автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазақ шежіресі. 4 нұсқа
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын - Құтан, Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Шуманақ -Құлболды - Айдабол]. Тайкелтір, Қожакелді - Айдабол бидің тоқалының балалары [92] қалмақтың қосынына кез болып, екі бала жау қолына түсіп Қожакелді өліп, Тайкелтір тірі қалған. Сонан соң Айдабол мұндағы балаларына енші үлестіріп, екі балаға арнап сыбаға қалдырмаған. Қалмақ ханы Тайкелтірдің бір ауыз тауып айтқан сөзіне риза (ырза) болып, босатып қоя берген. Келген соң:
Еншіден құр қалдым, - деп, жылап коя бергенде, Айдабол би айтты дейді:
Мұндағыларға шөп кіндікті малды бердім, саған ет кіндікті адамды бердім. Мына Бөктік, онан туған Қосжетер - сенің еншің. Қара бауыр қылып ал, менің кісілігім сенде қалады, - деген соң, риза болған екен.
ҚАРАБАТЫР МЕН ҚОШҚАРБАЙҒА ҚАТЫСТЫ ШЕЖІРЕ
Орал тауындағы Естектің ханы - Байындер ханның жалғыз баласы Қарабатырды бала күнінде Түрікпен жұртының жортушылары ұрлап алып кетіп, еліне апарған соң, қозы бақтырып, қой бақтырып, аш-жалаңаш сақтап, жөнді тамақ бермеген соң, бала далада қой сауып, қорықтық қылып ішіп, ауқат кешіріпті. Бір күн[і] бала далада камығып жылап отырса, қасына қарғалар келіп қонады. Бала қарғаларға айтады:
Қарғалар-ау, қарғалар,
Қанды көрсе жорғалар.
Тұмарымды ал сана,
Біздің үйге бар сана,
Сағынып жүрген әкеме
Тұмарымды беріп қуантып,
Жүрекжарды ал сана!
Қарға бір қарқ етті, ұшып кетті. Бір мезгілде сауысқан келіп қонды.
Ай, сауысқан, сауысқан,
Өлексе жеп тауысқан.
Тұмарымды ал сана,
Біздің елге бар сана.
Сауысқан да шиқ-шиқ дейді де, ұшып кетті. Келіп тырна қонды.
Ұзын мойын тырналар,
Қайырымды мырзалар,
Тұмарымды ал сана,
Біздің елге бар сана.
Тырналар да тырау-тырау дейді де, ұшып кетті. Қаздар келіп қонды.
Ай, қаздар-ау, қаздар-ау,
Сіздерге айтқан наз бар-ау,
Тұмарымды ал сана,
Біздің елге бар сана.
Қаз да қаңқ-қаңқ деп ұшып кетті. Аққу келіп қонды. Көлден ұшқан қуларым, Құс төресі туларым, Тұмарымды ал сана, Біздің елге бар сана!
Аққу тоқталыңқырап, көлденеңдеп тұрды да, ұшып кетті. Біраздан соң қарлығаш келді.
Ай, қарлығаш, тамыр-ай,
Жауда қалдым жабыдай.
Тұмарымды ал сана,
Біздің елге бар сана!
Қарлығаш ұшып олай да кетті, бұлай да кетті. Ақырында қимады, баланың келіп тізесіне қонды. Бала ойлады: «Әкем тұмарымды көріп, таныса да қай елде екенімді біле алмас. Бұған бір белгі салайын!» - деп, өзінің қолын пышақпен шаншып қанатты да, қанымен тұмар үстіне түрікпеннің таңбасын салды. Сөйтіп тұмарды қарлығаштың мойнына байлап, елінің, әке-шешесінің, жалғыз қарындасының барлығын айтып, ұшырып қоя берді.
Қарлығаш ұшты аспанмен,
Баланың айтқан жұпшармен (жоспармен),
Асқар-асқар таулармен,
Айдын шалқар көлдермен,
Батпақты лай шөлдермен,
Түрлі-түрлі жерлермен,
Қос қанатын қамшылап,
Аспаннан катер көрінсе,
Таса жерді жамшылап,
Үстінен тері тамшылап.
Неше мерзім жерді өтті,
Неше мерзім елді өтті.
Нақ отыз күн болғанда,
Бір ауылға дәл жетті.
«Баланың айтқан ауылы
Осы ма?» - деп, мезгепті.
Бұл ауылға келген соң, қарлығаш әр үйдің төбесіне қонып, адамын байқап жүрсе де, баланың айтқанына ешқайсысы ұсамайды [ұқсамайды]. Сөйтіп шаршап қалғып отырғанда, бір ыңырсыған кемпірдің дауысы шығады. Қарлығаш құлағын салып тыңдаса, кемпір айтады дейді:
Ау, шырағым, құлыным,
Маңдайымда тұлымым.
Көлге біткен құрағым,
Жалғызым-ау, шырағым,
Жау алды ма, білмедім,
Су алды ма, білмедім,
Аң алды ма, білмедім.
Жөніңді біліп, шырағым,
Құрбаның болып өлмедім.
Жиырма төрт ай болды
Мінеки, мен жалғызды көрмедім.
Онда қасында отырған бір еркек: - Сен қоя тұршы! - деп, оны жылатпай, тоқтау айтқан кісі болып, өзі еңкілдеп жылап қоя береді:
Жалғыз біткен тал шыбық,
Келбетің келген, қарағым,
Бір дерегің білінбей,
Дүниені кезіп қарадым,
Аш бурадай жарадым!
Он екі мүшем сөгілді,
Аш күзендей бүгілді.
Таулардың тасат тасындай
Берік-ақ еді сүйегім,
Өрт шалғандай егілді.
Қайда да кетті, сұңқарым,
Үміт еткен тұлпарым,
Бір көрсетіп алмады,
Сол ғана болды-ау іңкәрім!
Мұнан кейін бір жас қыз бала әке-шешесін тоқтатып, сөйледі:
Наркескен деген алмастай,
Асыл еді негізің.
Бірге туған егізім.
Сен тұрғанда ойлаушы ем:
«Арғымақ ат мінермін,
Асыл киім киермін.
Тең құрбымнан ілгері
Мен жарқырап жүрермін,
Биіктен талап тілермін!
Ойын-күлкі сауықпен
Қызық дәурен сүрермін!
Егізімнен айрылып,
Ақша беттен қан кетті,
Денемнен қызу жан кетті.
Желкілдеп шыққан көк шөптей
Жап-жас қана күнімде
Мына бізден сән кетті!
Ай, қартымыз, қартымыз,
Көзіңнің жасын тартыңыз,
Мен бүгін бір түс көрдім,
Әжептәуір іс көрдім.
Түсіме жору айтыңыз.
Қолдан ұшқан сұңқарым,
Қайта қонып жүр екен.
Үйірден жойған тұлпарым
Қайта келіп жүр екен.
Тетелес туған бауырым,
Үйге келіп жүр екен.
Бізге Құдай берген-ді,
Кісі көрмес өлгенде.
Бабай түкті Шашты Әзи
Нақ сарт болып кетпесе,
Өтірік елес етпесе,
Хабар алып алыстан
Бір қарлығаш келген-ді!
Бұл сөзді естіген соң, қарлығаш сып етіп жетіп келіп, бай, бәйбішенің алдына қонады. Мойнында жүрген тұмарды көріп, танып, қуанғаннан жылап жіберісті. Тұмарды алып, таңбасынан Қарабатыр Түрікпен қолына түскенін біліп, ат жаратып, адам жиып, Байындер хан Түрікпенге аттанып кетеді.
Сол күндерде біздің қазақта Құлан-қыпшақтан шыққан Қошқарбай батыр деген батыр болған күні екен. «Қошқарбай келеді!» - дегенде, қалмақтың, қырғыздың, Естектің жылап отырған баласы уанғандай болған екен. Осы Қошқарбай батыр: «Орал тауындағы Естекті шабамын!»- деп, аттанады, қолында имандай сақтаған түбі-тегі Естек Жақып деген молдасы бар екен. Аттанарда:
Осы жолғы олжамның алды - сіздікі. Молдам, батаңды бер! - деп, молдасынан бата алып аттанады.
Бара шетінен кіре Естекті шабады. Алдынан үріп шығар иттен басқа жан жоқ. Іздегені -дүние, белшесінен (белсесінен) батып, «қағанағы қарқ, сағанағы сарқ» жебір-жесір қылып қайтады. Артынан желмаяға мінген бір қатын жалгыз қуып жетеді.
Қошқарбай батыр қайда, Қошқарбай батыр қайда?-лап.
«Анау - Қошқарбай, мынау - Қошқарбай», - дегеннің бір де біріне назар да салмайды, тұпа-тура айтпай танып, сұрамай біліп, Қошқарбай батырдың тап өзіне келеді. Атағы жер жарған Қошқарбай киіктің асығындай, иттің шөкісіндей, бас-аяғы бармақтың көлеміндей -көрер көзге көруге тұрмайтұғын тырнақтың көлеміндей, көздің көлемі толмайтұғын жан екен.
Қошқарбай батыр сенбісің? Бәрекелді даңқыңа, өлім берсін сиқыңа! - депті. - «Иесіз елді батыр шаппайды, қатын шабады» - деуші еді. Батыр емес екенсің, қатын екенсің! Жалғыз балам Қарабатыр Түрікпенде тұтқында қалып, қарлығаш қанатынан хабар алып, байым Байындер хан елінің іске жарар азаматын алып, Түрікпенге кетіп еді. Қолымда қалған жалғыз бибегім мына бір құрттай бала олжаңа түскен екен, ұрғашының құмайы еді. Өзің ал, басқаға берме! Әйелдігіме бақсам, бір бала айырып алып қаларлық әл-қуат өзімнен де табыларлық, атың шыққан ер едің, меселіңді қайырмайын. «Шығасы шықпай, кіресі кірмейді» - деп еді. Қарабатырым аман келер! - деп, жақсылыққа жорып тұрмын! -деп, баланың маңдайынан бір иіскеп, қайтып жүре беріпті. Қошқарбай батыр үйіне аман-есен келіп түскен соң, Жақып молда:
«Батыр кісі айтпайды, айтса, айтқанынан қайтпайды» - деуші еді. Уәдеңіз бар еді: «Олжамның алды - сіздікі» - деген, - деп айтқан соң, Қошқарбай батыр сөзге келмей, қызды молдаға беріп, жеті ұл туып, біреуінің аты - Жайықбай. Жайықбайдан Қыпшақ -Ибрай: «Молда баласымыз» - деп атанған мән-жайы - осы. Бұрынғылардың: «Ат - биеден, алып-анадан» - деген сөзінің мәнісі - осы. Айғыр да естек, бие де естек, туған бала тұлпар жалғыз Ибрай емес, Молда баласы теп-тегіс дұрыс адам сияқты туады. Шонтыбай, Батыр қожаларды: «Ибрайдан басқаң болды», - деп ешкім айтпайды. Біздің бүл Арқада Ибрай екеу болды, үшеу тіпті болған жоқ. Бірі – Қыпшақ - Ибрай - Жайықбай баласы, бірі -Тобықты - Ибрай Құнанбай баласы. Ол екеуінен басқа Ибрай болса, сұмырай болды дей бергіштен сөз қалмақ, томырлықты тұнжырлардан бөз қалмақ.
НАЙМАН ШЕЖІРЕСІ
[Жанарыс - Момынқожа - Найман - Төлегетай - Қаракерей] Қаракерей баласы: 1. Ерторы, Байторы. Ерторы балалары: 1. Қызылым. 2. Жиренім. Жиренім баласы - Байсыйық (Байсасық). Бұларды «Семіз Найман» - дейді, беске бөлінеді: Мыңдыбай, Төбет, Жанқұлы, Жаңбыршы, Қарамолда - үш қатынның баласы. Байторыдан: Тайлақ, Жайнақ, Айрам, Майрам. Айрамнан - Қожамбет, Майрамнан-Байыс.
Байыстан бесеу: Сыбанқұл, Ақымбет, Мәмбетқұл, Сары, Тоқабай [93]. «Тоқабай Сарыны сәнге сабайды» - делінген. «Білсең, Кегенбаймын; білмесең, дегенбаймын» - деп келеді. Тоқабайдың жуаны Кегенбай, Байел болады.
Байыс жуан ел, оған қарағанда, Байсыйық - нашар ел. Бұрынғы заманда Байсыйық малы қолға түссе, Байыс ата малындай көріп, меншіктеп, төлеу бермей кетеді екен.
Біздің қазақта Қожа деген бар. «Бұл Қожа дегенің кім?» - деп сұрасақ, «Пайғамбар әулеті» - дейді [94].
ҚАНЖЫҒАЛЫ ШЕЖІРЕСІ ЖАЛҒАСЫ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын - (Момын деген тоқалынан) – Ақсопы - Қанжығалы- ... Әлдекүн – Ақша - Бөгенбай. Ескерту: Қанжығалы мен Әлдекүн аралығындағы жалғастырушы аталар аты белгісіз - Е.Ж.] Қанжығалы - Бөгенбай батырдың бәйбішесінің аты - Баяу, мұнан: Тұранәлі, Тұрымбет. Тұранәліден - Бапан би, мұнан - Саққұлақ. Мұнан жеті ұл: біреуі - Нұралы, мұнан: Барлыбай, Олжабай. Барлыбайдан - Төлебай (Толыбай).
Қалмақ қызы Қамырқаннан - Жылқыбай, мұнан - Төлеген. Төлегеннен толып жатыр: біреуі - Жұман. Жұманнан: Ахмет, Әліакпар. Және қалмақ қызы бір қатынның аты - Лаба. Мұнан да кісі білмейтұғын уақ-түйек толып жатыр. Қалмақтан олжаға түскен екі қыз: бірі - Лаба, бірі - Лаға. Лабаны Бөгенбай алған да, Лағаны Олжабай алған. Екеуі де жайсыз оңбаған қыздар болса керек.
Төлеген « бай Төлеген, мырза» - атанған. Ас айын алты атанға қымыз артып барады екен, қыстауына қырық сан тастап кетеді екен: «Әркім тауып алып олжалансын», - деп. Өзі көксау, түні бойы жөтеліп шығады екен. Жөтеле-жөтеле жалығып, тірліктен безер болып: «А, Құдай, иман бер!» - дейді екен. Онда қой күзетіп жүрген жалшысы Бестемше:
Бердім, бердім! -дейді екен.
Құлдық, құлдық! - деп, сүйсінеді екен. Ертең таң атқан соң, ауыл-аймағы, балалары:
Ол Бестемше ғой! - дегенде,
Кім болса, ол болсын: беруші берді де, мен алдым, - дейді екен. Иман алғанына айылы берік, әбден сенімді екен.
Өмір бойы қатынға жатқанда, суға түсуді білмейді. Оны ұнатпағанға беретұғын жауабы:
Бұқа бұтын жуа ма? Айғыр бұтын жуа ма? Қошқар бұтын жуа ма? Құтын жуған оңа ма?! - дейді екен.
Әлдекүннен: Әлібек, Ақша, Ақшадан: Көлбай, Бөгенбай. Көлбай есер, есалаңдықпен бала күнінде бір аста Әлібектің үсті-басын майлай берген. Сонда Әлібек:
Мынау өскенде, менің тұқымыма таң атырып, күн шығармас, - дегенде, Ақша:
Мұны айтасың ба, үйде бір қара бар. Тұқымың соның тепкісінде шіриді, - деген.
Ендеше мен тұқымымды оның тепкісінде шірітпейін, - деп, бөлініп көшіп кеткен. Сол бойымен бөлек өсіп-өніп кеткен. Көкшетаудан әрі «Әлібек қарағай[ы]» - деген жер бар. Сонда ол айтқан шойқарасы Бөгенбай екен. «Бөгенбай әкесі - Әлдекүн, Әлдекүн әкесі -әлде кім» - делінген бұрынғыдан айтылып келе жатқан сөз бар.
Саққұлақ балалары: Бектұрған, Жұман, Нұрмағамбет, Байымбет - бір қатыннан. Талас қызынан: Ахмет, Нұралы, Ералы. Нұралы өлгенде, Саққұлақ:
Жалғызым-ау, жалғызым! - деп зарлаған екен.
Көрге салғанда:
Бөгенбайдан келе жатқан кәрі аруақ, қара бақ, көзім тіріде сені қолымнан көрге салдым-ау! - деп, жылаған екен.
Маңайында тұрғандар:
Перзентсіз, баласыз емессіз ғой, алтауы аман тұр ғой, - деушілерге:
Орыстың оразасындай бірде бар, бірде жоқ көшпелі шіркінді не қылайын?! - деген екен.
Саққұлақ болыс күнінде Қыпшақ Ыбырай аға сұлтан күнінде алым тапсыру үшін қызмет жұмысына Жаншуақтың Мұсасына балаларының біреуін қосып жібереді екен. Басқа балалары барғанда, дәнеме демеген. Нұралыны қосып жібергенде:
Саққұлақтың өз баласы жаңа келді ғой! - депті. Айыбы - қыршын жаста өлгені, онан басқа айыбы болмаса керек.
ЕНДІ БІР ДЕРЕКТЕР
Сәукелемен сақтаса да, көрініс сақтай алмайды.
Су үлкендігін сақтаса да, суретін сақтай алмайды.
Су денесін сақтаса да, бойын, қаралдысын сақтай алмайды.
Үй[і] қара ағаш Ташкентте «Қырық сан Барак ханның елі» - атанып тұрған күнде Мәжік мерген:
− Менің мергендігімді мақта, - деп, Қаратиынбекке үлкен қара құлын жарғағын берген. Мұның әңгімесі бар. Жақсыкүң деген өзеннің бойында «Айдаһарлы Құдайберді» - жер аты бар. «Құдайберді» - деген Ноғайлының дәулеткер байы айдаһармен дос болған. Мұны әңгіме қылып сөйлеген - Жәуке би.
Түркістан ханы Тоқтамыс ер Едігеден қашып, қаңғып барып өлген жері - Керекуге жүз елу шақырым жерде Шот деген қаланың ар жағында «Баян қопасы» - деген қопа қасында «Тоқтамыстың қара обасы»- деген оба бар. Бұрынғы заманның адамдары сол обадан Тоқтамыстың үзеңгісін тауып алған: «Кеңдігі - бұл күнгі аттың басы сиярлық екен», -дескен.
Ақбура: Есен тентек, әкесінің аты - Жетібай, шешесі заманындағы әйелдің қақ маңдайы болса керек [95].
Күні кеше Айдабол баласы Тайкелтір деген елден Жапар ақын шықты [96].
1920-ыншы жылында жаңаша 25-інші августе шаһарсенбі күні айт құрбан болды. Жабырласып, аяғын ұстар бала-шаға болмаған соң, етін реттеп (іреттеп) асып беретұғын қатын болмаған соң, тірідей садақа қылдым:
Сұлтанбай Байқошқар қажы баласына - бір үлкен қой, Ауғанбайға бір қой, Қозған: Дәуітке бір қой, Түлкіге бір қой, Мұхаммедшарафиденге бір қой, Керімнияз Бақибаласына бір қой, − осылар бәрі де айтқа шалды. Сол жазда Баязит бір қошқар, Әшім (Һәшім) бір қошқар, Ақмырза бір қошқар, Керімнияз Бақибаласы бір қошқар, топ аяқ Аршалы диуана бір қошқар, Шұғаевқа бір қошқар және екі қой. Әміре Көппайбаласына бір қошқар. Екі Әбенге екі қой, Қоқышқа бір қой. Әбен Аязбаевқа бір ту қой. Қабылға (Фабылға) бір ту қой, Мәдине қарындасымызға бір қошқар, Сүлеймен Шақотбаласына бір ту қой және бір тоқты.
Осы жылдың қысына қарсы Мұхаммедәмен Ташкентке кетті, бір қыс Ташкенде тұрып, жаз шыққан соң, июнь айында қайтыс болды. 21-інші жыл, 18-інші июньде - Құдай рахмет қылсын! Мәшһүр мұнан бұрын өзі айтқан еді: «Батасында қабылдық жоқ шайтанның, Құдай сорлы жаратқан кедей иттің!»- деп. Осынша иттің бірінің аузына Құдай салмаған ғой: «Малы-басың аман болсың!» - деп.
Осы қойларды үлестірген жаз Разембург мал санап алды. Сонда Мәшһүрдің оз қолында қойдан он үш тұяқ бар екен, бөлек көгендеулі жатты. «Мәшһүрдікі» - деген соң, алмады. Басқа кедейлерден: торт қой болса, бірін алып отырды. Сонан соң Мәшһүр айтты:
− «Орыстан қалды деп, олжа көрмейін, Құдайға берейін!» - деп, жылқыдай қошқарды дәл сол күні қарындасым Мәдинаға бердім. Бір үлкен қой Шақоттың Сүлейменіне бердім. Және бір тоқты, о да Сүлейменге бұйырды. Бұ да бір харық ғадет.
Күліктен шыққан Жамшыбай ақын [97]... Күліктен шыққан Көтеш ақын [98]...
Тоғай бойында Едігебаласы Бейсенге біреудің айтқаны:
Сенің әкең Едіге,
Сарнаушы едің еліге.
Сарнамасқа бола ма
Қызыққан соң төс пен теріге.
Қозыбақ, Малбағар, Қойбақ. Қозыбақтан: Жансалық, Байсалық. Малбағардан - Жақып. Малбағар өзі Әкімбекпен құрдас екен.
Ес, зейін: көру есі, есту есі [99].
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-КҮЛІК ШЕЖІРЕСІ ЖАЛҒАСЫ
[Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Шуманақ – Құлболды – Күлік -Шобалай]. Күлік - Шобалай баласы - Өміртай. Мұның балалары: Ақбота, Тайлақ, Қайнар, Көшек. Сол Қайнар бай болыпты. Қаракесек - Қаз дауысты Қазыбек ұрпағы Қанаймен құда болып, Жәдік деген жаман баласына Қанайдың Ұрфая деген қызын айттырып, сонда қалың мал бергенде: «Бас «жақсысы» үшін бір «жетім» бер» - депті. Ол «жетім» аты -Болыс екен, өзі қыз екен. «Бұл өзі жатыны асыл жақсы бала туайын деп тұр және де өсімді, төлшіл болады» - депті.
Сонан соң Қанай өзінің кенжесі Бәзілге қосып, онан: Саржан, Жылқыбай туып, Саржаннан - Жаманкөт, Жылқыбайдан Қорабай туған. Күндердің күні болғанда, бүл Болыс бәйбішені «күңдіктен» - шығару үшін, қырық жолдаспен төркіндете жібергенде, малдан бөлек бір еркек, бір ұрғашы, - екі «жетім» берген. Еркегінің аты - Малайдар, ұрғашысының аты - Дәнеш. Қара бурасына қара кебежесін, қара қазанын ошағымен қабат арттырып:
− Мына Болыс қызым болмаса, осынша сый-сыяпатпен жөнелтем бе? Алшынбай мен Итемген енді былшылдауын қойсын! - депті. Сол Малайдар, Денештен:Томпақай (Томғақай), Күшік — екі бала туып, Күшіктен: Қонақбай, Қоқанбай, Әйнекбай, Тезекбай, Тойлыбай, Қисық, Кенжебай - өз алдына толық бір ауыл болып, бұлар «Жылқыбайдың күшігі» - атанған.
Болыстың шешесі - Қаракөз деген күң - қалмақтан олжаға түсіп, Қайнарбай байланған екен де, ол Қаракөз Сарымырзаның Бұқа деген баласымен ойнас болып, сонан туған бала -өзі Қыз аты болыс екен.
Қанайдың қызы Ұрфаядан туған балалар: Қорысбай, Сапақ жар-жар айтып былшылдап жүргеннен басқа түк бітірген жоқ. Сапақтан - Ашықбай, мұнан - Жолды. Ұрфаяның байының аты - Жәдік. Жәдікпен бір туысқан Бәйтік кедей болған соң, әкесі Қайнармен туысқан Күшікті қанжығалап, Апай, Бөрі ішіне барып, сонда қалған. [Ескерту: Осы мәтін орын алған 1176-папканың 82-бетінің оң жақ қапталына көлденеңдеп мына қосымша жазылған: «Алшынбай - Тіленші баласы: Итемген, Сәдібек. Мұның баласы - Жұман, Жұман баласы - Хасенолла еді»].
Бәзіл - «Байлықта үш Бәзілдің бірі» - атанған. Жылқыбай жиексіз мырза болған. Сонда қалың малдың бас «жақсысы» үшін берілген күң «Болыс апай» атанып, Сүйіндіктің ең жақсысына «Болыс апай» атанған.
Дәнеш - Жалықпастан мал төлеуіне келген күң. Малайдар - іштегі Уақтан ұрланға мал төлеуі үшін алынған құл.
Апай, Бөрінің Апайы - Тоқтыбай, қасында Шалбай деген он жеті - он сегізге жаңа жеткен бала жолдасы бар, жаз жайлауда жоғалған малға сұрау сала Қаракесек - Шаншар елін аралап жүріп, атқа мініп шауып жүрген бір сүйріктей жас баладан сұрайды:
− Осы елде «Қайнарбайдың бір күңін берген жер бар», - деп еді. Соның үйін білесің бе? -деп.
Баланың өңі қашып, түсі бұзылып кетеді де:
− Сонау аппақ шағаладай ауылға барсаңыз, сол ауылдағы бас үй - сұраған үйіңіз - сол, -дейді.
Барса, Қайнардың кенжесі Бәзіл байдың үйі екен. Бай да, бәйбіше де Құдай қосқандай жарастықты толық. Бағанағы ауыл жөнін айтып берген бала сол үйдің өз баласы екен. Қонақ аттанып кеткен соң, бала әкесінен сұрайды:
− Менің нағашым кім? - дейді.
− Сенің нағашың – Күлік - Шобалай баласы Қайнарбай, - дейді.
− Жоқ, түндегі қонақтар «Қайнар байдың қызынікі қайсы?» - деген жоқ. «Бір күңі бар -деп еді, күңінікі қайсы?» - дейді. Күңнен туып, мен қалай кісі қатарына кіріп жүре аламын? - [деп], бала долданып, жарылып кете жаздап жылады. - Осыны: «Қатын қыламын», - деп алған сені де, «Балама қатын алып бердім» - деп әперген әкеңнің де [деп], екеуінің аузына бірдей жібереді.
Отырғандар баланы аяды, сөзін қостаушы жоқ болса, жарылып өлерлік. Бір ақсақал Бәзілге ұрысты:
− Жорға бие сой, жоғарғы елді жи! Төбел биені сой, төменгі елді жи. Бұл Болыс келін сүйегі не қылса, ағарады? Соның лажын (ғылажын) тауып, ешкім «күң» деп айта алмастай қылу керек, - деген соң, Бәзіл бай жұртты жиып, оған сойылатын малды жан-тәнімен қиып, сонда жұрт айтқан екен:
− Қырық кісімен төркіндет. Төркіндеп барған жолына малдан басқа екі «жетім» берсін, қара қазанын, қара кебежесін берсін. Сонан соң Қайнардың анық өз қызы болады. Төркіндеп барып, екі «жетім» ап келген жанды «күң» - деп ешкім айта алмайды. Сүйегі сонымен ағарады, - дескен екен.
НАЙМАН ШЕЖІРЕСІ ЖАЛҒАСЫ
[Жанарыс - Момынқожа - Найман - Төлегетай - Қаракерей - Ерторы – Жиренім -Байсыйық (Байсасық)]. Байсыйық (Байсасық), Байыс деген Найманда екі арыс: өскен-өнген ел. Байсыйықтың төрт баласы: Жанқұлы, Мыңдыбай (Меңдібай), Төбет, Ақбелбеу. Бүл төртеуінен басқа асыранды баласы - Қарамолда нәсілі «Семіз Найман» атанған. Жоғарғы Матайдың [Найман - Төлегетай - Матай] үш баласы: Аталық, Кенже, Қаптағай. Күллі Найманға ұран болған Қаптағай - осы. Аталықтың қатынының аты - Қызай. Мұның атыменен тұқымы «Қызай» атанды. «Білсең, Қызайыңмын, // білмесең, Құдайыңмын» -дейтұғын Найман осылар. [Найман - Төлегетай - Қаракерей - Байторы – Майрам – Байыс -Сары (мырза болғандықтан «Сарыжомарт» атанған.]
Сарыжомарттың бәйбішеден - Қаратай, асыранды баласы - Бура. Тоқалының аты - Торқа. Бұл Торқадан туған төрт ұл: Байдалы, Жансары, Баржақсы, Шайкөз.
Бұл Торқа шапшаңшыл тоқал болғандықтан, Сарыжомарт батыр жорыққа кеткенде, төрт баласын алып төркініне көшіп кеткен. Төркіні Уақ екен. Сарыжомарт жорықтан келген соң, тоқалын көшіріп алу үшін аттанған жолында ауырып жолдан қайтқан. Өлерге ыңғайланғанын сезіп, төрт балага сәлім айтқан:
− Менен туғаны рас болса, малдарына менің ергенек таңбамды салсын, - деп.
Сондықтан төрт бала ергенек таңбаны салған. Сол бойымен Уақ ішінде қалған. Төртеуі де өсіп-өнді. Бұл күнде: «Уақпыз» - деседі.
Іштегі қарағанда: Сейтен болысы, Маралды болысы, Бесқарағай болысы - осылар.
Жансарыдан - Қожа, мұнан: Игілік, Сүйіншәлі туады. Сүйіншәліден: Кенебай, Құттыбай, Өтеген, Бабалы. Кенебайдан: Байбөрі, Қараман, Жоламан, Тасан, Шапан, Әзберген (Азберген), Қожаберген, Жамансары, Боздақ. Жамансарыдан - Нұркен бай. Бұл Нұркеннің бәйбішесі - Күлік - Жаңабатырдың бел баласы Текейдің (Тикейдің) қызы - Күнекей. Мұнан туған балалар: Балта, Балға, Төйте, Әбдірахман, Ибрайым; тоқалынан: Біте, Жақып. Кенже тоқалы Жалайыр қызы екен, ол пұшпағы қанамай, Нұркеннің қарашаңырағына ие болып, өзін күзетіп қалған [100].
Бұл Нұркен Қызылтауда туған бала. Осы күнде мұның жұртында Самай ауылы отыр. Алты жасына шейін мешел болып, жер қазып салып қойған. Қалың беріп, мал төлеп Керей, Уақ ауып, ішке түскенде, бірге түсіп кеткен, жарлы болып қалған. Сонда қайынына ат, тон жоқ, жолдас жоқ, бір торы байталға мініп, жалғыз келген. Ауылға келуге қаймығып, атын оттатып, далада отырғанында бір жақтан келе жатып, «Қаһарлы Жанақ» кім екенін білмейді, қасында жолдасы айтқан соң, кірпігін, қасын көтеріп қарапты да, үн жоқ, түн жоқ, жүре беріпті. Ауылға келсе, ауыл күйеу екенін біліп, намыс қылысып:
− Ауыл маңайына жолатпаймыз! - деп, дуылдасып жатыр екен. [Қаһарлы Жанақ] ақырып ұрсыпты:
− Бағанағы мен көрген торы байталды болса, екі иінінен шамшырақ жанып тұр екен. Былшылдамаңдар, бере беріңдер. Күндердің күнінде кейінгі үрім-бұтаққа азық, тамақ болады! - деген соң, қол ұстатып берген екен.
Басы - сол. Онан соң өрттей қаулап, мал да бітеді, бас та өседі. Түйтесі дуанбасы болады. Балаларының бірі - қазы, бірі болыс болады. «Жерде қалмайды, жиенде қалады» - деген -осы. Барып жүрген Жаңабатыр аруағы екен. Ақыры Темірғалы баласы Хұсайынға шейін келіп тоқтады.
Бұл қырғыздардың Кенесарыға қарсыласып жатқандығы:1846 жылы патша үкіметі Аягөзден Кенесарымен соғысуға Нухалев деген жасауылды қосын қылып шығарған [101].
Еңсегей бойлы ер Есімнен - салқам Жәңгір [102].
ҚАНЖЫҒАЛЫ ШЕЖІРЕСІ ЖАЛҒАСЫ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын («Момын» - деген тоқалынан) – Ақсопы – Қанжығалы -Ішпек] [Қанжығалыдан]: Ішпек, Піспек. Піспектен ұл жоқ, ылғи қыз. Онан өрбіп–өнген -Қуандықта: Өр Алтай, Төменгі Алтай, - бәрі Піспек байдың қыздарынан туған болады. Ішпектен: Қамбар, Жапар, Қармыс. Қармыстан: Есен, Бозым. Бозымнан: Әжібай, Әжім (Ажым), Әжімбет. Алты атаның ұлы Әжібайдың екі атасының баласы: Қаратілес, Қарабұжыр, Ақтамақ, Ақбура. Ақтамақтан: Құдайберді, Құдияр, Қара, Амалдықсары. Қарабұжырдан: Мұрат, Байболат. Мұратын сегіз туады: Дөнен, Сасық, Алтыбай, Тоғызбай, Теңізбай, Бестібай, Сегізбай, Құнан. Байболаттан - «Шыңғыстың Жұмабектері» - сонан тарайды.
Қаратілестен [туғандар] «Тентек Қанжығалы» - атанады: Айтуар, Көшпен, Құдайсүгір, Өтеген. Айтуардан: Әжіке, Дәнен, Әжікеден - Байдалы, онан - Тәшім. Шолан деген біреу бар, оның қай жерде орналасуын айыра алмадық. Өтеген - батыр болған кісі: «Елқонды» -деген бір баланы қалмақтан алып қашып келген екен. Аты Елқонды болғандықтан, Алмашының қызынан туған Жантай, күңнен туған: Қорлыбай, Қойлыбай. Бірі қыздан туған, екеуі күңнен туған, - «үш жиен» - деп сөйлейді.
Есен, Бозымның Есенінен еркек тұқым жоқ. Жеті қызын жеті жерге беріп, әрқайсысынан бір бала алып асырап өсіріп, мал малдандырып, жан жандандырып: «Жеті ру» атанған солар:Қоскелді, Қылтышар, Лабашы, Бошқантай, Есіргеп, Нияз, Жолымбет. «Ұзын оқты оннан (ондан) бол, // Қайдан болсаң, сонан (сондан) бол» - дегендей, онан-мұнан бас қосылып, Қанжығалы болды.
Алты атаның ұлы Әжібайдың [Қанжығалы - Ішпек – Қармыс - Бозым - Әжібай - Ақтамақ -Қара] бір баласы - Қара. Қараның бәйбішесінен:Елібай, Сары; тоқалынан - Жәдігер. Жәдігер бәйбіше балаларынан зорлық көрген соң, Құдайбердінің [Қанжығалы - Ішпек-Қармыс – Бозым – Әжібай – Ақтамақ - Құдайберді] қолына қашып шығып кеткен. Мал бағып түзде жүргенде, Найманның көп кісісі жолаушы[ла]п келе жатқан, соған кез болыпты. Ол жолаушы Амалдықсарының [Әжібай - Ақтамақ - Амалдықсары] құдалары екен. Амалдықсары баласына Найманнан қыз айттырып, малын беріп, құтылып қойған күнінде күйеу бала өліп қалып, қыз оң жақта жесір қалған соң, соның мән-жайын сөйлескелі келе жатқан құдалар екен. Еліне барған соң: «Жесір жібермейміз» - дейді де: «Бір жаманға бер» - дейді. «Онан да осы баланы еріксіз алып кетіп, қызымызды осыған берейік» - деп, Жәдігерді ұрлап алып кетіп, қызын беріп, енші беріп, мал-малдандырып, жан жандандырып, байыған соң, ағайын іздеп, көшіп келіп, үйіріне қосылыпты.
Жәдігерден: 1. Тоқсанбай. 2. Сатыпалды. 3. Мәмбетбай. Тоқсанбайдан: Жанзақ, Байзақ, Құлжан, Бертіс. Жанзақтан - Бегайдар, тоқалдан - Сазан. Байзақтан - Айдабол, Бертістен -Тезекбай. «Тезекбай» - деген сор аты - «Тезекбай соры» атанған.
Мәмбетбайдың төрткіл ошақ қаздырып, төбел бие сойдырып, бала қылған баласының аты - Алдаберді - тегін, түбін жан білмейді: жігіт күнінде душар болған. Екі баласын былай қойып, қара шаңырағына [Мәмбетбай] Алдабердіні ие қылған. Ол Алдабердіден -Құттықожа, онан - Мәнкебай (Маңабай), онан - Сарыбел, онан - Молда, онан - Лекер қажы. Мұнан - Жақып. Алғаш қызылдар келгенде, Шақшан еліне исполком председатель] болып тұрды. Бұқарекеңнің [Бұқар жыраудың]: «Тексізді төрге шығарып, // Теңдік тимес құлыңнан» - деген созіне дәлме-дәл келді. Мәшһүр де айтқан екен:
Орынды аталары асыл тектен,
Орыстың малайы озды қосын жеккен.
Қан жеген ауқат үшін сауысқандар
Дәмелі осы күнде қаз бен жеккен.
Шақшан елінің ішінде сіңісті болып өсіп-өніп кеткен қарақалпақ та бар, қызылкұлақ та бар. Қанжығалының нағызынан тартасы көп ел. Сондықтан қатықтай қатып, сүттей ұйып тұра алмайды. Ең мақтаулы зоры - Бөгенбай. «Бөгенбай әкесі - Ақша, Ақша әкесі -Әлдекүн. Әлдекүн әкесі - Әлде кім?» - деген сөз бар.
ҚЫПШАҚ ШЕЖІРЕСІ
[Жанарыс - Ақтамбердіқожа - Қыпшақ - Шелімалып - Ақкөбікалып - Сарыалып - Қара -Қобылан - Бұлтың] Жанарыстан алты бала туады: төртеуі - бәйбішеден, екеуі - тоқалдан. Бәйбішеден: Қарақожа, Дарақожа, Момынқожа, Ақтамбердіқожа. Қарақожадан - Арғын, Дарақожадан - Қоңырат, Момынқожадан - Найман, Ақтамбердіқожадан - Қыпшақ. Қыпшақтан - Шелімалып (Сүлімалып), мұнан - Ақкөбікалып, мұнан: Мүйізді - Сарыалып. Мұнан туған балалар: 1. Құлан. 2. Қытай. 3. Қара. 4. Сары. Қарадан - Есімсейіт, Қобылан: «Қара Қыпшақ Қобыланды батыр». Қобыланнан он екі бала: Тоқтар, Бұлтың, Торы, Көлденең, Ұзынбалық. Кейбіреулер: «Тоқтардың баласы бес таңбалы» - дейді. «Бұлтың, Торы, Ұзын, Көлденең, Балық - оның үшін бес таңбалы» - дейді.
Бес таң[ба] болған Жаһаттан: Әліф таңбалы - Бұлтың Қыпшақ жақтан басады. Мойын таңбалы Торы қыпшақ. Төйішке, Қитаба, Көкмұрын, Шашты. Бұлтыңнан үш санға: Уәріс, Күрлеуіт, Жолаба. Күрлеуіттен: Нияз, Қожамжар, Алдаберді.
Қол таңбалы - Ұзынқыпшақ: Атыс, Кеделі, Бірдікі. Қырыкжігіт [Таңбалы] - Қарақыпшақ. Қарын таңбалы - Қарабалық, көсеу таңбалы - Көлденеңқыпшақ. Құланқыпшақ жалғыз. «Құлан жалғыз, Құдай жалғыз» - деген мақал да бар.
Бұлтыңнан:1. Боғыс. 2. Уәріс (Орыс). Боғыстан: Жолаба, Бұлатай. Жолабадан:1. Есенкелді. 2. Әбілқасым. Уәрістен: 1. Төбет. 2. Құлатай. 3. Мадияр. 4. Құдас. 5. Сандық. Төбеттен:1. Еламан. 2. Қосайдар. Құлатайдан - Қоскел. Қоскелден: 1. Қарыке. 2. Нарбота. 3. Әжібай. 4. Асан. 5. Әлібай. Құдастан: 1. Жарымбет. 2.. Қосқұлақ. [Қосайдардан]:1. Сексен. 2. Қожан.Сексеннен - Бекәлі. Бекәліден - Тілеуберді. Қожаннан - Сүйірқұл. Сүйірқұлдан: 1. Үмбетай. 2. Жарылғап. 3. Есіркеп. 4. Егізек.
[Қыпшақ - Шелімалып - Ақкөбікалып - Сарыалып - Қара – Қобылан - Бұлтың - Уәріс -Төбет - Қосайдар - Қожан – Сүйірқұл - Егізек] [Егізектен]: 1. Сейітпенбет. 2. Ақпейіш. 3. Айтолы. 4. Күрлеуіт. [Сейітпембеттен] - Борбас. [Айтолыдан]: 1. Құттыбай. 2. Қойбас. 3. Жарас.
ЖЕКЕ БІР ДЕРЕКТЕР
Тоқхат арыз беріп, Хұсайынды жамандап, сонда: «Құран ұстатып, «жанын алып» сұрасаңыз екен!» - Дегенде, жан бермей, Құран ұстамай қалған. Төрт кісі: бірі - Алпыс Малкелдібаласы, Секербай ағасы. Бірі - Баймағамбет Бекбаубаласы. Бірі - Әлібай Бекбаубаласы. Бірі - Баян: Жауқашар Шалғанбаласы.
Бұлардың аналары балалары бойына біткенде, айтқан екен дейді: «Ұзын бітті бойыма, // Ерлік, батырлық толды үйіме (ойыма)» - депті.
Қол таңбалы Ұзынқыпшақ атанады: Атыс, Кеделі, Бірдікі, Қырықжігіт. «Бұлтың бітті бойыма, // Көптік толды үйіме (ойыма)» - депті. Әлиф таңбалы - Бұлтың Қыпшақ жақтан басады. [Бұлтыңнан]: 1. Боғыс. 2. Уәріс (Орыс). Боғыстан - Жолаба, Уәрістен:Төбет, Құлатай, Мадияр, Құдас.
«Торы бітті бойыма, // Кемшілік толды үйіме» - депті. Мойын таңбалы - Торықыпшақ. Бұлар таңбасын мойыннан басады. Төйішке, Қитаба, Көкмұрын, Шашты. «Балық бітті бойыма, // Байлық толды үйіме» - депті. «Қарын таңбалы Қарабалық» - атанады: таңбасын қарыннан басады. Көсеу таңбалы көлденең Қыпшақ бар. Бұлардың бәрін: «Бес таңбалы» -дейді.
Ұзын, Көлденең, Бұлтың, Торы, Қарабалық - бес таңба (таиха) болған жаһаттан. Бұлардың арғы атасы «Қара Қыпшақ Қобыланды» - атанған. Оның аталары - Мүйізді, Сарыалып. Оның атасы - Аткөбікалып, оның атасы - Шелімалып (Сүлімалып). Оның атасы - Қыпшақ.
[Ескерту: алдымен жазылып, үстінен сызылған нұсқа: «Кейбір ата білемін деушілер: «Мүйізді Сарыалыптан - Құлан, Қытай, Қара, Сары туды, - дейді. Қарадан: Есімсейіт, Қобылан. Қобыланнан - Тоқтар. Тоқтардың баласы бес таңбалы дейді. Білмейтұғын біреу сөйлеген»].
«Темірқазықта: «Тоқтамыстың биінің бірі - Қарақыпшақ Қобыланды батыр» - депті. Ол қате жаңылыс сөз. Не үшін десең, би басқа, батыр басқа. Бұрынғылар айтқан: «Би деген -ақ шариғат: ілуде бір-ақ қатын табады. // Батыр деген - бір барақ ит: екі қатынның бірі табады.» «Ақылы мол би атанады, // Ақылы жоқ батыр атанады.» Әрі батыр, әрі би бір кісінің бойына сыймайды. Және Қобыланды батыр өзінен басқа пендеге бойсұнбаған, ханға нөкер болмаған. Өз мәнінде оқшау шыққан батыр. Осы күнгі аты шыққан Қажымұқан Мұңайтбасов Ұзынқыпшақтан шыққан батыр.
Бұл Құнанбай қажымен сапарлас болып, Бәсентиін – Апайбөрі - Құдияр қажы барып, тірі қайтып келіп, көп жасап өлді. Алтай - Ешмұхаммед қажыны Құнанбай жолдастыққа алған: «Өлсем, басымда, тірі болсам, қасымда бол!» - деп. Сұлтан қожаны Егізек-Жанайдар жолдастыққа алған. Бұлармен бірге Атығай - Қожахмет қажы деген сапарлас болған. Біздің Арғыннан білікті болып екі кісі тұрды. Бірі - Орманшы - Хасен шайхы, бірі
- Тоқал Арғыннан Есмұхаммед Бұхарадан барды.
Первый человек - Адам ата топырақтан жаратылды [103].
1499-ыншыда Әбілқайыр немересі Шейбани хан Әмір-Темір нәсілінен - Бұхара, Самарқанды алып [104]...
Бәйбіше балалары - Қозыбақтан - Матай, тоқалдан: Есен, Итаяқ, Ноғай. Матай балалары: Сатай, Шумақ, Жәнібек. Сатайдан:Қабылан, Жалдес.
Ескерту: 1176 - папка, 107 - бетінің оң қапталында көлденеңдеп жазылған дерек: «Баянаулада басшілік қыстаған «Төлеш жұрты» - деген жер аты бар. Қарабұжы[р] - Төлеш батыр, оның үлкен ұлы - Тайсары – Қыстауы - Аяқшілік».
