автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазақ шежіресі. 2 нұсқа
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Қыпшақ Ізден - аға сұлтан күнінде Саққұлақ - өзі болыс: Жан-шуақтың Мұсасын қатынастырып тұрады екен де, әр барғанда, бір баласын қосып жібереді екен. Нұралыны қосып жібергенде, «Саққұлақтың өз баласы жаңа келді ғой!» - деген екен.
Тоқа Майданнан - Қайтыс, Қайтыстан - Маңдай, Тілмәмбет. Маңдайдан - Әйти, Есенкелді, Андас, Келдес.
Жаугершілікте екіқабат буаз қатын андас қылып тиген:
− Кімнің қатыны едің? - дегенде:
− Сарайкентте Сары абыздың қатыны едім, - деген.
Іштегі бала туғанда, атын Айман қойған. Бұл Айманға: «Толық жерден келген бала» - деп, Алтын Орда - Жошы ұлының өлген ханы тұратұғын орын Ноғайлар орны «Сарайкент» -дейді.
Еділ суының бойында Аштарханмен Сарай Ғұфының асында «Сарайыф» - деген қала. Өкейдің бәйбішесінен - Есембай, Есембайдан - Бағай Сыңарбай ( Сұңқарбай). Ортаншы қатынынан - Тілеуберді. Бұл Дәулетбай тоқал қатыннан Айманнан Үкі (Ұлы) туады. Үкіден Дәулетбай туады. Дәулетбайдан - Тілеуғабыл батыр туады. Тілеуғабыл аты қалып, «Батыр» атанып кеткен. Түгелбай, Құндақбай, Беркебай (Еркебай), Еділ, Еркебай... Қабанбай. Түгелбайдан - Құрамыс, Құрамыстан - Сәрсен (Бесарыс).
Сәрсен... (бес) Тұрсын хан. Ағзам, Есмазамыл - бұл екеуі - Тұрсын хан баласы.
Самарқал - Сарысының тоқалының баласы.
Жирентай, мұнан - Орал, Байғұлақ. Бұлардың заманында қалмақ шауып (кісі) салт басты, сабау қамшылы Найманға қашып барып қалған. Мұнда келгені болған. Бұл Орал Байғұ[ннан] Боранбай деседі.
АРҒЫН-ҚУАНДЫҚ ШЕЖІРЕСІ
[Жанарыс – Қарақожа – Арғын – Құтан - Мейрам - Қуандық]. Арғынның бәйбішесінің аты - Әргүл (Аркүл). Мұнан - Құтан, Бұтан. Бұтан жасында өліп қалып, мұнан нәсіл жоқ. Құтаннан - Мейрам сопы жалғыз. Қарашаш деген бір қарындасы болыпты. Мейрам сопының бәйбішесінен, Нұрфая бәйбішеден: Қуандық, Сүйіндік. Тоқалынан: Бегендік, Шегендік. Қуандық, Сүйіндіктің шешесі[нің] үйіменен бірге келген күңге аяқ салып, Мейрам өзі алған. Аты - Қарқабат. Онан - Болатқожа. Бес Мейрамның баласы - осылар.
Арғынның тоқалының аты - Момын. Мұнан: Ақсопы, Қарасопы, Сарысопы, Арықсопы, Нәдірсопы. Ақсопының балалары: «Толыбай» (Төлебай) ұранды Қанжығалы, «Маябоз» ұранды - Тобықты.[Қа]расопының баласы - «Қарақай» ұранды - Қарауыл менен [Ба]рлыбай ұранды - Бәсентиін. Сарысопының баласы - Ұшыбай (Өшібай) ұранды -Атығай, он екі атаның ұлы Дәуіт.
Арғын бабамыздың жүз алты жасқа келгенде алған тоқалынан - Айнакөз деген -тоқалының аты - Тәнбіс сопы. Орынборға қараған - «Тоқал Арғын». Бұларды «Шар жетім Шақшақ» - дейді. «Төрт жалғыз» атанған: Ақташы, Байташы, Тағышы, Бұғышы.
Асылы Арғын он екі атаның ұлына тарайды. Жұрт білетұғыны: «Алты атаның ұлы -Арғын» - деп сөйленеді. Сол үшін: «Арғын болдың - әркім болдың» - деген.
Тәнбіс сопыдан: Үсенбай (Үйсінбай), Елемес. Елеместен - Ерман, мұнан - Шағыр, Бө[лтірік]. Шағырдан: Ақай, Жолдыбай, Тағышы, Аманжол, Сом[жүрек].
[Қуандықтан]: Есенқарт, Аманқарт, Алтай, Қарпық, Борыш, Темеш. Қарпықтан: Тінәлі, Мәмбет, Күзей. «Істенсіз (штансыз) Күзей» - атанған мұның баласы - Тоқа. Тінәліден: Әжіке, Әлімбет, Үсейін, Қасқа. [Үсейіннен]: Құттыбай, Жайылмас. Құттыбайдан: Қарабас, Дербісәлі, Айдар, Торғай. Қарабастан: Дүкен, Баянбай, Түгелбай, Теңізбай, Төлек. Дүкеннен - Қалдыбай, мұнан: Айтқожа халфе, Шырай қажылар, Әбей қажы[лар]. Баянбайдан: Қалдыбай, Орбай (Ұрбай). Тілеуімбеттен - Байғұн, мұнан - Сары, Қоңыр. Қоңырдан: Досымбек, Қанай, Құрмантай, Енем. Қанайдан - Сары батыр, онан - Көбе, Нөгер. Құрмантайдан - Үмбетей, онан - Елшібек. Онан: Қанту, мұнан Бейсенбай, Өтебай; Жанту, мұнан - Айдапкел ескі законда қазы болған. Енемнен - Баянбек: аты Өтеміс еді, Баянбек аты қалып, «Енем» атанып кетті. Мұнан - Жаманбай, мұнан-Елеу, мұнан - Бижан (Бейісжан).
Қарабастың үшінші баласы Түгелбайдан: Ерәлі, Серәлі, Тілеулі, Бектас, Бегімбет. Ерәлі тоғыз ағайынды, мұнан - Созыпкел - тоғыз, мұна[н] - Мұсабай - тоғыз, мұның бір баласынан және тоғыз. Тілеуліден - Ақбекет, мұнан - Қылыш қажы. Төрт атаға шейін тоғыз-тоғыздан.
[Қа]найдан - үш ағайынды Сары, Қоңыр, Кеңгір. Кеңгірден - Олжабай... онан - Сапақ. Жайылмастан: Қожақұл, Дәулет. Қожақұлдан: Өтеген, Көлбай. Өтегеннен: Байзақ, Жанзақ. Жанзақтан - Бердісүгір, мұның балалары: Әбділда, Жақып, Сайдалы, Аққошқар. Дәулеттің бәйбішесінің аты - Қарашаш. Мұнан - Ақжігіт, Жанжігіт, Бөкен, Бөкі.
Тінәлінің бел баласы - Үсейін. Үсейіннен - Жайылмас. Бұл Жайылмастан: Әлі болыс пен Бердісүгір байлар: бірі - Өтегеннен, бірі - Көлбайдан. Көлбайдан: Жантілі, Майкөт. Майкөттен - Өміртай, мұнан Құлшымбай. Құлшымбайдан - Әлі болыс. Жантеліден -Жұрқабай, онан: Ысқақ, Амалдық.
Қасқа, Олжа, Өстемір, Қарт, Сәтбай, Байқабыл, Жайық, Тақабай, Дәнес, Машақа, Асаубай, Малай, Сары.
Түбі-тегі Қырғыз Тәуке балалары: Абаты – Сармысықтың төлеңгіті. Тоқтаулық, Бабылтай, Мартан, Айтыбай. Бұл кісіден бала жоқ, жалғыз-ақ қыз бар. Төрт атаға келіп тұрған, арғы атасын білмейді.
Сайдалы ішінде өсіп-өнген қырғыз: Молдамәшік, ибн Жанбаба, ибн Есенбай, ибн Қазболат, ибн Жаңаберді, ибн Қожан, ибн Дербіс, ибн Қармыс, ибн Обай, ибн Торай. Қырғыз Шерік Алтай ішіне келіп араласып сіңіп кеткен Қожан. Мұнан бұрынғы: Дербіс, Қармыс, Обай, - үш атаны [Қ]алмақ, Қабылан ішінде өткізген. «Елден қашқан түлкі де -менікі, Жайықтан қашқан түлкі де менікі» - деген соң, Қалмақ ішінен қашқан Сайдалы ішінде екі жүз он үй - Ірбістен үш илеуі, Қоңырат, Қырғыздан бір илеуі бар. Әуелінде қырық жігіт, бойдақ болып шығып, әрқайсысы әр елде қалып, алтау-жетеуі Алтай ішіне келген.
Жоғарғы Шекті: Қазыбек би, төменгі Шекті: Бикен, Шоқай батыр. Және Бикен - Жазының баласы. Сары, Шеген, Қара, Жазы - қатар шыққан. Қара балуан Жәнібек балалары. Жәнібек батыр балалары «Дәуітбай» - атанады. Мұнан Момыш батыр, мұнан - Бірімжан, Қазыбек. Бірімжан балалары: Қорғанбек, Дәуренбек. Қазыбектен - Әбдібек жалғыз. Шегеннің кенже баласы - Бектеміс бай. Шолақ тон Сиқым бай - Шаңырақшының баласы, руы - Қараман. Қазақ мылтық Қунақ керуенбасының заманында Шыршықтың өткелінде: «Құдайыңмын!» - деген торы жорға атты батырды аттан аударып алып, тепкілеп жеңбейтұғын - қу осы шолақ тон Сиқымбай.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-КҮЛІК ТАРАУЫ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Құлболды - Күлік - Наурыз - Шобалай - Жаңабатыр] [Жаңабатырдың үшінші қатынынан - Бекбас] Бекбастың үлкен қатынынан: Намаз, Тайсоймас; кіші қатынынан - Бесқұлан. Намаздың үлкен қатынынан - Еркебұлан; тоқалдан - Қашаған. Еркебұлан баласы - Сәрсенбай.
Күлік: Жаңабатыр биден он төрт ұл туады. Бәйбішеден: Таңсыққожа, Аққожа, Қосақ, Жарақы, Кемелбай, Кеншінбай, Шошай. Бұл Шошай балалары: Жұматай, Жұмабай, Айтмұхаммед. «Екінші қатынынан Бесқара» - дейді. Бесеу таптан: Шөкеке, Құлмырза, Тікей, Қабыл. Намаз, Кеңесбай, Тайсой[мас] Кеншінбай баласы Оразбай топты. Үшінші қатынынан: Босмойын, Бекбас. Төртінші қатынынан: Алдияр, Байбарақ, Қожамсейіт. Таңсыққожадан - Өзден, онан - Жортпас қажы. Аққошқардан - Құлжан, онан: Малшор. Жәутен - Шортан баласы, - бұл - Босмойын балалары. Қосақтан - Торсықбай. Соқадан -Жүргенбай, онан - Қарасай, онан - Рай, онан - Жұмағұл. Қосмүкін баласы: Атан, Шортан. Шортан баласы: Жүргембай, Сыпық.
Жаңабатыр ұрпағы. [Бә]йбішесінен: Таңсыққожа, Аққожа, Қосақ, Жанақ. Таңсыққожаның бәйбішесінен: Өзден, Байтемір, Жақсы, Жабағы; тоқал қатынынан: Жанқұтты, Құттымберді, Айт, Жанғыс. Өзденнің бәйбішесінен: Бекболат, Қатты, Қорықпас, мұнан -Бағай (Иағай), мұнан - Жандарбай.
Байтемір балалары: Дүйсен, Бейсен. Тоқалдан туған: Құланбай, Қисық, - Дүйсеннің тоқалынан туады бұл екеуі. Дүйсеннің бәйбішесінен: Мұса, Иса, Қуанышбай, Байбөрі.
Жақсының балалары: Естек, Бошан, Шитек. Бошан балалары: Бекбай, Текбай, Көпбай, Мақан, Дәулет. Бекбай баласы - Жүсіп.
Шитек балалары: Жоламан, Айқымбай, Артықбай. Жанқұттының бәйбішесінен: Есілбай, Нұрабай, Отыншы, Аққозы. Аққозы баласы - Ибрай, Ибрай баласы - Құрманғали, Құрбанбай. Құрманғали баласы - Нұрмамбай, Қали, Садық, Боранбай (Борамбай).
Жұрынбас (Жортпас) балалары: Оспан қажы, Ахмет. Бұл екеуінің балалары үйлі-баранды болды.
Аққожа балалары: Өстемір, Құлжан, Бижан, Құнан, Дөненбай, Құлбек.
Құлжаннан: Жәутен, Малшор (Малсор). Жәутеннен: Тілесбай, Елесбай. Тәтікөт -Тілесбайдан. Елесбайдан - Мәжит. Тәтікөттен - Садық, бәрінің де туысқаны толып жатыр.
Малшордан: Күдері, Мұса, Байбек, - бұлар да өсіп-өнген. Бижаннан: Балықбай, Шабақбай, Қабақбай, Шыңғысбай. Балықбай балалары: Бесмолда (Бісмілла), Қыпшақбай. Бұлардың балалары: Исақан, Төлеубек. Шабақбай балалары: Көтбай (Күтбай), Баймұрын, Беделбай, Исабек, Исабай.
Дөненбай балалары: Құлатай, Томпай.Томпайбаласы - Суақылбек. Құлбек балалары: Байқозы, Тайқозы, Тойбазар. Тайқозы балалары: Қосмағамбет, Қосқақ. Қосқақ баласы -Нұрмағамбет баласы - Мағауия. Ермағамбет, Ержігіт, Нұралы дейтіндері. Қосақ балалары: Жанқара (Жаңғара), Баба, Сапқай, Торсықбай. Жаңабатыр - Жанақтан соң осы Торсықбай дөкей жүдә (жұда) болған. Алғаш дуан аузы ашылғанда, болыс сайланып, он жеті жыл болыс болған. «Түкірігі - түйме алтын, қақырығы - қайма алтын», лепесқой, айтқаны қабыл болған жан.
«Қаһарлы Жанақ» балалары: бәйбішесінен - Қарқынбай, Жанысбай, екінші алған қатынынан - Жалғыз: «Екі қатыннан - екі жалғыз» - атанған. Қарқымбайдың қатыны бала көтермей бедірейіп, қалшиып тұрып алыпты. Бір күні Қарқымбай қасында тізелесіп отырған қатынының:
− Сен бала таппайтұғын немені біржола жоқ қылайын! - деп, пышағымен періп қалғанда, пышақ қатынның қара санынан кіріп, қатын жүрегі қозғалып, талып қалыпты. Оттың басын телегей теңіз қан қаптап кетіп, үш ай қозғала алмай жатып, әйтеуір өлмей қалып, жазылып түрегеліп, соның артынан итше күшіктеп, тұңғышының атын - «Күшікбай» -қойып, онан кейін: Атаби, Анай, Айқасқа, Әбет (Абыт) туыпты. Анайдан - Әмірғазы. Айқасқадан - Сүлеймен. Әбеттен - Құсайын. Жансайдан: Киік, Қозыбай, Жаманбай. Киіктен: Жұмаш, Нұрманғали, Бейсенбай. Қозыбайдан: Теміржан, Сүтжан. Сүтжаннан -Несіпқожа. Теміржанды тапқан кемпір тоқсан жеті жаста екен. 1925- інші жылда - құлағы ести[ді], аяқ-қолы бүтін, тып-тың ауылында бала тапқан қатындардың шілдеханасында жүгіріп жүр:
− [Ж]иырма құрсақ көтердім. Сонан мына Теміржан мен мына бір немерем [А]йқожаны ұстап отырмын. Бір-екі жерде ұзатқан қызым [ба]р, - деді. – Екі-үш баланың анасы болған күнімде Қызылтауда... ик тауық жұты соққан соң, төркінім осы Қарағайдағы ...қ еді, жаз шыққан соң, қасымда бір Ақай - Түкейдің (Тоңайдың) [Тоңай]ы Мырзабай дегенмен екеуміз жолшыбай жемтікті [қор]ек қылып, жаяу жүріп, тоғай түстік, - дейді. 18[58] жылда туған біздің шілдеханамызда болыпты. [Са]ндықтастан үш келіншек барып едік, бірі - ... бақ, бірі - Сылқылдақ. Ол айтқан екеуі Қызылтауда [әл]декашан қауматы қурап өліп қалған кемпірлер ол күнде көрген-білгенінің бірде-бірін ұмытқан жоқ.
Жаманбайдан: Сапаралы, Еменғазы, Әжіке. Сапаралыдан: Апсалам (Әпсәлем), Шайқысалам; бір қатыннан - Шәріп. Иманғазыдан: Абжалел, Әжіке. Әжіке баласы - Әбді, Уақап. Анайдан - Әмірқазы, мұның балалары: Ұбайділда, Әбді, Манап. Айқасқаның Сүлейменінен: Қайролда, Салыбай, Қаратай.
Жанақтың бір тоқалынан: Көбентай, Ербекми және бір тоқалдан - Қуантай; кенже тоқалдан: Қозыбағар, Қаратоқты.
Көбентай баласы: Томай, Байшолақ. Қуантай баласы - Исмайыл. Жансайдың Кейкісінен -Жұмаш, Жұмаштан - Нәсіполла. Нұрманғалидан - Халиолла. Бейсенбайдан: Уатай, Сары. Әбет (Абат) баласы - Хұсайын, мұнан туады: Әшім, Досым.
Жаңабатырдың екінші қатыны - қалмақ қызы, онан туған бесеуді... бұл күнге шейін: «Бесқара» дейді: Тақан, Шөкек, Құлмырза, Қабыл, [Тік]ей. Тікейден үшеу: Қалыбай, Малыбай, Қарақшы. Бұлармен туысқан қыздың аты - Бөкенай. Уақ - Нұрекен байдың алғашқы алған бәйбішесі. Балта, Балға, Төйте, Ибрайым - осы Бөкенайдан туған. Қалыбайдан - Исмағұл. Исмағұлдан үшеу: Сүлеймен, Хамды, Мұхаммедмәді. Сүлейменнен үш бала болды, бір де - бірінен тұқым қалмады. Ахметтен - Серікбай бар. Мұхаммедмәдіден - Ұбайділда. [Ұ]стаған қатынының емшегінде кеткен, барған жерінде тірі ба... Қарақшыдан - Жүсіп. Қосшығұл - Жүсіп балалары: Есмақа, Сімет, Изат (Изет), Сүңғат, Молдаш, Балама.
Малыбайдан - Байсымақ, мұның балалары: Аққас, Біләл. Аққастан - Есмәзім. Біләлден -Әбсаттар, Әзір. [Қ]абылдың бәйбішесінен: Байсейіт, Бексейіт, Шаншар, Жаманқо[жа]. Ортаншы қатынынан - Қоймас, кіші тоқалдан: Байған, Тапкей. Бексейіттен: Төкібай, Байқоңыр. Шаншардан - Қоңырбай, мұнан - Рама[зан]. [Ра]манқұлдан: Молақ, Қосшығұл. Молақ баласы - Имамбай. Имамбай балалары: Шаймерден, Шаймолда. Шаймерден баласы - Сағиділда. Қосшығұлдан - Хұсайын. Мұның баласы - Хасен.
Қабылдың кенже тоқалы - Байған. Мұнан - Дәндіғұл, мұнан: Қожамберді, Жұматай, Қабыл, Масыр. Қожамберді балалары: Дәндігүлмен бір туысқан - Мәндігүл бар. Мұның баласы - Қожан.
Жаңабатыр бидің үшінші қатынынан: Босмойын, Бекбас. Босмойыннан - Шортан, Шортаннан: Сапақ, Жүргенбай (Жөргембай). Жүргембайдан - Қарабай. Қарабайдан - Рай, Райдан: Шолан, Жұмағұл. Бекбастың бәйбішесінен: Намаз, Тайсоймас. Намаздың бәйбішесінен - Еркебұлан, тоқалынан - Қашаған. Еркебқұлан баласы - Сәрсенбай (Сәрсембай). Тайсоймас балалары: Кеңесбай, Кемелбай, Кеншімбай, Шошай. Кеншімбай балалары: Оразбай, Топыш. Кемелбай балалары: Мәмбет, Шонтай, Базкен. Шошай балалары: Жұмабай, Айтмағамбет.
Жаңабатыр бидің төртінші қатынынан: Алдияр, Байбарақ, Қожамсейіт. Алдияр балалары: Досымбек, Достай, Төлеген, Мәшен. Досымбек балалары: Майлыбай, Демеу. Майлыбайдан: Қазыбай, Тәпек, Қали, Сопен. Қазыбайдан: Жапарқан, Жағыпар. Жағыпардан: Сыздық, Омар. Тәпектен - Омар, Қалидан - Қойбақ. Демеу балалары: Әмір, Шөкен. Әмір балалары: Шайхым, Сіләмхан. Шөкен балалары: Мұхаммедмәді, Хамит, Есболат. Мәшен балалары: Тәнжан, Тіркеу. Тәнжан балалары: Айтмағамбет, Айтқазы. Тіркеу баласы - Құрбан, Темір. Төлегеннен - Бастами, Сүйіндік. Бастамидан - Жүсіп. Достай балалары: Бөкен, Шикі. Бөкен балалары: Тағамбай, Манамбай.
Күлік - Шобалай баласы Жаңабатыр би Абылай заманындағылардың төрағасы болған. Өзі «қара қылды қақ жарған» би болған, өзі жаламен үш шабылған. «Жаламен Жаңабатыр үш шабылды» - деген Жаңабатыр - осы. Жүз төрт (104) жасында өліп: «Құдайдың маған берген жасы жүз он төрт (114) болмақ еді. Он жасым кем болып, үш жан берген топтың ішінде болып едім, сондықтан он жасым кем болды. «Ақ та болса, ант ішпе! - айрандай жұғады» - деген сөз - осы кісі - ден шыққан сөз.
ҚАРАУЫЛ [ШЕЖІРЕСІ]
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын (тоқалы Момыннан) - Қарасопы - Қарауыл].
Атқы, Жауар, Мүтібек, Сары, Иманай, Қараша, Бөлекей, Қарт. Бөлекейден - Құлымбет. Құлымбеттен: Бектауыл, Тоқтауыл.
Тоқтауылдан - Ноғай, Ноғайдан - Тайыс, мұнан – Тілеуқабыл, мұнан Бататын (Балқатын), мұнан - Бадырақ - Қарабатырға келіп тоқтайды. Бектауылдан: Өтей, Мінгес (Мінкіс), Түрікпен. Өтейден - Күшқұт, онан - Сарғалдақ, онан – Боқан, онан - Сәттібай.
[Қа]мшыдан - Жасқамыс, онан - Бөкенбай, онан - Елтоқ, онан - Жәпек, онан - Тосқон, онан - Молдабай қажы. Қарттан - Түнқатар, онан - Қалды, Қарауыл. Атқыдан (Атшыдан) -Көшін Қарауыл, сегіз атаның ұлы Қарауыл. «Он екі атаның ұлы Дәуіт» - деп сөйлейді.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-ЖАҢАБАТЫР ТАРАУЫ
Жаңабатыр баласы Алдиярдың бел балалары: Досымбек, Достай, Төлеген, Машын, Кенжеқара, - Алдиярдан тарайды.
Қабылқайыр - Уәлихан баласы, бұл Шоқан баласы, бұл Белгібай баласы.
Сарт, ноғайдан, араб, ғыжымнан, һинді, зәңгі, қызылбастан басқа тоқсан екі лығыт пенен сөйлеген жұрттың бәрі: «Уыз(оғыз) ханның нәсілі ек, ағылысы Сіләмболдағы (Стамбулдағы) түріклер.
Аққожадан: Құлжан, Бижан, Құнан, Дөнен. Жаңабатыр баласы Аққожа, мұнан туады: Құлжан, Құлжаннан - Малсор, Жәутен. Жәутеннен: Тілесбай, Тәтікөт, Ілесбай. Тәтікөттен − Садық, Ілесбайдан - Мәжит. Тілесбайдан - Ибрай, мұнан Әбікен. Бұл Әбікен де бала-шағалы.
[Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы – Шуманақ - Құлболды - Күлік -Жаңабатыр - Аққожа - Құлжан - Жәутен - Тілесбай – Мәжит - Малай]. Малайдан: Қатке, Дәулет, Жәнібек, Тінібек. Мұның екі қатыны бар: Үлкеналтын, Кішіалтын. Кішіалтынның баласы: Жайлау, Айтқұл, Айтқожа, Кенжебай. Айтқожадан: Жауғаш, Биғаш, Мырзалы, Мырзас, Байкел, Бостан, Байжан. Бұлардың аналарының аты - Жанымбике - қожа Баһаудинге барып түнегенде, алтауының атын қойып, айтып, түсінде аян берген. Жауғаштан: Тане, Төлеген ақын, Тоғұл (Тұғыл). Төлегеннен: Томпыл (Томғыл), Егізек. Бұл Егізектен: Жәнібек, Тұржан. Биғаштан: Байжігіт, Жанжігіт, Акжігіт, Орынбай (Орұмбай).
Шағырайдан: Үмбетай, Қаңылды, Жаңылды, Айбас. Қаңылдыдан: Құттиген, Байпақ, Жанай (Қанай), Жақсылық. Үмбетей баласы – Есқара би. [Жанайдан]: Биік, Құтаяқ. Биіктен - Баймырза қажы. [Құтаяқтан]: Жаманбай, Құрманалы. Орынбайдан: Жанайдар, Өтебай, Бектұрған. Жанайдардан: Мейрам қажы жалғыз. Өтебайдан - Құрман. Бектұрғаннан: Баймен, Дә[рмен] . Мейрам қажыдан: Мұсылманбек, Рақымбек, Омарбек, Сейілия, Мұратбек, Мұхит, Әшімхан (һәшімхан). Дәрменнен: Сұлтанбек, Нәзірия,, Фазылбек.... Жәдігерден: Байтік, Шақай, Сары. Шақайдан екі бала бар: Қосан, Төке. Қосаннан екі бала бар: Есенбай, Есімбет. Есімбеттен: Бөрібас, Сақал, Құлшоқ (Құлжоқ). Төкеден бесеу туды: Құдайберген, Мәмбет, Егіз, Тайым. Тайымнан екі бала бар: Өтебай, Жанзақ. Өтебайдан: Нұрбай, Жанбай, Жердібай, Оразалы. Оразалыдан бесеу туған: Жанабай, Шүленбай, Бұланбай, Жаналы, Бикелі. Шүленбайдан - Жомарт. Шүленбай қажының үш қатынының баласы жеті - сегіз ағайынды.
Айтқожаның қатыны - Ханымбике Бәсентиін қызы екен. Бауырларының аты: Елдай, Иіс. Елдайдан: Көлдай, Барлыбай. Көлдайдан - Байтілеу. Байтілеу балалары - Жайсаңбайлар он үйден аса. Мұның балалары мен бес атаға келді. Мейрам Жанайдаров қасында өз алдына бір ауыл: «Бәсентиіннің ауылы» - дейді.
Мәжіктен: Малай, Тыныбек (Тінібек), Айтқожа, Биғаш (Биқаш), Орынбай (Орұмбай), Жанайдар, Мейрам, Мұсылманбек, Сопыжан.
Шуманақ – Құлболды – Күлік - Тілеуімбет (аты жоқ) – Бесім - Ақжігіт - Сермұхаммед -Көпей - Жүсіп – Мұхаммед шарафиден бар [5].
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
Бабыр: Байқабыл, Жанкісі, Ақкүшік, Нұралы - бұл төртеуі Бұлғаш бәйбішеден. Онан соң, қатынын ертіп келген жеңгесін алған қалыңдығы Бұлғаштың айтуымен: «Туған ағамның қатынын басқаға қимаймын, өзің ал!» - деген соң. Бұл қатыннан: Айтуған, Құрмыс (Қормыс) туған. Және қатынының ертіп келген қара күңді алған. Онан туған: Жылқайдар, Жаңбыршы. Бұл екеуі - бірі он үште, бірі он төрттегі күнінде - әкесі Бабырды Шүлен қамшымен ұрып, бетін қып-қызыл шие қылған, кегін алып, бір өшін бауыр Жанқозының жылқысын қуып, қырқын қырып, мұрнын жырып, қып-қызыл шиедей қылып: «Екі ауланың арасындағы Басшіліктен бері жердің бәрі менікі. Мұнан былай жылқы асыраушы болма!» - деп, күллі жылқышының екі аяғын үзеңгісінен өткізіп, ат бауырына таңып, жылқы-мылқысымен бірге айдап апарып, еліне қойдай иірген. Заманындағы Жанқозыдан бір кісі бетіне келіп, алдынан шығуға жарамаған соң: «Көпке жүрмегір!» - деп, қатынша қарғаған сәбилері қабыл болып, екеуі де көпке жүрмей, қыршын өліп, «Жаңбыршы, Қопаш» - атынан басқа қалган дәнемесі жоқ.
Бабыр жасында «Ала қоржын Бабыр» - атанып, саудагерлікпен Бұхар, Ташкенттің сартына ерте танымал болып, Бабырсыз жалғыз сарт сауда қылмайтын болған соң, Жанқозының бозбаласы күншіл[д]ікпен көптік көрсетіп: «Сартты Бабырдан еріксіз ап кетеміз!» - деп, төбелес қылып, Шүленнің (Шоланның) Бабырды сабап жүрген себебі сол. Шүленнен(Шоланнан) таяқ жегендігі есінен қалмастай болған соң, Бұлғаш бәйбішенің айтқанына көніп, айдауына жүруімен Бабыр қайнағасының қатыны - жеңгесін алған. Қатыны ертіп келген қара күңді де алған. Және Бұхар, Ташкенттен үш сартты жетім бала күнінде: «Бала қыламын, бас көбейтемін, - деп, - үрім-бұтағымды өсіртіп отырамын», -деп, сатып алған. Сонда алған жерінде бұл беріш (бидық) баланы сарттың Беклербегісіне сатқан. Сонда Беклербегі айтқан:
− Мұның біреуінің тұқымы:еркегі - жасық, ұрғашысы асыл болушы еді. Ораза ашар, ұйтқы боларлық сап та шығар, ат арқасына мінерлік жігіт те шығар. Еркегі қортық та, ал әйелі асылдау болар. (Қудан бай да болды, қажы да болды, баласы Тұрсынбай болыс болды). - Мұның біреуінің тұқымы үшеу болып өспес. Енді біреуінің тұқымынан ұста шықпаса, өзге жарытып дәнеме шықпас! - деген екен. өзі алыпты, бірін Құлниязға беріпті. Үш сарттың тұқымы әлі [бар] Құлнияз Бабырдың ішінде. Қалитке бергені өсіп-өнді. Ана екеуі ондай өсіпөөнгени жоқ.
Кенжеқозы қыршын жаста өліп, қалыңдығы оң жақта жесір қалған Үйсін - Қаратай батыр қатыны екен. Айдабол би: «Тайкелтірге қосамын» - дегенді бәйбіше балалары ұнатпай, Жанқозы бозбала жиып, ту көтеріп: «Жесірімізді бермесе, шабыншылық қыламын!» - деп. Сонан соң, икемге көніп, Малқозының баласы Толыбайға(Төлебайға) қосып, Олжабай батыр сол Үйсін - Қаратай батырдың қызынан туып: «Ер тағайына тартады!» - деп, батырлық жыны сонан қонған аруақ екен. Ол Үйсін - Қарағай батыр - Шанышқылыдан алдырып, бір жетім қызды күң орына қызына ...лік қосып, ол жетім орнына берілген қыз екіқабат болып, жолда босанып, баланың аты «Қосжетер» - болыпты.
Елге келген соң, ол жетімнің өзі Сарыға қосқан екен. Қошетердің Сарымен енелес болған жері осылай екен.
Бұрынғы қариялардан естуіміз - Айдабол би бәйбішесі балаларынан қаймығып, Тайкелтірге жарытып енші бере алмапты. Сонан соң Қошетерді Тайкелтірге: «Қара бауыр қылып ал! - деген екен» - деуші еді. Не нәрсенің болса, хақтығын Құдай біледі. Қазақтікі -ұзын құлақтан естілген сөз. Қошетердің шешесінің аты - Бөктік екен. Жолда келе жатып, қоста босанған соң: «Бұған ат болуға осы қос та жетер», — деп, атын «Қосжетер» қойған. Сонан келе-келе «Қошетер» - атанған.
Қаратай батырдың қызы да жолда босанып: «Осы жолдың олжасы» - деп, атын «Олжабай» - қойған. Сарыға қосқан себебі - бір жолаушылар келе жатса, бір ел маңайында бір бала итті бас салып жатқанын көреді. Елге айта келеді. Ежіктесе, сол бала Сары болып шығады.
− Мұның қалай? - дегенде,
− Өзің қатын алып бермейсің! Еркіме қоймай бара жатқан соң, ит те болса, бас салғаным ғой! - депті. Сонан соң Жанқозы Қаратай батырдың қызына еріп келген жетімді қоса салған екен дейді.
Нардың бәйбішесінен: Ботбай, Шымырқұл, Жанан; тоқал қатынынан: Лаба, Құсан, Майқара. Бұл сөзді бұрынғылар сөйлеген болса да, кейінгілер: «Аққа қотарғанда, жазуға жарамайды, қоялық. Ойын сөзді біреу нанар, жаман үшін жақсының көңілі қалар. Жамандарына өкпелеп жазасың. Жақсылардың құрметі үшін айтарға жарамас!» - десін.
...Бұрынғы заманда Құлнияз - Бабыр жылқысын жау алыпты. Сонда Құлнияз, Бабыр көтеріле аттанып: «Құлболдылап!» - шауып, қуып, жау[дың] қай жеткенін қызыл көтен қылып түсіріп кете беріпті. Сонда қуғыншының ішінде Құнды баласы Байдалы балуан бар екен: «Құлболдының жолы қан-жосын болады - деген екен. - Олжабайлап шабыңдар», -депті. Сонда Биеші бие саудырып жүр екен. Бір биеге міне салып шапқан екен. Сол биеші жау түсіріп, жылқыны жаудан айырыпты. Өзі ұста екен, сонан «Биеші» - аталып кеткен. «Жау түсірген бір биеші» - деген сөзден. Биеші: Сейпен, Боқаш, Тарбақ, Жамшы, - төрт-бес үй бар. Бұлар тоғай бойында: Апай, Бөрі - Қазанғап балалары ауылында.
Сарттан сатып алған үш баланың біреуін Бабыр өзі бала қылып алып, сол Бабыр алған сарттың тұқым-жұрағаты - осы Биешіден өрбіп-өнгендер. Тарбақ деген жігітке жолығып, сөйлестік.
БӘСЕНТИІН ШЕЖІРЕСІ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын (тоқалы - Момыннан) – Кенжесопы-Бәсентиін]
Бірінші қатынынан:Ақмайдан, Бекмайдан, Тоқмайдан. Ақмайданнан - Көкшекөз, мұнан: Байымбет, Жолымбет. Байымбеттеп: Бейсен, Жаманай, Қоянбай, Көшен, Шөрек, Таңатар. Бейсеннен: Таз, Бөкі, Шоқай, Өтеп, Матай. Жаманайдан: Ырысқұл, Қойсары, Қозыбақ, Сағынай, Тайлақ. Ырысқұлдан: Шақабай, Қарабатыр, Бөкебай. Ырысқұлдың қатынының аты - Ырысбике (Рысбек). Шақабайдан: Жәнібек, Имамбет - мұны айтты дейді. Жәнібек балалары: Сарқұл, Айқұл, Байқұл, Киік - бәйбішеден; Сорыпкел, Манамбай - тоқалдан. Тоқал - қалмақ қызы. Айқұлдан - Жаманбай, онан - Тасболат, онан: Шәкір, Мұса, Боқтыбай. Қара - Мұсадан: Омар, Имаш.
Жолымбеттен - Мақдай, мұнан - Сәмек. Матайдан: Құтымбай, Қаржау, Өмір, Қойбақ.
Шежіре жазғандар: «Бөкі-Шоқайдың Шоқайы нағыз тумай ма?» - деседі.
Бұқа, Күбір - Бәсентиін емес, аяғынан қаңғып келген екі бала екен. Ұрлық қылып, байласа, бау кескен соң, өлтіріп, көзін жоғалтпақшы болған соң, Күбір шыққан жері Түркістан, Ташкент жағы екен. Сол жаққа қашып кетіп, Бұқа мұнда қалыпты. Бәсентиін - Сырымбет батыр Сәмектен шыққан мұның тұқым-жұрағаты. Жәнібек батыр қырғыздан бір баланы қоржынға салып әкеліп, атын Бертіс қойып, онан Күреңше туып, онан - Олжабай. Олжабайдан - Атыбай туады.
Бекмайданнан - Апай, Тоқмайданнан - Қатыс. Қатыстан - Бөрі, Бөріден: Келден, Қыстау, Қақа, Сатыпалды, Жаңбыршы.
Бәсентиіннің екінші қатынынан: Жылқайдар, Итемген, Ханкелді (Қаңылды), Ақтілес, Күшік. Күшіктен бесеу: Қайып, Кенжебай. Бір шежіреде жазыпты: «Үшінші қатыннан -Бөрі. Бөріден - Келден, Қыстау, Қака, Сатыпалды, Жаңбыршы. Жаңбыршыдан - Жәнібек. «Апайдан - Нарбота» - деп біреу жазыпты. Күшіктен: Жетпеген, Байымбет. Мұнан -Ханкелді, мұнан - Байбол, мұнан - Жетібай. Атбасарға жер ауып барған бір қария: «Бәсентиінмін», Қызылағаш болысынікімін» - дейді. Баласы қасында, дұрыс ескі сөз білетұғын кәрі құлақ екен. Ол сөйледі:
− Биыл оған он тоғыз жыл болды. Бөрі-Бәсентиін, Есенаман байдың азаты, - дейді. Есенаман азат шығарған толық бай кісі екен. Жалғыз баласы - Ботасқа енші беріп, қой қосақтатып жатқанда, бөрі тонды, бөрте атты бір жалғыз жас бала жігіт үй сыртынан келіп, сөйлес қылыпты.
− Жөніңді айт, кімсің? - дегенде,
− Атым - Келімсек, жалғыз балаңа енші беріп жатыр деп естіп, қосағының басына ие болайын деп, өзіңе бала болайын деп келдім, - депті.
Сонан соң бай ырым көріп, асықты жілік ұстатып, бала қылып, атын Бөрі қойыпты. Осы күнде: «Апай - Бөріміз» десіп келеді.
Мұндай ескі сөзді бұл күнгі жүрген жаннан сұрасаң, жалғызы білмейді.
− Кімнің ұрпағы боласың? - деп сұрасам,
− Керекуде тұрған: «Осы Керекудікімін» - дейді. «Қырдағы бестоғайдыкімін» - дейді.
Қазбалай сұрасаң, онысы да, мұнысы да: «Күшік боламыз», - деп, сілейеді де, отырады. «Біз кісіміз, адамбыз» - деп, бірі айтпайды.
ҚЫПШАҚ ШЕЖІРЕСІ
Молда Мәшһүр Жүсіп (Иосиф) Көпейбаласының жинаған сөзі. Маған көктен Жебірейіл періште уахи (өзі) келтірген жоқ. Қағаз жүзінде жазылған қазақта шежіре нұсқа жоқ. «Естіген құлақтың жазығы жоқ» - дегенмен естігенімді жаза бергендіктен, жиырма екі жасымда өз атым былай (бұлай) қалып, «Шежіре» атандым. Көп естіген сөздің бірі. Керекуге жиырма бес шақырым жерде «Құрман тұзы» - деген тұз бар. Сол Құрман Қыпшақ екен де, өзі мейлінше бай болған екен. Жылқысының есеп санын өзі де білмейді. Жалғыз баласы болыпты, «Бөрі тонды бөрте атты» - атанған жылқышысы болыпты. Малға шын жаны ашып қарағандықтан, жылқы билігі сонда болыпты. Байдың жалғыз баласы сері болыпты, он жігітімен жүреді дейді. Жазғытұры бие құлын төгіп жатқанда, бай баласы он жігітімен жылқы аралапты. Жаңа туып жатқан қара құлынды сойып, терісін ала беріпті: «Осы жүрген он бір жігіт бір түсті қылып, қара құлын жарғақ киеміз» - деп.
«Бөрі тонды бөрте атты» жылқышысы мұны көрген соң, іші күйіп, жылап, байға келіпті:
− Бай, маған батаңызды беріңіз. Бұл малға менің иелігім болмады. Мына қорлықты көріп жүргеннен қаңғып өлгенім артық, - деп.
Кәне (кәні), бай жалынып, жалпайып тоқтата алмапты:
− Мен ризамын (ырзамын»: Осы жылқының қақ жарымын ал да, өзің маған риза болып кет, - депті.
− Жоқ, бай, бір тай да алмаймын, батаңды бер, - дей беріпті.
− Жоқ, балам, сен дәнеме алмай кетсең, бата да бермеймін, ризалығым жоқ, - депті.
− Ендеше бір теңбіл көк айғыр бар, үйірінде бес байталы бар. Соны берсеңіз болады, -депті.
− Уай, шырағым, көбікті көктің тұқымы еді. Өзімнің аузымды көбікті саумалға тигізген жануарым еді, ала ғой, ала ғой! Мал қадірін білмеген қу жалғызға болғанша, мал қадірін білетұғын сенде болсын! - деп, батасын берген екен. Сонан соң Ертістің бір жағына өтіп, Апай деген жесір қатынның қызын алып, онан бес ұл туады: Келден, Қыстау, Қақа, Сатыпалды, Жаңбыршы. Мал менен басы таласып өсе бастайды. «Көбікті көк» - атанып жүргені - биеге шапқанда, биенің үстінен айғыр түскенде, ақ көбік шұбалып, үзілмей, ағып тұрады екен. Соны Бөрі өзі тосып алып, балаларына ап келіп, жалатады екен. Бір баласы жаламайды екен. «Сол жаламағанның ұрпағы ана төртеуіндей болмай, жарлы-жақыбай, өсімсіз, өнімсіз болды» - деседі [6].
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-КҮЛІК - ТАРАУЫ ЖАЛҒАСЫ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Шуманақ -Құлболды-Күлік - Өтепберді – Ақыл - Дербісәлі].
[Дербісәлі]: Қаржау, Нұржау, Олжас, Мырзас, Қодас
Қаржаудан [7]- І.Әнен. 2. Байыс. 3. Байкөншек. 4. Жанас. 5. Байсақал. Қалмақ қатынынан -Қозыбақ, бір қатынынан Байғабыл. Байкөншектен - 1. Көжек (Көшек). 2. Бажыр. 3. Сағынай. Көжектен - 1. Екіберді. 2. Жақсылық. Сағынайдан - 1 .Жаманғұл. 2. Мұса. Мұсадан - Оспан «Күлік Оспан» - дейді. Тұзқала мен Қарақаланың аралығында Моғал қомында Айдабол - Сары - Жылқайдар қажы немересі Әбділда - Арын баласы, соның қасында Күлік: Тілеуімбет - Жаңабай, Естібайдың - Жиенайының (Жиенінің) баласы соның қасында. Дербісәлі - Жаңкөт... Ербай... Бекбалта... [8] Ғабдығали.
КЕРЕЙ ШЕЖІРЕСІ ЖАЛҒАСЫ
Дүйсен, Таймас - Молақ баласы; Молақ - Сырлыбай баласы Томан: Дүйсен. - Таймас баласы. Томаннан - Қиқым, Сәмекбай. Сәмекбайдан: Оспан, Темірхан. Темірханнан -Қоржын, Қоржыннан: Шалабай - бір жасар бала.
Шақшақ елінің ішінде өсіп-өнген екен. «Ата-бабаларымыз сол Терең көлге Сәмек ішіне сонан келген екен. Бесшоқы маңайында болушы еді жер-суымыз» - дейді екен.
Жебеге Керейден тараса керек. «Жебеге - Керей Ақылтау заманында Қызылтау Қалмақ қырған аралығында болған» - деп қариялар айтушы еді.
Мешітбай Ақыл биге құда болып, баласы Алзабекке Ақылдың қызын алып берген: баласы Асаубаймен Молдабай құда болған.
Жылқысын түп көтере Үйсін алған байдың аты - Қармыс абыз екен, баласының аты -Азнабек. Сол Азнабек жылқыдан айрылып қалған соң және жылқы соңынан қуып барған Ақпан - Бәйештің Бәйешін жау өлтіріп кеткен соң, еліне мұнан сүйкімсіз кім болады дейсің?! «Қарға тамырлы қазақ» - сүйек шатысы болғандықтан, Айдабол Тайкелтір ішіне келіп, үрім-бұтағы сол елдің ішінде қалды. Қармыс абыздан - Азнабек, онан - Дүйсембі. Дүйсембіден - Қияшы жалғыз үй, бала-шағалы.
Уақ-Нұрекен бай ауылында Рамазан-Құттымбет баласы, Құттымбет - Тышқан баласы, Тышқан – Танабай баласы. Онан арғысын білмейді. Тышқан балалары: Турашап, Құлбет, Құттымбет.
Турашаптан: 1. Мөшке. 2.Тауасар. 3. Жетімек. Мөшке баласы - Көпіш. Мұны Жанақ балалары: «Орманшы» - дейді.
Рамазанның өзі: «Күлікпіз» - дейді, Жамшыбай айтты дейді: «Төкі, Байыс, Танабай бір туысқан» - деп.
Бір жасарында шешесі Қыпшақ - Тасыбек дегенге тиіп кетіп, өмір бойы сол Тасыбек баласы болып кеткен.
