннің қарақуысы» болған. Алабас айғырдың үйірі жетпіс-сексен болған. Алабас айғырдың үйірі жоғалып кетіп, Құлдың: «Тілеке батыр» - атанған баласы тауып алып, соның барып жатқан жерін: «Алабас» - қойған. Айдап жүрейін десе, айғыр айдатпаған. Айғырдың өзін ұстап мініп алып, намаз оқып отырғанда, айғыр тыпыршып тұрмай, шиыршық атып оралғанда, қыл шылбыр мұрнының үстінен оралып, мұрнын шорт қиып тастаған. Мұрнын кесіп тастап, киімінен мақта жұлып алып, жапсырып жүре берген. Үйіне келсе: - Балам, Есен тентек малымызды қуалап оттатпайтын болды, күн көрсететұғын болмады! - деген соң, далада малда жүрген[де], Есен тентекті ұстап алып, тентектің өзінің шалбарының ішіне салып, аузын, балағын буып, таудың басынан домалатып жіберіп, көшіп кетіп қалған.
ҚУАНДЫҚ ШЕЖІРЕСІ
[Жанарыс − Қарақожа − Арғын − Құтан - Мейрам − Қуандық − Е.Ж.]. Қуандықтан алтау туады: Есенқарт, Аманқарт, Алтай, Қарпық, Борыш (Бұршы), Темеш.Қарпықтан − Тінәлі, Мәмбет, Күзей: «Штансыз (Естәнсіз, Иістенсіз) Күзей» - атанған. Күзейден туған − Тоқа: Алтай − Тоқаның Тоқасы − осы. Тінәліден: Әжіке, Әлімбет, Үсейін (Үсен), Қасқа. Үсейіннен: Құттыбай, Жайылмас. Құттыбайдан: Құттымбет, Тілеуімет. Құттымбеттен − Қарабас, Дербісәлі, Айдар, Торғай. Қарабастан: Дүкен, Баянбай, Түгелбай, Теңізбай, Төлек. Дүкеннен − Қылдыбай. Мұнан: Айтқожа халфе, Шырай қажылар, Әбей қажылар. Осы жазып отырған Мәшһүрмен замандас кісілер - бұлар. Баянбайдан: Қалдыбай, Өрбай. Құттымбетпен(тен) туысқан Тілеуімбеттен:Қанай, Құрмантай, Енем. «Енем» − қатынға арналған ат, байының аты − Өтеміс. Өтемісті жан білмейді: «Енем баласы» − атанып кеткен. Қанайдан − Байғұн. Байғұннан: Сары, Қоңыр. Сарыдан: Көбе, Нөгер. Қоңырдан − Досымбек. Қанаймен туысқан Құрмантайдан − Үмбетей. Үмбетейден − Елшібек. Елшібектен: Қанту, Жанту. Жанторы, Жанту, Қанту − Елшібек балалары. Жанторы жастай өліп қалып, қатынын Қанту алып, Бейсембай Жанторыдан.
Тілеуімбетпен бір туысқан Құттымбеттен Қарабас туған деп едік қой. Қарабастан − Түгелбай. Түгелбайдан: Ерәлі, Серәлі, Тілеулі, Бектас, Бегімбет. Бұлар тоғыз ағайынды болып туған. Ерәліден Сүріпкел (Сорыпкел) тоғыз ағайынды болып туған. Сүріпкелден Мұсабай тоғыз ағайынды болып туған. Мұсабайдың бір баласынан тоғыз туған. Төрт атаға шейін тоғыз-тоғыздан туып келген. Ерәлі Серәлімен бір туысқан. Тілеуліден − Ақбекет, мұнан − Қылыш қажы.
Тінәліде көп жыл болыс болып, атақ шығарған бір кісі − осы. Жоғарғы жақта айтылған Қанайдан: Сары, Қоңыр, Кеңгір деген біреуі тағы бар. Кеңгірден − Олжабай. Олжабайдан − Жарқынбек. Жарқынбектен − Еспақ (Иісбақ). Тінәліден төрт бала: Әжіке, Әлімбет, Үсейін, Қасқа. Үсейіннен: Құттыбай, Жайылмас, Дедек. Жайылмастан: Қожағұл, Дәулет. Қожағұлдан: Өтеген, Көлбай. Өтегеннен: Байзақ, Жанзақ. Жанзақтан: Бердісүгір бай − Тінәліде бір қадірлі, құнды, пұлды болған. Мұса, Секербай заманында «Бердісүгір бай» − десе, әркім білерлік бір кісі болған. Осы кісі айтып отырады екен: «Балалар, қаңтар болмай, қарға жарымассыңдар, // Қажы көбеймей, дауға жарымассыңдар!» − деп. Ол заманда қазақта қажы санама болған күн. Бердісүгір балалары: Әбділда, Жақып, Сайдалы, Аққошқар. Өтеген − Көлбайдың Көлбайынан − Әлі болыс. Бұл кісі де Қуандықта кешегі Шоң болыс сықылды көп жыл болыс болған жан.
Тінәлі: Қанту-Жантудың Қантуынан − Бейсембай бай, Жантуынан − Айдапкел. Қанту баласы Бейсембай Әлі болысты: «Шата мүрдар» - деп айта береді екен. Әр орында бір айтып қоймаған соң:
− «Мені шата, шата», - деп айта бересіз. Әкесі белгілі кісіні шата дей ме екен? Мен кім баласымын, айтып беріңіз! - деген екен.
− Өзің іште жатырсың, шешеңді кім с...п жүргенін қайдан білесің? Жаман Құлшымбайдан сендей бала туа ма? Сен Наурызбайдан пайда болған бала едің! - дегенде:
− Онда әкем жаман кісі болмады ғой! - деген екен.
Өтеген − Көлбайдың Көлбайынан: Жантілі, Майкөт. Майкөттен − Өміртай, Өміртайдан − Кұлшымбай, Құлшымбайдан − Әлі болыс. − Жантіліден − Жұрқабай. Жұрқабайдан − Ысқақ. Кісі білмейтұғын жандарды жаза беріп неменеге керек?
Қуандықтың бір баласы − Алтай
Бұрынғылар айтқан сөз дейді:
«Алшын болсаң, Адай бол!
Арғын болсаң, Алтай бол!
Үйсін болсаң, Сиқым, Жаныс, Ботбай бол!
Найман болсаң, Қаракерей, Садыр, Матай бол!
Өзгең қалай болсаң, солай бол!» - деп.
«Тышқанның да сәуірі (сауыры) болады» - деседі. Алтай Арғын сәуірі болған екен. Алтайдың бәйбішесі − Қанжығалы: Піспекбайдың қызы − Байбике. Онан туған − Алысай (Әлісай) жеңге алған бір қатыны болған: онан туған - Нұрбай. Алтайдың ақ сауыты Нұрбайда қалған. Қалмаққа олжаға түсіп кеткен жерінен Нұрбай өзі барып, алып келген. Сауыттың аты − «Шежекөз». Сондықтан Нұрбай ұраны: «Шежекөз» − болған. Нұрбайдан басқасында белгілі ұран жоқ: «Әуіп-ай, Қуандық» − аталған.
Байбике өлген соң, Піспекбай «Аққоян» - деген қызын беріп, мұнан туған балалар: Әлике, Байдалы, Сайдалы. Әлике, Байдалы: «Төменгі Алтай» - атанады. Сайдалы Ақтау, Өртау жақта: «Өр Алтай» атанып кеткен. Аққоян өлген соң, Піспекбай тағы бір қызын берген. Мұнан туған ﯔ Мойын. «Мойын болмай, ойын болмас» − атанған. Алтайдың балаларының ішінде өскен-өнгені, толығы − осы Мойын болса керек. Бұл тоқал Мойын туған соң, қалмаққа олжа болып, жау қолына түсіп кеткен. Нұрбайдан басқа қайсысы қалмаққа барады дейсің. Нұрбай барып алып келген. Тоқал қалмақтан екіқабат келіп, ер ұл тапқан. Алтай бабамыз: «Кенже қарам ғой!» - деп айтқандықтан, «Кенжеқара» − атанып кеткен. Қалың Алтайдың ішінде сонан да ұрпақ бар: бұл күнгеше «Кенжеқара» − атанады.
Мойынды таратайық
[Арғын − Құтан − Мейрам – Қуандық − Алтай − Мойын − Е.Ж.]. Алтайдан алтау: Алысай (Әлісай), Нұрбай, Әлике, Байдалы, Сайдалы, Мойын. Кенжеқара жер өмірден «Алтай баласы» аталып, есеп санға қосылған емес. Мойыннан алтау: Рақпанқұл (Рақбанқұл) Аманқұл, Сарша, Шаңай (Шанкей), Қареке (Қарике), Мұрат. Сарша − Шаңайдан: Итболды, Байболды. Рақпанқұлдан: Әлібек, Қалыбек. Аманқұлдан: Әжім, Мәжім. Әлібектен: Аралбай, Сармантай.
Мұраттан алтау: Әлмәмбет, Мырзамбет, Үмбет, Үкібас, Мәмбет, Таубұзар. Әлмәмбеттен төртеу: Жылқыайдар, Қожағұл, Қалқаман, Бекайдар. Бекайдардан үш қатыннан − тоғыз туады. Тоғызы да өсіп − өнеді. Әлмәмбет − Мырзамбеттің қатынының аты: «Төмен бәйбіше» - атанған. Мырзамбеттен «Қошқар» - деген баланы тапқан. Мырзамбет өлген соң, бұл Төмен бәйбішені Бекайдар алған. Төмен бәйбіше Бекайдардан үш ұл тапқан:Елібай, Жайықбай, Теңізбай. Төмен бәйбішеден кейін «Сәлия» − атты қатын алған. Мұнан туған: Төлебай, Дербес, Қожамсейіт. «Баяу» тоқалдан: Ізбасар, Баба, тағы біреу бар. Төлебайдан - Жиенәлі батыр: Абылай хан тұсында аруақты батыр болған.
Жылқыайдардан: Ақкісі, Жанкісі, Бердіс, Төлек. Бердістен: Жапалақ, Ботбай, Шымыр. Жапалақ батыр атанған, өзінде ұл жоқ, екі қыз болған. «Батырлық» - деген жылқы қуалап, ала бергеннен батыр атанбақ: Бәзіл, Боштайдың әкесі Тұрсынбайдың жылқысын алған. Жылқы соңынан бітім-тыным үшін барғанда: «Құдық түбі шыммен бекіп бітеледі, // Дау аяғы қызбен бітеді», - деген бар ғой. Жапалақ батыр Қосаяқ деген қызын Тұрсынбайға беріп, Тұрсынбай оны тоқалдыққа алып, кешегі ат атанған Бәйтен сал сол Қосаяқтан жалқы туған.
Жапалақпен бір туысқан Шымырдан - Бармақ. Бармақтан: Танаш, Қанай, Анай. Танаш қызы Ұлбаладан осыны жазып отырған Мәшһүр Жүсіп (Иосиф) туған. «Жерде қалмайды, жиенде қалады» - деген бар ғой. Жиенәлі батырға, Жапалақ батырға жаққан жұмыстар осы екеуіне көріне көзге жақты - басқаға жақпайтұғын қылықтар.
Сармантай тарауы
[Арғын − Құтан − Мейрам − Қуандық − Алтай − Мойын – Рақпанқұл − Әлібек − Сармантай. − Е.Ж.]. Сармантайдан − Мәулім бәйбішеден: Байдәулет, Келдәулет, Өмірзақ, Ерназар, Бекназар, Құлназар; Тотия тоқалдан: Алдажұман, Қаражігіт. Ерназардан − Алшағыр батыр, онан Бижан. Бижаннан: Шынтемір, Тыныбек. Алдажұманның Жұманының бәйбішесінен Қорам жалғыз. Мапа деген Бәсентиін қызы тоқалынан: Сәттібай, Сәті (Саты), Қошқарбай, Тәті. Бұл Тәті «Жақсы Тәті» − атанды: Қуандық-Сүйіндікте жалғыз қара болды, өз тұсында мұның алдына жан түспеді. Тәтіден − Азына, Сәттібайдан − Есмақай, Әбіл (Абыл). Қошқарбай немересі Ешмұхаммед қажы Тобықты -Құнанбаймен сапарлас болып, қажыға барып, қажы атанған.
Алтай: Тоқада он жеті мың жылқы біткен Алдажұман. Жұман байдың Мәулім дейтұғын бәйбішесінен − Қорам жалғыз. Жаздыгүні бай жылқысын көлден суартып шығарып, ауылына қайтып келе жатса, − үйінің қасында төрт-бес үй Бәсентиін қоңсысы болады екен, - солардың бір үрпек бас, жалаң бұт, жалаң аяқ жүрген қызы үйінен шыға сала отыра қалды дейді. Сонда соның с...нің күрілдегенінен байдың аты үркіп, жығып кете жаздапты. Атын бұрып, тоқтатып алып, әдейі келіп, отырған жерін қараса, с...гі жерді қарыс айырып жіберген екен. Үйіне түсісімен, жылқыға шаптырып жіберіп, бір тай алдырып сойып, түн ішінде ауыл-аймағын жинатып алып, сол қызды тоқалдыққа алыпты. Аты Мапа екен: төрт ұл туыпты − Сәттібай, Тәті, Қошқарбай, Сәті. Төртеуі де бөлекше болып туыпты. Тұңғышы − Қошқарбай, онан соңғысы − Сәті, оған тетесі − Сәттібай, кенжесі − Тәті. Бұл Тәті: «Жақсы Тәті» − атанған: Қуандық, Сүйіндікті бір ауыл, бір бауыр қылып билеген. Мұның баласы − Азына. Баяғы он жеті мыңның ұйтқысы Азынаның балаларына шейін келді.
Қошқарбай немересі - Алтайдан шыққан - Ешмұхаммед қажы Құнанбаймен сапарлас болып, қажы атанған. Сәттібай балалары: Есмақай (Исмақай), Әбіл (Абыл). Екі мың жылқысы бар Азына балаларымен партия болғанда, он алты жылқымен жүріп-ақ болыс болып шыға берген − Есмақай.
Қаракеде [Қуандық − Алтай − Мойынұлы Қаракеде − Е.Ж.] − Ақбура, Тоқбура дегендер болған. Тоқбурадан − тоғыз, Ақбурадан − алтау. Ақбура балалары: Арзықұл, Құдайқұл, Меңдіқұл, Жанықұл. Жанықұлдан: Аманбай, Аманжол. Аманжолдан: Мәмбет, Үрпек, Күшікбай. Мәмбеттің бәйбішесінен - Саңырық, бір қатынынан: Мұңайтпас, Қашаған, бір қатынынан: Тоғалақ, Сәтбай, Сәтек. Аманжолдың қара шаңырағы осы Сәтек орнында қалған. Кеше Мұса, Секербай заманында Сәтек асы атақты зор жиын ас болған. Айтбақының күрең аты бәйгесінің алдын алған, балуан бәйгесін Байдалының Мұстапасы алған. Саңырықтың бәйбішесі − Асан Тастемірқызы, аты − Ұлбала, онан он ұл туған. Тоқалының аты − Айымжан, мұнан үш ұл туған, бәрі де өсіп-өнген.
Қуандықтан − алтау, Алтайдан − алтау, Мойыннан − алтау, Мұраттан − алтау, Әлмәмбеттен − төртеу, Бекайдардан − тоғыз, Қошқардан − алтау; Қаракеде − Тоқбурадан − тоғыз. Аралбай − «Бекше» атанған Аралбайдан − тоғыз, Сайдалыда − Итқарадан − тоғыз, Тінәліде − Қарабастан − тоғыз, біреуі − Ерәлі. Бұл Ерәліден − тоғыз, біреуі − Сүріпкел. Сүріпкелден − тоғыз, біреуі − Мұсабай, Мұсабайдың бір баласынан тоғыз. Төрт атаға шейін тоғыз-тоғыздан туып келген − осылар. Қуандықтың өсіп-өнуі осылайша. «Біреу − теріс, екеу − кіріс, үшеу − өріс, төртеу − дұрыс, бесеу − бес шоқпар, алтау − алты бақан, жетеу − жеті ит! Сегіз болды, иттің күшігі болды, тоғыз − толық!» - деген. Біреудің терістігі сол: «Жалғыздық бір Құдайға жарасқан, онан басқаға жараспаған». Екеудің бірі өлсе, бірі қалады. Жалғыздың өзі өлсе, артында енесінің а...ынан басқа несі қалады?! Төртеу дұрыстығы: екеуі бірыңғай болса, қалған екеуі тағы бірыңғай болады, ың жоқ, шың жоқ, қоя қояды. Жетеу болса, «Жеті иттің ауылы» - атанады. Үш жүздің баласы қазақты араладым: сегіздің оңған жерін көргенім жоқ. Тоғыз не де болса, жаман емес, ең дәнеме болмағанда, өсіп-өнеді.
АРҒЫН-ҚАРАКЕСЕК ШЕЖІРЕСІ
[Жанарыс − Қарақожа − Арғын − Құтан − Мейрам − Болатқожа (Қаракесек) − Ақша − Бошан − Таз − Бұлбұл − Құбакемпір - Шаншар - Е.Ж.]. Бұл шежіренің жоғарғы жағында Қаракесек «Бес Мейрамның» бірі атанып, Болатқожадан өсіп-өнгендігін Шаншар абызға шейін сөйледік. «Шаншар абыздың үш қатыны болды» - дедік: Қызданбике, Айбике, Нұрбике. Қызданбикеден: Әлсай (Алсай), ол өскен жоқ. Айбикеден: Келдібек, Тыныбек, Есіркеп (Асыркеп), Жәнібек: «Төрт бек» − атанған. Келдібекке өз заманында Бегімсыйық деген бір әулие атанған қожа кітап ашып, талайнама көтеріп: «Екі беті толған мең, екі емшегі екі сүйретпедей толық, бір аяғы ақсақ қыз ал! Солай қылсаң, тұқым-жұрағатыңнан құтты да туады, сүтті де туады, аруақты, бақыты ханға бергісіз би де туады!» − дегенменен қырықтан асқанша қатын алмай жүріпті. Бір ауып бара жатқан − Ахметкерей деген елден осы қыз табылыпты. Келдібек қатындыққа алыпты: Асан, Үсен, Балапан, Бөдене, Сәдібек, Қазыбек − алты ұл туыпты. Бұлардың: «Ақсақтың алтауы» - атанғандығы − сол. Шешелері балаларын емізгенде, бір емшегін баланың аузына салғанда, бір емшегін иығының үстіне асып отырады екен. Олай қылмаса, сүті жерге саулап кетеді екен. Асан, Үсен егіз туған екен: екі емшегінің сүтін егіз бала тауыса алмаған екен. Қазыбек жалғыз өзі-ақ сүйретпелерін керегенің басына іліп қоятұғын қылады екен. Үсен ұрпағын бұл күнде «Құланшы» − атаған.
Қазыбектің бәйбішесінен − Қазымбет, күң қатынынан − Бекболат. Қазымбеттен: Анай, Жанай, Қанай, Атымбай.
Қалдыбай қожаның өлеңі:
Қазымбеттің баласы Қанай, Жанай,
Ортаншысы − Атымбай, кенжесі − Анай.
Қараұзақ пен Сарыұзақ, Қарақалпақ,
Құлтекесін сұраймын әлдеқалай.
Қанайдан − Әзіл. Бәзілден − Жылқыбай, Саржан. Саржаннан - Жаманкөт қажы. Жылқыбайдан: Қорабай, Шалабай. Жанайдан − Соқыр, Бибала. Анайдан - Жолшора, бұ да қазы болған. Бекболаттан − Тіленші би. Тіленшіден − Тоқсанбай, Алшынбай. Дөкей, ірі би болған Алшынбай би − осы. Алшынбайдың бәйбішесінен − Жүсіп, мұнан туады: Исламбек (Сләмбек), Тоғамбек. Алшынбайдың тоқалынан − Қақабай, бұл бес ағайынды болған.
Айбике ежелден толық бір болыс ел: «Қаз дауысты Қазыбек» туған соң, не кемдігі болсын?!
Нұрбикеден: Тілеуке, Бертіс. Тілеукеден - Шақабай, Жарылғап. Жарылғап: «Бай Жарылғап», «Ұры Жарылғап», «Бек Жарылғап» − атанған. Бектігі − жұрт үстінен жарлық жүргізіп, бек болған емес, өз үйінде өзі хандарша салтанатпен отырады екен. Жарылғаптың бәйбішесінің аты − Маңқан бәйбіше: төрт ұлы бар: Жоламан, Тастемір, Атыбай, Кенжебай. Жоламан: «Он алты ұлды Жоламан» − атанған: бәйбішесінен: Ақтанберді, Құлшығаш (Құлшипаш). Ақтанбердіден − Жанысбай, оның ұрпақтары Дегелеңде болады. Жоламанның екінші қатынынан «Жеті сары» ең тұңғышы - Тоқтамыс, Тайкелді, Көбдік, Құл, Көкім, Монтақай, Қойсоймас, − бәрі де өскен-өнген. Қойсоймастан: Кешкел, Толыбай, Шоңай, Шумақ, Баймұрын. Баймұрын «мырза» атанған, «жын мырза» емес, «шын мырза» болған кісі. Баймұрыннан: Шотақ, Матақ, Жаманай, Ақай − бұл төртеуі − бәйбішеден; Қоржынқұл, Дүйсек, Бейсек - бұл үшеуі бір қатыннан; кенже тоқал Шайданнан: Жұбаныш, Әбдіш. Ақайдан − Мақат қажы, Хасен болыс.
Тілеуке − Бертістің Бертісі: «Он жеті ұлды Бертіс» − атанған. Он жеті ұл ат арқасына мініп, соңынан ерген соң, «жалғанның жарты пәлесі» болған, басына құстың қауырсынын қадап алып: «Қарқаралыхан Бертіс» - атанған. Ташкентті барып шапқан, талаған. Мұны Бұхар[а] ханы естіп, соғысуға келген. Сонда Бертістің Бұхар[а] ханына айтқан сөзі:
− Он жеті ұлым бар, сен түгіл Құдайдың да өкпесі қабынып, алса да, зорға алар! - депті.
Бұхар ханы:
− Мынау Құдайдан қорықпаған екен: «Құдайдан қорықпағаннан қорық», - деп еді! - деп, қайтып кетіпті.
Бертіс үйіне келіп түскен соң, он жеті ұл үш күннің ішінде ақ тышқақтан сап болыпты. Бертіс дым сызбай, ас-су ішпей, теріс қарап жатып алыпты. Сол заманда Қаракесек ішінде «Бегімсыйық» (Бекмысық) атанған әулие қожа бар екен. Өзі сыйынғанда: «Сақмар баба!» − деп сыйынады екен, «Сақмар баба!» - деп жүргені: Шайныхан таһүрдің (тауырдың) әкесі Шайхы Ғұмар баба екен. Соның жұрағатынан шыққан қожа екен. Бертістің балаларына бата, өзіне көңіл айту үшін Бегімсыйық кіріп келгенде, жанға басын көтермей жатқан Бертіс ұшып тұра келіп қожаға қол беріп:
− Сенің әулиешілігіңе сенемін деп, жоқ жерде асылық айтып ұрылып қалдым-ау! Сенің әулие еместігіңді білсем, айтпайтын едім! - дегенде, Бегімсыйық:
− Теректің өзіне түскен өрт еді, бұтағына қағып жібергендігім − о да қолдағаным емес пе?! Тұр, бір тоқал ал: үш ұл туады. Бірінің атын Бектемір қой: беклік, байлық үрім-бұтағынан тепкілесе, кетпейді. Бірінің атын Қызылқұрт қой: құртша құжынап, битше быжынап, мал бітеді; үрім-бұтағы бай болады. Бірінің атын Әуез қой: байлық мұның ұрпағында да болады, бірақ сылдыр моншақ, секекшіл ертеңгі уәдесі түске жетпейтұғын болады. Солардың ұрпағы күні бұл күнге шейін Бегімсыйықтың айтқанындай болды да қойды.
Қаракесектің сөйлемпаз, сөз тапқыштары осы Бертіс ұрпағынан болады. Бектемірден туады: Битен, Шитен, Мүшеке. Мүшекеден - Қазанғап. Қазанғаптан: Тәттімбет, Ерімбет, Жақсымбет. Тәттімбет Мұса-Секербай заманында Қаракесекте үштің бірі болып, атағы шыққан. Өзі бай, өзі өнерлі, өзі бет біткеннің сұлуы, өзі шешен, айыр көмей темір жақ, домбыра тартып, ән қосқанда, алдына адам түспеген. Күні бұл күнге шейін «Тәттімбеттің сылқылдағы» - десіп тартады. Құпатай, Қожатай, Қантай, Тонтай, - олар да осы Бектемірден шыққан: байлықта бірінен-бірі өтеді, соның ішінде Тонтайдың сөйлемпаздықпен аты шыққан.
Қаракесек ортасында айтылып жүрген сөз: «Айбикенің ауылына қонғанша, Нұрбикенің көшіп кеткен жұртына көн!» - деген. Және Қаракесек ішінде «Қарашор», - атанған ел бар: «Қараға қонғанша, далаға қон, // Далаға қонба, молаға қон!» - деген.
Қаракесек шежіресі басы
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын - Құтан - Мейрам - Болатқожа (Қаракесек) - Е.Ж.]. Қаракесектің шын аты - Болатқожа, әкесінің аты - Мейрам сопы, шешесінің аты -Қарқабат. Онан туған, мұнан туғаны толып жатыр: Шұбыртпалы, Шекті, Қамбар, Жалықпас. Қыздай алған қатынынан туған: Ақша, Түйте.Түйтеден: Майқы, Танас. Майқыдан: Әлтеке, Сарым; Танастан: Тымырсық, Сары. Тымырсықтан - Бөтей, мұнан туады - Қарашор. Бошаннан [Қаракесек - Ақша – Бошан - Е.Ж.]: Жанту, Таз, Байбөрі, Манат, Машай - «Бес Бошан» осылар. Жантудан - Тоқтауыл, Таздан - Наманай, Бұлбұл. Байбөріден - Қойке, Қыдыралы, Кедей; Манаттан-Қоянкөз, Тұрым; Машайдан - Байымбет, Бораншы. Байымбеттен - Дәулет, Қуаныш, Тағай; Бораншыдан - Қарсұн, Тілеуберді. Тілеубердіден - Керней. Бұлбұлдың екі қатыны:Қаракемпір, Құбакемпір. Құбакемпірден -Күшік, Алдияр, Көшім, Құдайберді, Үсен, Шаншар. Бұл Шаншардың үш қатыны болған: Қызданбике, Айбике, Нұрбике. Шаншар - «абыз» атанған кісі.
Болатқожадан: Ақша, Түйте. Ақшадан - Бошан, Бошаннан бесеу: Жанту, Таз, Байбөрі, Манат, Машай. Жанту ұрпағын бұл күнде «Тоқтауыл» - атайды. Байбөріден - Қойке, Қыдыралы, Кедей. «Қыдыралы, Кедейміз, // Қойке келсе, не дейміз?» - деседі екен. Манаттан - Қоянкөз, Тұрым. Машайдан: Байымбет, Бораншы туады. Байымбеттен: Қуаныш, Тағай, Дәулеткерей. Бораншыдан:Қарсұн, Тілеуберді. Тілеубердіден - Керней. Кернейден төртеу туады: Дау, Шаң, Балапан, Самырза. Бұл күнде Дау - сегіз старшын ел, Шаң - үш старшын ел. Балапан - бір старшын ел, Самырза, бар болса, он шақты үй. Даудың бәйбішесінен - Қалқаман, тоқалынан - Балта, Түйте. Түйтеден - Жарылғап: «би Жарылғап, батыр Жарылғап» - атанған, Қаракесекте ірі, дөкей болған Жарылғап Қанжығалы - Бөгембай батырмен замандас болған. Бөгенбай батырдың кенже қызы Борсылдақты тұңғышы Қырбасқа алып берген: Қырбас жеті қатын алған. Жарылғап балалары: Қырбас, Жәнібек, Сәдібек, Баубек. Әкесі-Қырбас, шешесі - Бөгенбай қызы Борсылдақ: бұл екеуінен Байсейіт жалғыз туады. Байсейіттің қатыны - Зылиқа Шәндекенқызы (Шандекен). Бұл мейлінше сұлу болады: «Жүйріктің тері кеппес, сұлудың жидіген қара елтірісі кеппес», - деген бар ғой. Кернейдің екінші баласы - Шаң. Шаңнан -Сүйіндік, Сүйіндіктен - Жомарт. Жомарт балалары: Бәйтік, Тәйтік. Осы Бәйтік пен Зылиқа ойнас болады. Қыстыгүні Қырбас ақсақал жалғыз баласы: «Байсейіт үйінде жоқ, бір жаққа кетіпті», - деп естіген соң: «Келін-кепшік, бала-шаға қорқар!» - деп, баласы Байсейіттікіне қонуға келеді. Шетірек оңаша қыстаған екен. Зылиқа байғұс қандай жылпың, жылы-жұмсақ тамаққа тойғызып, күн борансымақтау ма немене:
− Өзіңіз жоқта ауыл-аймағыңыз малдан айрылып қалады ғой! - деп, атасын аттандырып жібереді: себебі Бәйтікті оңаша күтіп алу үшін. Қырекең ауылын таба алмай, далада адасып өледі.
Қырбастың бір інісі Жәнібек еді ғой: онан жеті Сейіт туған. Жеті Сейіттің біреуі - Ақсейіт, бұл Ақсейіттен Құлжамбек туады. Күні кеше жаңа законда Құлжамбек болыс болып, Қарқаралыға қараған жиырмадан аса болыстың қақ маңдайы болып тұрғанда, Айбике болысы Саржан баласы Жаманкөт екен. Қарқаралыда тамам болыстың бас қосқан съезі (сейезі), жиылысы болып, болыс - билер бір үйде бас қосып отырған үстіне қырдан -даладан келген бойымен оранып, шымқанып, үсті-басы қар, кіріп келеді. Құлжамбек мұнысын ауырлап қалады: «Ауыз үйге шешініп, киімін тастап келмеді» - деп:
− Осынша оранып, шымқанып, жалғыз сені үсік алып бара ма? - дейді.
Онда Жаманкөт:
− Ойбай (ойбой), Құлжеке, о не дегеніңіз, Қырекем бізді күтінгендей қылып кетті ғой! − дегенде, Құлжамбек төмен қарап, жер шұқыпты да, отырған болыстар ду күлісіпті. «Сөз сөзден туады» - деген-осы: Жаманкөт марқұмның бір ауыз сөзінен - атам заманда өлген Қырбастың қай түрлі өлгендігін жаздырды. Қырбастан - Байсейіт, Байсейіттен - Нұрлан. Нұрланнан - Омар. Омардан - Садуақас: отыз жеті жасында өлді - Ақшатау болысы болып тұрған күнінде. Бұл Садуақас та өз заманындағы адамның сұлуы еді. Зылиқаның тамыры Бәйтік ұрпағынан - Қарашолақ балалары: Адамбай, Тұрсын шықты. Керней деген елде Жарылғап даңқты болды: Оның ұрпағы Байсейіт те бай, Нұрлан да бай, Құлжамбек болыс, Садуақас болыс. Олардан кейін: Адамбай, Тұрсын.
Қарсұннан - Есенаман, Наурызымбет, Жүзей. Есенаманнан: Қыдыр батыр, Асан, Қалабай. Қыдыр батырдың жас баласы құрттай күнінде қалмаққа олжа болған. Қайып деген бір төренің баласы, о да қалмаққа түсіп кеткен. Қыдыр батыр қалмаққа жеті аттанып, барыс болған: жеті барғанда, жеті бала ұрлап алып келген. Қалмақ сонан соң елші жіберген: «Біздің балаларымызды алып келгендеріне балаларын қайырып береміз!»- деп. Қалмақ балаларын алып, Қыдыр батыр мен Қайып төре қалмаққа барған. Қалмақ:
− Бізден қазақтан олжаға түскен жалғыз-ақ бала бар. Қолына асықты жілік ұстатып, орталарыңа жібереміз. Бала қайсыңның қасыңа барса, соның алыңдар! - деп, баланы орталарына жібергенде, бала келіп Қыдыр батырдың қасына отыра қалды дейді. Сол баланы Қыдыр батыр алып, атын Орынбай (Орұнбай) қойыпты.
− Бұл баланы алатұғын жол менікі еді: төре тұрғанда, қара алушы ма еді?! - деп, Қайып төре өкпелеп, бөлініп ауып кетіпті. Орынбайдан бесеу: Нұрпей, Өмірзақ, Қарақұла, Құлыншақ, Тобышақ (Түбішақ). Нұрпей баласы - Садырбек. Садырбек баласы -Ақжарқын. Қошқарбай, Бимұрат, Әлмұрат - Ақжарқын балалары. Өмірзақтан - Қуатбек, Құрманбек. Қуатбек балалары: Қасымбек, Мұсабек. Құрманбек балалары: Биқадам, Байқадам, Сүйкінбек, Мырзағұл. Тобышақтан - Кәрібоз жалғыз, онан Әбді жалғыз. Ақжарқын сегіз ағайынды. Белқожа Қарықбай баласы - Нұрпейдің ең үлкені. Осы Орынбай біздің бұл жақтағы Сүйіндіктен қалмаққа олжа болып қалған бала. «Оны қайдан білесің?» - десең, Орынбай ұрпағының мінезі өзге казакта жоқ: бір қақайса, болмайтұғындығы, кедейлігі, сопылық, тақуалыққа (тақуалықға) айналғандары (айланғандары); қолынан дәнеме келмейтін жаманына бірдеме десең, бір жылғаша есігіңнен қарамайды.
Біздің бұл Сүйіндікте Орынбайдың бір туысқан үш інісінің ұрпағы бар. Ол інілерінің аты: Ақжігіт, Жанжігіт, Қармыс. Әкелерінің аты - Бесім, шешелерінің аты - Бөктік бәйбіше. Орынбай ұрпағында молда болса, ауруға үшкіріп, дем салатұғын; оқымаған әми болса, тамыр ұстап, құмалақ салып, ұйқы-тұйқы болып жүретұғын шәлдірік, дерт қарайтұғын да бар шығар және бір үйден шыққаны бетімен қаңғып кететұғын кезбе, жындысы да болады.
Күлік - Тілеуімбет ішінде Бесім қатыны Қыпшақ-Қатықұлақ мерген қызы Бөктік келіншек күнінде қалмаққа түсіп кетіп, екіқабат буаз екен, ер ұл тауып, бала тамақ ішуге жараған соң, өзі жаяу қазаққа қарай қашқанда, баласына ине шаншып кетіпті: «Қалмаққа құл болып жүргенше, өлсін!»- деп. «Сол бала өлмей, тірі болып, өлмей қалып, өсіп-өніп кетіпті!» - деп, кұрттай бала күнімізде естіп едік. Оның қайда жүріп өсіп-өнгендігін қартайған кезімізде естіп қандық. «Күресерге дәрмен жоқ, // Іш қазандай қайнайды» - деп, текке қайнап, бармақты шайнап отырмыз. [Сонда, біздіңше, Қаракесек ішіне сіңген Күлік
- Тілеуімбет немересі Бесім ұлы Орынбай онда мынадай тізбек соңында орын алады: Қаракесек - Ақша - Бошан - Машай - Бораншы – Қарсұн - Есенаман - Қыдыр - Орынбай-қалмақтан алып асырап алған бала].
Қояншы - Тағайдың: Қояншысынан - Бозтайлақ, Қайыпберді, Жемсейіт, Қаратеке, Балық. Бозтайлақтан - Медет, мұнан - Қарақай, мұнан - Баймамыр. Балықтан - Сағаман, мұнан -Лекер. Қуаныш - Тағайдың Тағайынан: Тастемір, Жетес. Тастемірден - Еділбай. Жетестен - Сазанбай, Тілеміс, Өміртай, Кешубай. Сазанбайдан: Есбай, Жарбай. Есбайдан: Бөде, Қарақшы. Күні кеше Мұса - Секербайдың заманында тамам қашқынға баспана болып, «Бөде қарақшы» - деп, атағын шығарды.
Қояншы - Тағай: Бұғылы - Тағылының Тағылысында болады: үй ағаш[ын] жонатұғын кедейі көп ел.
Өміртайдан: Құтан, Құлмырза. Құтаннан - Төкентай. Төкентайдан: Ақжан, Жаумам. Төкентай - Қотырдың Қотырынан - Жанзақ, мұнан - Қуандық.
«Бес Бошанның» біреуі - Манат. Манаттан - Ыдықбай, мұнан: Қоянкөз, Торым. Торымнан - Абыз, Байымбет. Абыздан - Есімбай. Есімбайдан - Дәулет, Қыстаубай, Құрдобай, Бексейіт, Бердіқұл. Байымбеттен: Ниязқұл, Қойғұл, Жарқынбай. Ниязқұлдан: Жамболды, Қойғұлдан: Әйтеке, Керейбай, Таз, Байтөбет, Еркеш.
«Бес Бошанның» біреуі - Жанту. Ол Жанту - Тоқтауыл баласының көптігі сондай: көшіп келе жатқанда, бір баласы түсіп қалып, балаларына тамақ үлестіргенде, бір аяқ (ыдыс -Қ.Ж.) артылып қалып: «Бұл аяқтың ас ішетұғын иесі қайда?» - деп, сонда жоқтап, ол баланы Алшын тауып алып, бала қылып асырап алып, - Арғын болып бас қосып дауласып, бір Тілмәмбет деген жан беріп, асырап-сақтағандығы үшін, торы ат беріп, сонан: «Торы» атанған. Сонан бұл күнгеше атын кісі білерлік жан шықпаған бір жұрағат баяғы «Тоқтауыл» аттан айрылмайды. Болатқожаның бел баласы: Ақша, Түйте [2].
НАЙМАН ШЕЖІРЕСІ
Жанарыстың бәйбішесінен туған төрт қожаның бірі - Қарақожа: онан - Арғын дедік. Бірі -Аққожа: бұл Аққожадан - Найман, кейбір сөйлеушілер Момынқожа дейді. Найманнан жалғыз бала - Шұбартай. Бұл Шұбартайды да зарығып көрсе керек. Шұбартай қыршын жастай өліп, келіншегі жесір қалса керек. Сонда Арғынның көп балалары: «Мен алам!», «Мен алам!» - деп, таласты дейді. Қатын:
− Мен тоқсандағы атамның көзін бақырайтып, тірі тұрған күнде жалғызының жайрап қалғандығының үстіне күңірентіп ешқайсыңа тимеймін. Мына тоқсаннан асқан атамның бір атары бар шығар, - деп, - құрбы-құрдастарына жалынды дейді:
− Атамның сиген жерін байқаңдар, сідігі көпіре ме екен? Жерге із салуға жарай ма екен? -депті.
Сонда байқаған біреу айтыпты:
− Із салуға жоқ, бірақ көпірді, - депті.
− Бір атары бар екен. малды аямай беріп, бір кедейдің жалаң бұт қызын қойнына жатқызыңдар, - дегенімен, бір қыз алып беріп, қойнына салған екен.
Жұмыс үстінде өкіріп өліпті. Найманның «Өкірек шал», - атанған себебі сол деседі. Шал өлді, қыз тірі қалды. Қыз сол жұмыстан буаз болып, ер ұл тауып, атын Төлегетай қойыпты. Шұбартайдан жесір қалған келін осы Төлегетайдың өсуін, ер жетуін күтіп қалыпты. «Арғын алты ауыл болғанда, Найман жалғыз-ақ үй екен!» - делінген сөз ертеден айтылып жүретұғын.
Төлегетай (Толақатай) сол заманда жұрт аузында әулие аталған, Қылыш қожаның қойын бағып, қойшысы болған. Қылыш қожада ұл жоқ, жалғыз қызы бар екен. Қыз жасқа толып бой жеткен соң, сарт-сауанның байлары құдалық сөйлесіп, балаларына Қылыш қожаның қызын айттырмақшы болып, анауы да, мынауы да қалың мал беруге қожаны қызықтыра бастағанда, қой бағып жүрген Төлегетай қойшыларға айтқан екен:
− Бұл қазақ қатынсыздан өлейін деп жүрсе, қожа қызын сартқа береді-ау! - депті.
Қойшылардан бұл сөзді естіген соң, қарқ-қарқ күліп:
− Рас айтады, сөз Шұбартайдың төлеуіне келген тілеу тайымдікі! - деп, Төлегетайға қызын қосыпты.
Өрнайман, Қаракерей, Садыр, Матай - Төртуыл - қожа қызынан туғандар. Баяғы сарғая-сарғая сақтап, тосып отырған жеңгесін алып, онан бір ер ұл туып, атын Қытай қояды.
Төлегетай Қылышқожаның қызын алған соң, бай болды, әр нәрсесі сай болды. Бір асқа ат апарып қосып, аты алдында келіп, бәйгесіне бір күң келіп, ол күңге өзі аяқ салып, онан бір ер ұл туып, атын Сүгірше қойды. Күңнен туған Сүгіршені Қытай айбалтаның астына алып, өлімші қылып тастағаннан, Қытай: «Балталы» - атанды да, «Бағанағы кайтты, бағанағы қайтты!», - делінгеннен, Сүгірше: «Бағаналы» - атанды. Шу бойында болады, Атбасар дуанына қарайды: «Бағаналы», «Балталы» - атанған Найман - солардың ұрпағы.
Бұрынғылар айтады екен: «Алшын болсаң, Адай бол, // Арғын болсаң, Алтай бол, // Үйсін болсаң, Сиқым, Жаныс, Ботбай бол, // Найман болсаң, Қаракерей, Матай бол! // Өзгең қалай болсаң, солай бол!» - дейді екен.
Қаракерей тарауы
[Жанарыс - Аққожа - Найман - Шұбартай - Төлегетай - Қаракерей - Е.Ж.]. Қаракерейді сөйлейік. Қаракерей баласы: Ерторы, Байторы. Ерторы баласы: Қызылым, Жиренім. Жиренім баласы - Байасық (Байсыйы), өздері беске бөлінеді: Мыңдыбай (Меңдібай), Төбет, Жаңғұлы, Жаңбыршы. Жаңбыршыны: «Ақбелбеу, - деп атайды, Қарамолда - үш қатынның баласы. Бұларды: «Семіз Найман» - дейді.
Байторыдан: Тайлақ, Жайнақ, Айрам, Майрам. Айрамнан - Қожамбет. Майрамнан -Байыс. Байасық малы қолға түссе, Байыс ата малындай көріп, төлеу бермей кетеді екен. Байыстан бесеу: Сыбанқұл, Ақымбет, Мәмбетқұл, Сары, Тоқабай. «Тоқабай Сарыны сәнге сабайды» - делінген сөз мәтел болып қалған. Тоқабайдың жуаны - Кегенбай бай ел болады: «Білсең, Кегенбаймын, білмесең, Дегенбаймын», - дейтұғыны тағы бар. «Қаракерей Қабанбай батыр - осы Тоқабайдан, онан бергісі Кегенбайдан шыққан», -деседі.
Байыстың бір баласы - Сыбанқұл: бұл «Сыбан - Найман» атанды, бір баласы - Мәмбетқұл, бұл жасында асқа өкпелеп, қыржиып отыра бергеннен, «Қыржы» атанды. Және бір қатыннан: Алдаберді, Әлмәмбет. Әлмәмбеттен - Шораңтай. Шораңтайдан: Мұңайтпас, Тума. Мұңайтпастан - Тоқпақ. Тоқпақ, Тума - екі болыс ел. «Мақта апай» - деген бір ұрғашы аты шыққан. «Байыспен бір туысқан - Майрам қызы», - деп біреу сөйлейді. [Оны] Түркістандық - Тоқтар қожа алып, екі бала туған: Жанжігіт, Байжігіт. Байжігіт Мақта апайдың қолында қалып, Жанжігіт қожаға еріп кеткен» - деседі. Байжігіттен өрбіп-өнген сегіз болыс ел Темірсу бойында. «Байысұлы Ерсары - Мұрын» - атанған ел осы Ерсарыдан өскен», - дейді. Мұрын - Ерсарының бәйбішесі, аты «Ақбике» екен, мұрыны зор болғандықтан, байының аты қалып, бәйбішенің мұрнымен атанып кеткен. «Мұрында сегіз болыс ел бар» - деседі. «Мен көппін!» - деп, Байжігіт: Қызайдың Байжігіті мақтанады. «Мен көппін!» - деп, Мұрын-Сыбанның Мұрыны мақтанады. Үй саны мен жан санына қарағанда, Мұрын көп.
Жоғарғы Матайдың үш баласы: Аталық, Кенже, Қаптағай. Күллі Найманға ұран болған Қаптағай - осы. Аталықтың қатынының аты - Қызай: мұның атымен тұқымы «Қызай» -атанды. «Білсең Қызайыңмын, білмесең, Құдайыңмын!» - дейтұғын есер осының ұрпағынан шыққан. Байжігіт, Жанжігіт, Бура, Көкжарлы.
Аталықтан - Иманғали, мұнан - Бақтүйіс (Бақтойыс), мұнан - Елтынды. Елтындыдан: Байназар, Қожас. Қожастан: Еске (Ебіске), Жұртшы (Жортшы), Қоқан, Жырық, Орыс, Тоғыс, Жылқыайдар.
Қаптағайдан - Жарылғамыс (Жарылқамыс), мұнан: Лезіңке, Жиембет, Сүйін, Болы[с]... -төртеуі де қара екен, сондықтан бұлар «Қара» атанды. Ақтаз деген бір бала ғайыптан келіп, еншілес болған екен. Мұнан: Әжім, Жұмық, Тіней, Сейіт, Балықшы, Қармақшы.
Әуел басында Жеке батырға жекеліктен келген - Шоштан[нан] : Бесбала, Жабай. Шоштанның қызынан жұртта туып қалған - Тоңболат, Төншікболат. Мұнан - Баскөнек. Мұнан Боқыш, Мәмбет болған. Боқыштан- Сары, Сарғалдақ. Мәмбеттен - Қарауыл. Сарының «Аққыз» деген бәйбішесінен: Әзіке, Шағыл, Жауқашты, Бодық. Сарының - сарт қызы қатынынан: Асан, Шоңшықыр (Шоңғыр) болған, Үйсін қызы - қатынынан Бекболат туған, - «Кебеп» - деген қатынынан: Кәрішал, Қодас туған. Бір шеті Шумен Сарысудың аяғы - Телікөл, Тата, Ащыкөл, Саумалкөлде; бір шеті Есіл бойында - Атбасар дуанына қараған Наймандар.
ҚЫПШАҚ ШЕЖІРЕСІ
Бұрынғы қариялар Орта жүзді: «Жеті арыс», - деп сөйлейтұғын: Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, Керей, Уақ, Тарақты. Қыпшақтан Шулым (Шойым) алып, мұнан Ақкөбік алып, мұнан «Мүйізді Сары» алып, мұнан - Тоқтар, мұнан - Қобыланды.
«Қара, Сары, Қытай, Еділ, Жайық» - атанған аталары бар: «Бесеуі бір туысқан», - деседі. Кімнен туып, өсіп-өнгенін айырып білуші болмады. Бұрынғылардан айтылып жүрген бір сөз бар еді: «Қыпшақ бұзады, Арғын түзейді», «Қыпшақтың Қарасы ашуланшақ, омырау келеді; Сарысының көзі өткір, тілі ащы келеді». «Жақсы кезеңге таласады, // Жаман отыратын орыннан адасады. // Жақсылар басын қосқанда, әңгімені кезек-кезек айтса, сонда жарасады!» «Екі жақсы ірікпес (ерікпес), екі жаман бірікпес», - бір жүйріктің аузынан шыққан сөз. Оның арғы жағы кімнен туып, қалай өсіп-өнгендігінде нем бар? «Естіген құлақтың жазығы жоқ» - деген, естігенімді сөйлеймін.
«Бес таңбалы Қыпшақтың аналары айтқан екен» - деседі:
− Ұзын бітті (бетті) бойыма; ерлік, батырлық толды үйіме (ойыма) - депті. «Құл (қол) таңбалы ұзын Қыпшақ», - атанады: Атыс, Кедел, Бердікей (Бірдікей), Қырықжігіт.
− Бұлтың бітті бойыма, көптік (көптегі) толды үйіме (ойыма) - депті. Әліф (Алып) таңбалы Бұлтың Қыпшақ жақтан басады. Бұғыс, Орыс. Бұғыстан - Жолаба. Орыстан: Төбет, Құлатай, Мадиар, Қодас.
− Торы бітті бойыма, кемшілік (кемшелік) толды үйіме (ойыма) - депті. Мойын таңбалы торы Қыпшақ таңбасын мойыннан басады. Тойышке (Түйішке), Қитаба көк мұрын шашты.
− Балық бітті бойыма, байлық толды үйіме (ойыма) - депті. «Қарын таңбалы қара Балық» − атанады. Таңбасын қарыннан басады. Көсеу таңбалы көлденең (көлденеңшек) Қыпшақ бар. - Бұлардың бәрін «Бес таңбалы», - дейді.
Ел аузында ежелден айтылып келе жатқан әңгіме - Қарақыпшақ Қобыланды батыр. [С]ондықтан ойлаймын: «Қара, Сарылар Қобыландыдан бұрынғы аталары [бо]лады-ау!» -деп.
Бұл Қыпшақ екеу. Бірі - Шайхы Бұрқы диуананың дуасымен бір кісіден тоқсан екі ұл туған, бәрі де өсіп-өніп, ел-жұрт болған. «Қытай көп пе, Қыпшақ көп пе?!»- делінген Қыпшақ - осы. Бұл Қыпшақ та Мұғыл - Татардың Мұғылынан шыққан.
Бірі - Арғын – Қыпшақтың Қыпшағы, мұнан шыққан - Қобыланды батыр. Бұлтыңнан: Бұғыс, Орыс. Бұғыстан - Жолаба, Жолабадан - Есенкелді, Әбілқасым. Орыстан: Төбет, Құлатай, Мадияр, Қодас (Қодыс). Төбеттен: Еламан, Қосайдар. Құпатайдан - Қоскел. Қоскелден: Қареке, Нарбота, Әжібай, Асан, Әлібай. Қодастан: Жарымбет, Қосқұлақ. Еламан - Қосайдардан - Секен, Қожан. Секеннен - Бегалы. Бегалыдан - Тілеуберді (Телеуберді). Қожаннан - Сүйеркұл (Сүйірқұл), Сүйерқұлдан: Үмбетей, Жарылғап, Есіркеп, Егізек, Сейтімбет, Ақпейіш, Айтқұлы, Күрлеуіт. Сейтімбеттен - Борбас, Күрлеуіттен: Нияз, Қожамжар, Алдаберді. Айтқұлыдан: Құттыбай, Қойбас, Жарас.
