Сабит Муканов

БАЛУАН ШОЛАҚ

повесть

Босанған Нұрмағамбет, екі себеппен Қайрақтыға оралмай ауылына қайтты, бір себебі — қапымды тауып өлтірмей қоймайды деп Пропадко тұқымынан қорқу; екіншісі — жазықсыз жаза тартып үй - орманымен құрып кеткен Кургановтардың, «Пропадколер бұзып әкетіпті» деген жұртын көргісі келмеу.

Осы себептермен жайлауда отырған еліне қайтқан ол, салысы суға кеткен адамдай, салбыраңқы қабақпен үйінде тұрып жатты. «Алда не істеу керек?» дегенді, ол алғашқы күндері ойлаған да жоқ, ойлауға шамасы келген де жоқ. Оның басын билеген жалғыз ой — Пропадко сияқты күштілердің, Кургановтар сияқты әлсіздерге көрсететін қорлығы.

Ол сондай ауыр ойда жүрген күндердің біреуінде, оның көзі де, жайлаудағы жұрттың көзі де бір атты мініп, бір атты жетектеп, ауыл - ауылдың арасында шоқыта шапқан біреуге түсе кетті.

— Е, қайда барасың? — деген сұрауға:

— Тоқсанбай байға ас¹¹ берілетін еді, соған сауын²² айтып жүрмін, — деп жауап берді ол.

— Қашан болады, ол ас?

— Енді бір айдан кейін.

— Қанша елді шақырды?

— Көкшетау, Атбасар, Ақмола, Қарқаралы, Кереку, Қызылжар, Омбы — осы жеті ояздың елін түгел шақырды.

— Ойпырмай, оған не деген ас шақ келеді?!

— Тоқсанбайдың өз малынан мың қой, жүз ту бие, ілік - шатыс, құдандасынан жүз елу ту бие, мың жарым қой, барлығы — екі мың жарым қоймен, екі жүз елу жылқы сойылады, солардың еті жетпей ме? Қымызына жиналған жұрт өзі әкеледі.

Бір ай асқа әзірленген жұрт сабаларын екі доңғалақты қазақ арбаға артып, біреу салт, біреу арба жегіп... дегендей, Тоқсанбай аулына, жан - жақтан ағыла бастады. Ормансыз жазық кең дала, құмырсқаның илеуіндей қыбырлаған адамнан көрінбей кетті.

Бұл топтың ішінде Нұрмағамбет те жүрді. Ойы жүдеген шақта бойы да жүдеген оған, асқа аттанарда шешесі ұрысты. Нұрмағамбеттің еркіне салса, бұл асқа бармас та еді. Өзге жұрт жиналып жатқанда үйінде бейғам отырған оған:

— Сен неге отырсың?—деді Қалампыр.

— Жәй...

— Асқа бармаушы ма ең?

— Не алам, содан?

— Жоқ, барасың!—деді шеше, бұйырған дауыспен,— немене, жүнжіп кеткенің? Осындай жігіт бола ма екен, басына түскен бір іске мұқап қалған?.. Көрсетпе, ол қылығыңды көзіме! Бар, асқа!.. Және бұл жүдеген түріңмен емес, жақсы киініп, ер-тоқымыңды жақсылап бар!..

Бұйрығына көндірген шешесі, «ауылға келгенде киесің» деп даярлатып, сандығына салып қойған қазақы жақсы киімдерін, «Нұржан ғана мінеді» деп, өзгеге ұстатпай, кереге басына іліп қоятын жақсы ер-тоқымын берді де, биыл бесті шыққан жақсы атын мінгізіп, баласын ауылдан көріктендіріп жөнелтті.

Ондай ас пен тойда елдің аузындағы сөз — балуан жігіт пенен жүйрік ат!

Жеті ояздан жиналған жұртта, бәйгеге қосылатын мыңға жақын ат бар, солардың ішінде ерекше ауызға алынған Ақан серінің Құлагері. «Белдемесінде қанаты бар дейді, аз шапқаннан кейін құс боп ұшып кетеді дейді», деседі жұрт ол туралы. Талай саңлақтың иелері Құлагерді барлайды да, өз атынан түңіледі. «Құлақ естіген жерде бұрын бәйге бермеген Құлагер, бұл жолы да шалдырмас» деседі жұрт.

«Бәлен балуан кепті, түген балуан кепті!»—деген күңкілдердің ішінде ауызға ерекше түскені «Қарақыпшақ Қобыланды батырдың ұрпағы - мыс деген «Түйе балуан» атанған біреу. Көріп қайтқандар ол туралы шошына сөйледі:

— Білектері адамның санындай, саусақтары білектей, саны кеудедей, кеудесі кигіз үйдей, құлағы тебінгідей, басы қазандай, аузы жырта қарыс, екі ерні — екі кесек ет, түксиген қабағына біткен қалың қас желкілдеп кішкене көзін жауып тұр, тұла бойы түксиген жүн, қылдары жылқының ту құйрығынан қатты, бойының тұрқы — нар түйедей, екі иығына екі кісі мінгендей, сөйлеген сөзі — арыстанның күрілдегені сияқты. Мойны бұрылмайды, — қараған жаққа бар денесімен қозғалады, бір жегенде бір қойдың етін жүк көрмейді, бір сүйретпе қымызға сусыны әрең қанады!..

— Онымен кім күресер екен?—деседі жұрт.

— Әй, ешкім күреспесе, өлгісі келген біреу болмаса!..

— Қап! — дейді біреулер өкініп, — бас балуанның бәйгісі түйе мен ат бастаған, құндыз бен жібек шапан қосқан жүз ірі қара деп еді, сол бәйгіні енді күрессіз алады - ау, сабаз!..

— Қой, — деді біреулер, — түйе балуанды туғызған ел сол сияқты бір ұлды тағы да туғызбады деймісің. Ел ғой, біреу табылар.

— Әй, кім білсін!..

Асқа төрт рудан жиналған еді: Арғын, Қыпшақ, Керей, Уақ.

Әдетте «Арғын аға баласың» деп, аста, тойда бас балуан шығаруды ел Арғынға ұсынатын. Бірақ бұл жолы Арғынға жол тимеді. Себебі: ас беріп отырған Тоқсанбай, Арғынның «Атығай» дейтін бұтағынан, ас берген елге бас балуанның жолы келмейді.

Ендігі күресетін Қыпшақ пен Керей. Керей мен Уақ ағайындас. Тойда, аста олар бірге отырады.

Асқа жиналған жұрт етін жеп, қымызын ішкеннен кейін, біреу құрықтың басына екі кез қызыл матаны байлап, «ат шабар! ат шабар!» лап, Көксеңгірдің Көктөбесінің биігіне шаба жөнелді. Арбалылар да, салттылар да, жаяулар да соның соңынан шұбап, қыртысы қалың, жасыл көделі жердің шаңдағын аспанға шығарды. Қою шаңнан тұман басқан жер беті буалдырланып кетті. Көп кешікпей, құмырысқадай құжынаған жұрт, үлкен қара жолды ортаға ала, екі жарылып отырды. Жолдың бір жақ бетінде — Қыпшақ, екінші жақ бетінде — Керей мен Уақ; Арғын асқа жиналған жұртқа қызмет етті.

— Кем болса жиырма мың халық бар шығар, — десті көпшілікті көзімен шолғандар.

Әдетте күрестен бұрын бәйгінің аты кетеді. Асқа жиналған мыңға жақын жүйріктен іріктеліп кеп үш жүздей ғана ат бәйгіге қосылатын болды, себебі — әр елден озып келген жүйріктің иелері: бағын сынау үшін аттарын «Көксеңгірдің Көктөбесінен» елу шақырым жердегі Сілеті өзенінен жіберуді тілек етті. Сол тілек орындалып, Сілетіден ертең ертемен жіберетін боп, қоналқаға аттарды шабарман айдады. Жиын жұрт бүгінгі мәжілісті балуан күрестіру қызығымен өткізбек болды.

Аттар жөнелгеннен кейін бас балуан шығару жолы тиген Қыпшақ «Түйе балуанын» шешіндірді. Түйе балуан күресерде қойдың жүнінен жуан ғып тоқыған, балағы тізесінен жоғары шалбар киіп, ышқырына қайыс белбеу өткізіп, белін тас қып буады екен де, үстіне одан басқа киім ілмей, тырдай жалаңаш шешінеді екен. Күрескен балуанмен бел ұстасқанша ғана иығына түйе жүн шекпенін жамылып отырып, күресерде оны сыпырып тастайды екен.

Сол әдетін істеп, түйе балуан қара жолдың жиегіне кеп отырады. Оған Керей, Уақтың көзі түсіп еді — «Түйе балуан»ға еріп келген адамдар бүркіт қасындағы торғай сияқтанды.

— Кәне, қайсың шығасың!—деп Керей, Уақ дәмелі балуандарының бәріне айтып еді, біреуі де шыққысы келмеді. Керейдің ішінде: сегіз оязға аға - сұлтан болған Сағынайдың «Паң» атанған Нұрмағамбеті отыр.

Түйе балуанмен күресер адам Керейден шықпағанына Нұрмағамбет ызаланып:

— Баяғыдан бері Керей, Уақ қатын алған жоқ па ең? Сенен ұл туған жоқ па еді? Ер тумай, жер туып па еді? «Елмін» деп неге айтатын ең, өзіңді? — деп ақырды.

Осы кезде: ұзынша бойлы, жауырынды, бірақ белі талдырмаш, үлкендеу бота көзі ойнақшыған, жоғарғы ерні жаңа ғана түбіттене бастаған атжақты, сары сұр әдемі жас жігіт, ор қояндай ойнақтаған жеңіл қимылмен, ептеп басып кеп, оң тізесін бүгіп Нұрмағамбетке сәлем беріп, қолын ұсынды. Нұрмағамбет «Бұл кім?» дегендей жас жігітті көзімен шолып еді: ақ ботаның түбітінен тоқыған, қарала батсайымен өңірін, етегін әдіптеп, жағасына төрт елідей құндыз ұстаған қынама бел қамзолы бар жасыл жібекпен тыстаған, оң жақ құлағын жымқыра киген ақ бұйра, жөкей тымағы бар, аяғында кебісін күміс шегемен әлеміштеп, желкесін көк сауырлатқан, өкшесі биік «Қосай - қолашы¹¹» бар.

Нұрмағамбет «Паңмен» үйде де, түзде де өзі ұлықсат етпей ешкім амандаспайтын еді. Мына жігіттің екпіндеп кеп қол беруі оған ұнамады.

— Кім баласысың?—деді, ол семіз бетін тыржита қарап.

— Әкемнің аты Баймырза, — деді жігіт екілене сөйлеп, — өз атым Сіздің атыңыз сияқты — Нұрмағамбет.

— «Жаман иттің атын Бөрібасар қояды» деген сөз бар еді, — деді Нұрмағамбет, жігіттің аты өзімен аттас болғанын ұнатпай, — атың жақсы екен. Қай елсің?

— Іргелі ел емеспін. Аз атаның баласымын. Арғы тегім Үйсін. Абылай ханның заманында атам батырлықпен ерігіп кеп, Керейден қатын алып тұрып қалған екен. Содан тараған төрт - бес үй бармыз. Керейдің бір ауылында отырған кірмеміз. Ал, Паң ата!—деді Нұрмағамбет сөйлегісі келген паң Нұрмағамбетті кимелеп, — рұқсат етіңіз, Керейдің аруағын шақырып, Қыпшақ балуанымен күресейін деп едім. «Ер жігіттің үш жұрты бар, біреуі — өз жұрты, біреуі — қайын жұрты, біреуі — нағашысы»— деп еді. Задым Үйсін болғанмен, Керейдің қызынан туған мен де Керейдің бір баласымын.

Паң Нұрмағамбет, жігітке жауап берудің орнына айнала қарап еді, қоршап отырған ақсақалдар «жіберіңіз» деп өтінді.

— Бар, — деді Паң.

Жігіт қуанып жүгіре жөнеліп, қоршаған көптің арасында шешініп жатқанда:

— Есер неме емес пе? — деді Паң, — ұятқа қалдырмай ма?

Әлдекім оған Нұрмағамбеттің серілікте көңілі бар жігіт екенін және Қайрақтыда басынан кешкен халын қысқаша баяндап берді.

— Бәсе, айттым ғой, есер деп. Есер болмаса, өзі кедейдің баласы дейсіңдер, әлгіндей оңды киім кие ме? Енді жалшылыққа тұрғысы келмей жүрген біреу ғой. Жасы нешеде екен, өзінің?

— Биыл жиырмаға шығатын болар.

Паң ойланып қалды. — «Ә, — деп ойлады ол ішінен, — жасына қарағанда денесі сойқан екен. Мынау тегін болмас!».

Кешікпей көптің көзі ақ балтыры ашық күнге күмістей жалтырап, аяғын ойнақтаған құлындай жылдам басқан сидам жігітке түсті. Жігіттің үстінде: қой жүн шекпен, жеңін түрген.

«Я, аруақ, қолдай гөр!»—деген дауыс Керей, Уақ жағында қаққан қоңыраудың дауысындай тұтасып күңгірлеп кетті.

Ол кездегі ауыл әдетінде қара жолды балуан аттамайды. Нұрмағамбет оны тыңдаған жоқ, қасына ергендердің «тоқта!» дегенін елең қылмай өтіп кетті. «Қап!—десті Керей жағы, — кесірге ұшырамаса жарар еді, жолды аттады - ау!».

Түйе балуан да түрегеледі. Дағдылы көзге ортадан жоғарырақ көрінетін Нұрмағамбет бойының биіктігі, Түйе балуанға қатарласқанда байқалды, — өзге адам кеудесінен келмейтін Түйе балуанның бұл иығынан келеді екен.

— Ә, сенбісің, Керейдің балуаны? — деді ол күрілдеп,— атың кім?

— Кейін сұрарсың әуелі күресейік.

— Жарайды, оқасы жоқ! — деді ол Нұрмағамбетті менсінбегендей, қымсынбай, — ендеше, қалаған жеріңнен ұста, бала!

Нұрмағамбеттің шолақ қолы Түйе балуанның беліне буынған қайысқа шап ете түсті. Белбеуді ол, қолына қапсыра бір орап алды. Өзгемен күрескенде Нұрмағамбет құшақтап көтеретін еді, мынау оған болар емес, беліне адамның құшағы жетпейтін, атан түйедей бірдеме!..

Жас жігіттің жұдырығының тегеурінділігіне қарап «күші бар екен», деп ойлады Түйе балуан, сонда да аса қауіп қылмай, шекпенінің екі өңірін кеуде тұсынан қапсыра ұстады да, бір қолын бос жіберіп:

— Ал қимылда, бала!—деді.

Сол кезде Нұрмағамбет Түйе балуанның сол жақ бүйірінен де ұстап, оң жамбасқа ала сілтеп кеп қалып еді, Түйе балуанның оң тізесі бүгіліп барып, әрең дегенде түрегелді.

— Жықты! Жықты!.. — десті Керей жағы жүгіріп. Әдетте тізесін бүксе балуанның жығылғаны.

Екі жақтан да жігіттер жүгірісіп жанжалдасып жатыр еді:

— Тоқтаңдар!—деді Нұрмағамбет айқайлап, — жоқтағандарың, менің намысым болса, кейін қайт, Керейдің баласы! Тізесін бүгіп бәйгі алмай - ақ қояйын. Бағымнан көрем, қайта күресем.

Екі жағы балуандарды жіберіп, кейін шегінді.

Бұрын мұндай күшке кездеспеген Түйе балуанның ашудан бетіне түгі шықты. Нұрмағамбетті езіп тастауды ойлаған ол, денесінің әр тұсынан ұстап еді — темірге тигендей батпады, бұлтыңдап ойнаған бұлшық еттері уысын кейін серпіп жіберді. Денесін қапсыра көтеруге келтірмейтінін көрген соң, Түйе балуан белінен омырмақ боп, құшағын айқастырып алып, олай да, бұлай да бұрады, кейде ұршықтай үйіріп алып та кетті, бірақ, қалай сілтесе де тік түсетін бір тамаша!

Ызаланған Түйе балуанның самайынан тері, аузынан көбігі ағып, енді жағадан ап үйіруге ойлаған кезде, Нұрмағамбет оның ішіне кіріп кетіп, түйедей денесін иыққа сап арқалай жөнелді. Сол қалыппен бұлқынған балуанды босатпай, арқалап жүріп, үйіріп - үйіріп, сылқ еткізіп шалқасынан тастап кеп жіберді. Құлаған балуанның екпінінен жер солқылдағандай болды. Нұрмағамбет ор қояндай ойнақтап, Керейге қарап жайнаңдай жөнелді. Түйе балуан жығылған орнынан тұра алмай қалды.

— Қабырғам!—деді ол ышқынып, басын көтерейін дегендерге, — сынды білем...

Нұрмағамбетті Керей жағы төбелеріне көтеріп әкетті. «Сені тапқан анаңнан айналайын... Күшіңнен айналайын... Көп жаса!»... деген дауыстар даланы басына көтерді.

Бір уақытта Паң Нұрмағамбет төңірегіне қараса, аз ғана ақсақалдан басқа жан жоқ. Жұрттың қоршағаны балуан Нұрмағамбет.

— Отырсын түге, шуламай! — деп Паң ақырды,— не бар, даурығатын? Қаңғырған жалғыз ауыл Үйсінді сонша ардақтап, сонша қошеметтейтін, Керейдің ол бел баласы ма еді?

Паңға кім үндей алсын... Жұрттың даусы бәсеңдеді. Осы кезде: үстіне тамаша кілем жапқан, кере құлаш камшат құндыз бен ала жібек шапанды өркешіне ілген түйеге бастатып, күміс тұрманмен ерттеген сұлу жирен атқа бастатып, бас балуанның бәйгісі, — жүз ірі малды Арғын Паңның алдына әкеп тосты. Бір тоғыз мал қосып түйе мен атты Паңның өзі алды да, өзгесін ақсақалдарға үлестірді.

— Балуанның өзіне де ырым беріңдер. Кедей кісінің баласы, еңбегі, — деген әркімдерге Паңнан бұрын жауапты Нұрмағамбеттің өзі берді.

— Мен дүние жиғалы жүрген жігіт емеспін, — деді ол,— күшім мен халқым сен аман болсаң, одан артық маған не керек?.. Бәйгіден бір сабақ та жіп алмаймын, ол көпшілік — сенің сыбағаң!..

Ентігін басқан Нұрмағамбетке жұрт алғысты жаудырып қоршап тұрған кезде: басына ақ жібек шәліні желбегей салған, құлағында алтын сырғасы бар, көйлек пен бешпенті татаршалау, орта бойлы, бетінде аздап қорасан дағы бар, ойнақшыған қара көзді, кішірек қыр мұрынды, жиырмалар шамасындағы қараторы әдемі келіншек көпшілікті кимелеп келді де, Нұрмағамбеттің иығына қызыл ала батсайы шапан жауып, қалтасынан мол, ақ жібек орамал алып, қолына ұстатты.

— «Орамал тонға жарамайды, жолға жарайды» деген, — деді ол сыпайы, сызылған сәнді үнмен, — ерлігіңізге тартқан сыйым, көпке балап алыңыз!..

Келіншектің қарақаттай мөлдір, күлімдеген көзі Нұрмағамбетке күн сәулесінен өткір қадалып, оның өмірде жаннан жасқанбаған көзін тайдырып жіберді. Сол өткір қарастан оның бойы отқа тиген қорғасындай еріп кеткен сияқтанды, аузына сөз түспей, жаутаңдап қарай берді.

Сыйына лайық жауабы тез беріле қоймаған соң, келіншек тағы бірдеме дегелі оңтайланып келе жатыр еді:

— Балуан, сені Паң шақырады, тез жүр! — деді бір жігіт.

— Біз бір жолаушы ек, — деді келіншек, — мекеніміз — Қараөткел. Жүріп бара жатыр ек, хош болыңыз!.. Келіншектің ұсынған қолының жіңішке ұзын саусақтары да, Нұрмағамбетке оттай ыстық көрінді.

— Хош!—деген сөзге ғана келді оның, тілі. Келіншек Нұрмағамбетке қара көзінен нұр төге, төңкере бір қарады да, демін кеудесін кере алып, аяғын баяу басып жүріп кетті.

— Атын білесіңдер ме, әлгі келіншектің? — деп сұрады Нұрмағамбет, Паңға келе жатып, қасындағылардан.

— Білмейміз.

— Қап, сұрамағанымызды қарашы, — деді Нұрмағамбет өкінгендей, — әне, аттанып та кетті.

Паң Нұрмағамбет, балуан Нұрмағамбетті қарсы алдына шақырып алды да:

— Жай қолыңды!—деді.

— Нұрмағамбет екі қолын көтеріп, алақанын жайды.

— Жігітім, жарайсың. Күшіңе сүйсіндім, — деді Паң.— Не бата тілейсің?

— Тілеп бата ала ма, Паң ата?

— Екеуміз аттас екенбіз, — деді Паң, — сен Нұрмағамбетті қойып «Балуан» деген атқа ие болсаң қайтеді? Оны азсынсаң қасына «Шолақ» деген сөзді қосайын!..

— Паң. берер батаң «Балуан» деген атақ болса, мынау көп ол батаны мана айтқан!

— Я, рас... айтқамыз... «сүйгенін шұнағым» дейді... Халықтан сүйген атын ол алған... Оның аты «Балуан Шолақ»!—деген дауыс ду ете түсті.

Көптің құлағында бірнеше күнге шейін осы бір үн ызыңдағандай болды да тұрды.

КАРОНМЕН КҮРЕС

Балуан Шолақтың бағы ел үстінде құстай ұшты. Тоқсанбайдың асынан кейін, «Көксеңгірдің Көктөбесін» жайлаған ауылдар оны бірінен соң бірі шақырып, қолдан -қолға тигізбеді.

Балуандық, әншілік, ақындық, серілік, ойыншылдық Балуан Шолақтың бір басынан табылады. Оның, барған ауылы ұлы думанға айналды. Жиналған жұрт оның тал бойынан мін тапқан жоқ.

— «Сегіз қырлы» дейтін жігіт осындай - ақ болар, — десті жұрт.

Мін таппаған жұртқа Балуан Шолақтың еркелеп айтқан өлеңі мынау еді:

«Атандым Нұрмағамбет — Балуан. Шолақ,

Бір қолым үсіп кетіп болды молақ.

Сұлу қыз, келіншекке тиышсыздаумын,

Жалғыз - ақ тал бойымда мінім сол - ақ!»

Жайлаудағы елдің жайнаған гүліндей көз құмарын тарқатып серуенде жүрген Балуан Шолақтың құлағына бір күні сыбыс естілді:

«Көкшетау қаласына біртүрлі балуандар кепті дейді, бәрі де аждаһадай кереметтер дейді, оларға адам пар келетін емес дейді!..»

Күндеген кейбіреулер Балуан Шолаққа «күшті болсаң Көкшетауға барып солармен күрес!» деп шаптады.

Ерегіске жаны құмар Балуан Шолақ —«ендеше кеттім, Көкшетауға,—деді достарына, — еретіндерің жүріңдер!».

Жігіттер Балуан Шолақты жалғыз, өлсе жіберсін бе? Бір топ адаммен ол Көкшетауға жүріп кетті.

Көкшетау қаласына оның өмірінде бірінші келуі еді. Бұқпа тауының етегіне салынған Көкшетау қаласының теріскей жағында, көлемі кең шалқар көлі бар. Көл таудың бір бүйірін құрсаулап айналып кетеді. Нақ сол таудың көлмен астасатын жеріндегі бір қазақ үйіне, Балуан Шолақ бастаған жігіттер кеп түсті.

Мезгіл күз еді. Бірақ көп жылдың күзінде кездесетін ол араның жауын - шашыны биыл жоқ, — қара сұр бұлт бұрынғы жылдардағы дағдысымен торланып келеді де, күн түске тарта масайрап, әдемі қоңыр салқын болады да тұрады.

Сол күннің ертеңі — сентябрьдің бірінде, Көкшетауда жәрмеңке ашылады, оған жан -жақтағы елдерден қаптаған халық келеді.

Балуан Шолақ пен оның достары пәтер үйлеріне базардан қымыз алдырып сусындады да, салт атпен қаланың көшелерін аралады. Бір көшемен келе жатқан олардың көзі жалпақ тақтайға жапсырған, әлдекімдердің жалаңаш суреттерін қаз - қатар басқан қағазға түсті.

— Жүріңдер, жігіттер, көрейік!..

Келсе, бәрі де бұқадай күжірейген кереметтер! Орталарында бетін жаба басына қара киген біреу тұр. Қағаздың астындағы жазуды хат білетін біреуі оқып көрсе, күресетін балуандар екен.

— Бұлар цирк аталатын үйде күреседі екен, — деді жазуды оқыған.

— Қайдағы үй ол?

— Көрген жоқпыз.

— Іздейік, ендеше!

Олар сұрастырып жүріп тауып алды: кенеп жапқан түрі кигіз үй тәрізді, бірақ іші кең — кем дегенде мың кісі сиярлық.

Бұлар барғанда, үйдің қасындағы тақтай үйшіктің алдында көп кісі тұр екен.

— Неғып тұрсыңдар?—деген сұрауға:

— Билет сатып алғалы тұрмыз! — деп жауап берді олар.

— Неменеге?

— Шеттен келген балуандар күреседі екен, соларды көреміз.

Күресін көрсеткенге ақша ала ма, олар?

— Алады дейді.

— Күшін көпке сатып көрсеткен не қылған балуандар?!..

Нұрмағамбет пен жолдастары, кісі басына елу тиыннан билет алып, кешке көппен бірге цирктің үйіне кеп отырды. Ең алдымен ат ойыны болды. Балуан Шолақ делебесі қозып, «өзім де ойнайм ба?» деп қопаңдап қояды. Аттар сұлу. «Шіркін, жазық дала боп, мына аттарды көсілтер ме еді?—деді Шолақ, — тар жерде ойнап, аттың бауырын жаздырмай қор қылуларын қарашы».

... Күрес басталды. Балуандар парадпен цирктің ортасын айналды. Бәрі де денелі. Бірақ, басына қара маска киген адамның денесі өзгесінен өзгеше. Тұлғасы аумаған Түйе балуан.

Француз күресінің приемдары Балуан Шолаққа ұнаған жоқ. Арқасы қозып отыр, тәсілдерін қарап отыр.

Қара маска киген балуан атаулының бәрін жықты. Жұрт оған қол шапалақтап, жер тепкілеп, циркты басына көтерді. Осы кезде Балуан Шолақ шыдамай барьерден қарғып түсті де, одыраң - одыраң етіп ортада тайраңдап жүрген қара маскаға барып қолынан ұстады.

Тоқсанбайдың асынан кейін Балуан Шолақтың денесі бұрынғыдан әлдеқайда толғанын балуанның достары қара масканың қасына барғанда байқады: Балуан Шолақтың қара маскадан қарны ғана жіңішке, басқа денесі бірдей.

— Күресемісің? — деді қара маска оған.

— Күресем!

«Уақыт бітті... Ертең...» деген цирк бастығының сөзін жиналған жұрт тыңдамай «күрессін» деп шулап кетті.

Балуан Шолақтың тұлғасын көріп сескенген Қара маска көптің көңілін қимай, «залогпен күресем» деді. Онысы сылтаумен құтылу еді.

— Неше сом?—деді Балуан Шолақ.

— Жетпіс бес сом! (Жетпіс бес сом ол кезде үш аттың құны).

Балуан Шолақтың жігіттері қалталарынан ақшаны суырды да берді.

— Сен қазақша күресем деп ойлама, — деді цирк бастығы, — бұл французша күрес, — екі жауырынның арасын жерге тигізбей, жыққанға есептелмейді.

— Маған сонысы керек. Жауырынның ортасы түгіл, қыр арқасын жерге тұтас тигізіп берейін.

Балуан Шолақ цирктің киімін киіп шықты.

Сүзетін бұқадай екі балуан аңдысып жақындаған кезде, Балуан Шолақтың жалаңаш денесінің бұлшық еттері түйін - түйін боп бүлкілдеп, желді күні толқынданған теңіздің беті сияқтанып кетті.

Қара маска күрескен адамның мойнын аңдып, алқымын қысқан қалпымен арқалап шалқасынан жығатынын Балуан Шолақ мана байқаған. Сол тәсілін істегісі кеп, Қара маска ыңғайлана бергенде, жалт беріп бұрылған Балуан Шолақтың қусырған құшағы мойнына тұзақтай түсіп кеп кетті. Ол «һауп!» деп арқалай жөнелді де, үйіріп, иығынан асыра, шалқасынан алып кеп ұрды.

Қара маскадан жығылған адам, белін қайқайтып шалқасынан иіле қалуын Балуан Шолақ мана байқаған. Сол қимылды істей ме деп қауіптенген Балуан Шолақ, Қара масканы баса қоюға ыңғайланып еді, орнынан қозғалмаған ол, «баспа» дегендей басын шайқады.

Күрестіріп жүрген адам сол сәтте ысқырып қалды да, жығылған Балуанның басынан маскасын сыпырды: әдемі кескінді, ақшыл сары өңді жігіт екен. Жігіт қозғалмастан бетін тыржитып, «мертіктім» — деді.

Қара масканы носилкаға салып екі - үш балуан алып кетті. Күрестің нәтижесі жарияланды.

— Күреске қатынасқандар: дүние жүзінің чемпионы, ағылшын балуаны «Қара маска» мен қазақ аулынан келген халық балуаны Балуан Шолақ... Олар француз күресінің әдісімен арпалысты. Күрес бір жарым минутқа созылып, халық балуаны — Балуан Шолақтың пайдасына шешілді. «Қара маска» ның бұрын ешкім шешпеген маскасын Балуан Шолақ шешті. 75 сом залог Балуан Шолақтың пайдасында. «Қара масқа» ның фамилиясы — Карон.

— Байқаусызда жықты...

— Айламен жықты, — деген шулар циркты басына көтерді.

— Балуан Шолақ күшінің көптігін кір көтеріп көрсетсін, — десті шулаған жұрт.

— Бүгін осы да жетер, ертең көтерер, — деген сөзді Балуан Шолақтың өзі қабылдаған жоқ.

— «Қапыда жықты» — деген сөзді артып жүрем бе? — деді ол, — көтерем кірін.

— Неше пұт көтересің? — деп сұрады одан.

— Әлгі мен жыққан балуан қанша көтерді екен?

— Қырық пұтты.

— Маған елуін сал!

Балуан Шолақ тізесі мен шынтағына салмағын сала шөкесінен отырды. Жалпақ қайыспен матастырып, бір балуан оның мойнына: он пұттықтан төрт гирді, алты пұт бір гирді, бес пұт бір гирді, барлығы елу бір пұт гирді артты.

Гирлер артылып болған кезде, шөкесінен жер тіреп отырған Балуан Шолақтың екі қолының жіліктері жас талдай солқылдаған сияқтанды.

— Жөн бере гөр! — деп тіледі оның достары, — атан түйе көтере алмайтын жүкті артты.

Балуан Шолақ әуелі қолын жерден алып, тізерлеп отырып денесін жазды. Содан кейін оң тізесін көтеріп, оң аяғын табанына басты. Содан кейін мойнындағы гирлерді матастырған қайыстан екі қолымен қапсыра ұстап, «һауп» деп тұрып кетті де, аяғын алшаңдата басып, цирктің аренасын жағалап жүрді.

— Болды!.. Жетті!.. Түсір!.. — десті жұрт.

Балуан Шолақ ерегіскендей, көтерген гирлерді арқасымен біраз айналдырып, бытыратып жан - жаққа ұшырып жіберді.

— Жаса! Көп жаса, Балуан Шолақ!—десті жұрт шуласып.

ҚОРҚЫНЫШ

«Әлеумет көзіңді сал олай - бұлай,

Дүние ойлап тұрсаң бір кең сарай;

Патшаға біздің қазақ бағынғалы,

Батырлар қорлық көрді талай - талай».

(Халық өлеңі)

Балуан Шолақ цирктен шықса, түн тұнық қараңғы екен. Дала араның ұясындай, ызыңдаған бір тұтас дауыс. Ол дауыстың кімдікі екенін, қараңғыға көзі үйренбеген Балуан Шолақ, алғаш аңғара алмады.

— Бері жүр, Балуан!—деген жолдасының таныс дауысы естілді оған.

— Қайда барамыз?

— Нең бар, қайда барғаныңда. Атқа мінуді біл, ар жағын көре жатарсың.

Ызың қаққан қалың дауыстың арасын қақ жарып, жолдасының соңына ерген Балуан Шолақ атына жетті де, тез мінді. Сол кезде қараңғыға аздап үйренген көзі, айналаны шолып еді, түнде толқыған теңіздің бетіндей, ұшы - қиыры жоқ тұтасқан бір қимыл.

— Қайда, Балуан Шолақ? — деген дауыстар естілді айналадағы қою қимылдың ішінен.

— Кім мені іздеген? Мен мұнда! — деді Балуан Шолақ.

— Енді неге қарап тұрсыңдар. Тартыңдар, Балуан Шолақ шықса, — деген дауыс гу ете түсті.

— Ал, жөнелдік. Міне, мен бастадым, — деді біреу шаба жөнеліп.

Даладағы тұтасқан қимыл, жыраққа тауып құлаған судай, жөнелген адамның артынан Бұқпа тауын бетке ұстай қозғалып кетті. Сол тұтас ақтарылған қимыл толқында жүзген дөңгелектей, Балуан Шолақты қалқытып алды да жөнелді.

— Қайда барамыз? — деп сұрады Балуан Шолақ қасындағылардан, көппен араласа шауып келе жатып.

— Өзіміз де білмейміз. Біздің білетініміз, — көптің қалағаны — Сен.

Жердің бүйірін солқылдата, түнде тыныс ап, қалқыған желді оята, шуы көкті жаңғырта сатыр - сұтыр шапқан адам толқыны, Бұқпа тауының белуарынан аттап, Желтау жақ бауырға тоқтады.

— Ал, түсеміз осы араға, — деді басшы.

Көпшілік ошарылып, аттан жапыр - жұпыр түсе қалысты. Түнге көзі үйренген Балуан Шолақ аттан түсіп жатып айналасын тағы бір шолып еді — адамға сан жетерлік емес.

— Он екі ата Қараул, сегіз ата Дәуіт ек, — деді Балуан Шолаққа, бұл жиынды басқарушылар,— елдің аруағын көтергеніңе риза боп, бүгін саған дәм татырып, қонақасы берейік деп ек: атыңды естіп, жүзіңді көруге құмар ек, міне бүгін көрдік. Бүгінгі түнді ойын - сауықпен өткізбекпіз.

Балуан Шолақ оларға алғыс айтты.

— Кәне, әкеліңдер малды! — деді бастаушы, — біреулерің таудан отын әкеліңдер, біреулерің суға барыңдар.

Салт атты жігіттер шауып кетіп, тау арасынан құлаған қарағайларды сүйретіп алып келді. Бұтағымен тұтас тамызған қарағайдың жалыны лезде жарқырап аспанға көтерілді. Кенеттен жанған оттан үрейленгендей, қалғыған түн үңіліп отқа төніп, жан - жаққа өрт жайылмасын деп сескенгендей, төңірегін қанатымен қоршай қойды. Қараңғылық қоюланып кетті...

— Әкелдік! — деген дауыс естілді қою қараңғылықтың ішінен.

— Жарық пен қараңғылық ерегісіп, көзімізді байлап қойды ғой, — деді біреу, — түк көретін емеспіз. Балуан бері келші!..

Бастаған жігітке ерген Балуан Шолақ оттан оғашырақ барса, бір асау жылқыны бірер жігіт құлағынан басып тұр екен.

— Сыбағаң осы! — деді ертіп апарған жігіт Балуан Шолаққа, — «тіл - аузымыз тасқа». Періштенің құлағына шалынбасын. Ертегілерде еститін: Қобыланды, Алпамыс, Қамбар сияқты батырлар болмаса, нақ сендей елу бір пұт тас көтерген алыпты көз көру түгіл, құлағымыз да естіген жоқ еді. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар туады» деген мақал бар еді. Кім біледі, тұлпар мініп ту ұстап, көк болат сауыт киініп, егеулі найза қолға алып, елді жаудан қорғайтын қолбасшы боларсың. Сондықтан сыбағаңа тоқты - торымды олқысынып мына бір ту байталды шалғалы тұрмыз. Ал, балуан, батаңды айт!

Жігіт қолын жайды. Балуан да қолын жайып: «Құрмалдық қабыл болсын» деп иегін сипады.

Жігіттер байталды алып ұрып бауыздады. Лезде терісі де сыпырылды.

— Семіз екен. Ұлпа қазысы екі елі!—десті әркімдер.

Байталдың денесін мүшелеп бұзғанша, біреулер қан сасыған өкпе, бауыр, жүрек, бүйрек сияқты бөлекше еттерді астауға сап, от басына әкеп қуырдаққа турай бастады. Мал сойылғандағы дағдымен, көкбауыр қызу шоқтың үстіне тасталып, өз буына пісіп, торсылдап жарылып жатты.

Уау, қансоқтаны ұмытпаңдар, атамыз қазақтың асы, — деді біреу.

— Өзім де ұмытып жатқан жоқпын, — деп мал союшылардың біреуі, — ішек - қарны ақтарылып, өзге мүшелері бұзылмай шалқасынан жатқан байталдың екі қабырғасының арасында, белдеменің үстінде бүйрек маймен араласып қоймалжың боп жатқан майлы қанды уыстады да шұжық қып шекке құйды.

— Балуан Шолақтың сыбағасын түгел салыңдар, — деді отағасы мал союшыларға.

— Бұл бір қызық болсын, — деді қанданған қолын шынтағына шейін сыбанған, пышағы жалақтаған қасапшы жігіт кеп, — Балуан Шолақ бүгін құлағымыз естімеген күш көрсетті. Ал, мен, Балуанға, құлақ естімеген, естісе де аз естіген әдіспен ет пісіріп берейін.

— Қалай?—десті жігіттер.

— Байталдың қарнын өңеш жалғасқан тұсынан ғана аздап тілем де, ішіндегі жынын ақтарып, айналдырып жуам. Содан кейін ішіне су құйып, сиғанша ет салып, дәмі татырлықтай тұз салып, тәттілене түсу үшін шар - дәрілеп бұрышпен сарымсақ салып, қарынды жарған жерінен тігем. Өңешіне қурай өткізем. Содан кейін жерді қазып, ішіне құм төсеп, қарынды сол құмға көмем де, үстіне от жағам. Өңешке тыққан түтікті оттан оғашырақ жерден шығарып қоям. Міне осылай пісірген ет, дүниедегі ең дәмді ас болады.

— Дұрыс. Естіп ек. Көзбен көрген жоқ ек. Солай ас! — десті әркімдер.

Қарынға Балуан Шолақтың сыбағасынан басқа байтал етінің үштен бірі сиып кетті. Қалған ет қазанға асылды. Шоққа піскен көкбауырды және тәтті қуырдақты жеп, қымызды ішіп отырып, жігіттер Балуан Шолаққа өтініш айтты:

— Көзге мақтанғанымыз емес, ел сені «бір сырлы, сегіз қырлы» деп аңыз қылады, ақындық, әншілдік, серілік, балуандық, күлдіргіштік, шешендік, өткірлік, тапқырлық — осы сегіз сипат бір бойыңнан табылады дейді. Дене күшіңді көрдік, енді тіл күшіңді көрсет.

— Не айтам, тіл күшін көрсеткенде?

— Өлең айт! «Жақсының жақсылығын бетіне айт, нұры тассын, жаманның жамандығын бетіне айт, құты қашсын» деген аталарымыз. Сені не деп мақтаса да сиды. Бүгінгі күресте көрсеткен күшіңді өлеңге шығар, мына бозбалалар елдеріне айта барсын.

Көпшілік жабысып қоймаған соң, Балуан Шолақ цирктегі күшін өлеңге шығарып, сыпайы қоңыр дауысын көтере айтты:

Бұл күнде жиырмада менің жасым,

Қамалдың бұзар кезім тау мен тасын.

Кешегі сентябрьдің базарында,

Көтердім елу бір пұт кірдің тасын.

Жиылып орыс - қазақ таң қалысты,

Болды деп қаһарманнан мынау басым,

Залог сап жетпіс бес сом күрескенде,

Сындырдым Карон балуан қабырғасын.

Күш берген, атақ берген, әлпештеген

Туысқан өздеріңсің бауырласым!»...

Балуан Шолақтың өлеңі мен әнін қоңыраудың шылдыры бөлді. «Бұл кім?» деп көпшілік те, Балуан да құлақ түргенде, отты айнала отырған көптің қасына кеп, бір пар ат тоқтай қалды.

— «Урядник!..» деген хабар көптің арасына жайыла қойды.

— Неғып жүр, мезгілсіз уақытта?

Келген цирктің директоры екен. Қасында полицейский урядник.

— Саған келдім!—деді директор Балуан Шолаққа. Урядник үндемей, мұртын ширата берді.

— Мені қайтесің?

— Керегің бар, мін, арбаға!

Осылар Балуанды ұстауға кеп тұрмасын! — десті біреулер.

— Не қыл деп?

— Қабырғасы сынған балуан өліп қап, жазаға тартқалы жүрмесін мұны.

— Олай болмас. Егер бола қалса, Балуан Шолақты оңайлықпен бере қоймаспыз! — деп топталған жігіттер ду ете түсті.

— Тоқтат шуды! — деп қойды урядник.

— Мені қайтесің?—деді Балуан Шолақ директорға.

— Оңаша айтам.

— Жоқ, осы арада айт!

— Қалаға барайық, сонда айтам!

Імм-м-м! Сөзінің түрін көрдіңдер ме?—десті көпшілік тағы күбірлесіп — бұзық ниетпен келген екен. Балуанды даңғазамен қашырып жіберсек қайтеді?

Балуан Шолаққа бұл ұсынысты арт жағынан біреу кеп сыбырлады.

— Жоқты айтпа! — деді Балуан оған кейіп, — не ақысы бар менде. Неге қашам, қорқып па?

— Мол-чать! — деп қойды урядник көпке.

Цирк бастығы келген жұмысын айтпайды. Урядник те, ол да мастау екен. Екеуі қуырдаққа тойып алды да, Балуан Шолаққа: «Ертең кел. Қорықпа. Бұдан да артық сый аласың бізден. Алтын аласың» деп, арбаларына мініп кете барды.

Бұл келіс көпке күдік туғызды.

— Ұстауға жүр. Алдайды, — десті біреулер.

— Ұстамайды, — десті біреулер, — күші керемет боп көрінді ғой мұның. Сый беруі рас та боп жүрмесін.

Балуан Шолақты неге шақырғаны, істің аяғы немен тынары мәлім болмағандықтан, көптің арасында күдік күшейіп, сауыққа ешкімнің зауқы соға қоймады.

— Есің, барда етегіңді жап, ел сені ұстап бермейді, осы түнде қаш, — деп жалынды көпшілік Балуан Шолаққа.

Балуан Шолақ ол ақылды алмады.

 — Жазықсыз кісіні ұстай берсе, елден кісі қоя ма? — деді ол, — ерегіскен соң, ертең әдейі барам. Не істер екен, көрейін.

— Барса барсын, тәуекел, — десті жұрт, — егер көрінеу қастық істесе, я жазықсыз ұстаса, біз де елміз ғой, көріп алармыз, жазықсыз жаза тартқызбаспыз.

Жұрт етті жеп, таңға белгі бере тарады.

«ЕР ҚАНАТЫ — АТ»

Бөгеті жоқ маған жау қамалының,

Дүниенің бір ерке қонағымын.

Сүйіктім деп, ардақтап, еркелетіп,

Мен халқымның Балуан Шолағымын.

(Балуан Шолақтың өлеңінен)

Балуан Шолақ оянса, терезеден қараған күн түстен ауып барады екен.

Ауыз бөлмеде адам дауысы естілгенде, ол киінбестен түрегеп, есікке барып сығаласа, серіктері шай ішіп отыр. Балуан Шолақ орнына кеп киінді де, ауыз бөлмеге шықты.

— Ұйқың қансын деп шайға оятпап ек, — деді оған серіктері.

— Мені сұрап ешкім келді ме?

— Сүтемген дейтін ояздың почтабайы бар еді ғой, сол кеп кетті.

— Неге кепті?

— Ояз сені көрем деп айтады, дейді.

— Қайтеді мені көріп.

— Қайдан білейік қайтетінін. Расымызды айтайық, өзіміздің жүрегіміз сескеніп отыр. Осы торулары жай болса игі еді...

Балуан Шолақ қауіп айтқан сөздерге құлақ аспай, шайын ішіп тысқа шықса, Сүтемген почтабай, салт атпен келіп тұр екен.

— Сүтеке, не білдің? Балуанды бұлар неге қолқалап кетті? — деп көпшілік сұрап еді:

— Түкте білген жоқпын, — деді ол, — неге үрейленесіңдер? Менімше, аты шыққан адамды көру оязға таңсық. Одан басқа ештеңе де жоқ...

Сүтемген мен Балуан Шолақ, қаланың орта кезіндегі ояздың ақ тас үйінің биік қорғанмен қоршаған қақпасына салт кірді, қақпа жабылды.

«Балуанды ояз шақырып әкетті» деген хабар қалаға да, далаға да тез тарады. Базарды сылтауратқан жұрт, ояз есігінің алдынан ерсілі - қарсылы өтіп, істің арты неге соғарын бақылаумен болды. Жұртта зәре жоқ. «Ең болмағанда көзі тимесе жарар еді!»—деп қорықты, ырымға сенетіндер.

Ояз қорасының қақпасы жабылған кезде, Балуан Шолақтың өз жүрегі де дірілдей қалды. «Қайтеді мыналар?І»—деп ойлады ол.

Сүтемген бастаған ол, ояздың үйіне кірсе, ұзын қара сақалын мұртына қоса, екі иығына қарай айырған, қалың қабақ, қою қас, қасқа бас, жуан денелі, ұзын бойлы еркек; ақсары өңді, тапал бойлы, кеуделі, бұғақты, толық семіз әйел; талдырмаш бойлы, көк көзді, қара -сарғылт бұйра шашты, өңі әкесі мен шешесінің сапырылған бояуынан жасалған, он бес, он алты жасар қыз; цирк директоры, — бәрі столды айнала шәй ішіп отыр екен.

Осы! деді директор Балуан Шолақты оязға қолымен нұсқап.

Аман? - деп ояз, семіз саусақты, жуан, жүндес білегін Балуанға ұсынды да, қолдасқаннан кейін «отыр» дегендей орын көрсетті.

— Молодец! — деді ояз, отырған Балуанның денесін көзімен шолып, — әдемі жігіт! Орысша білесің бе?

— Мала - мала! — деді Балуан.

Ояздың сұрауларына шамасынша жауап берген ол, ұсынған тамағын татпады. «Ұу береді» деген ой, столдағы тәуір тамақтарды көргенде құмартқан нәпсінің бетін тойтарып тастады.

— Сен оған неге шақырылғанын айттың ба? — деді ояз Сүтемгенге Балуанмен аз уақыт қысқаша қажақтасқаннан кейін.

— Жоқ, — деді Сүтемген.

— Неге?

— Маған ондай тапсырма берген жоқсыз.

— Манағы сөз есіңізде болар?

— Есімде.

— Ендеше, айт соны!

«Манағы сөз» дегені, — Балуан Шолақ циркте Карон балуанды жыққан хабарын естіген соң, мәлімсіз балуанның күшіне ояз таң қалған да, «тез тауып әкел!» деп Сүтемгенге іздеткен Балуанды сұрастырып далаға кеткенін білген Сүтемген, естіген жайын айтқанда:

— Ендеше, ертемен жеткіз!—деген ояз.

Не себепті шақыруын сұрағанда:

— Мүмкін, циркке алармыз, — деген ояз, — ол үшін, әуелі өзімен сөйлесіп көрейін.

Циркке алынса қандай жағдайда болатынын, ояз Сүтемгенге айтып берген. Оған қазір «неге шақырылғанын айттың ба?» деп отырған себебі сол.

Сүтемген Балуанға ояздың алдында, неге шақырылғанын қазақ тілінде қысқаша айтып берді де, ақырында:

— «Сөздің қысқасы, — деді ол Балуанға, — бұлар сенің күшіңе қызығады. Бес - алты ай цирк балуандарынан күрес әдісін оқисың дейді, содан кейін циркке балуан боласың дейді, жер жүзін аралайсың дейді, алтынға бөленесің дейді...».

— Қанша алтын екен?—деп сұрады Балуан әдейі.

— Оның несін сұрайсың, — деді Сүтемген,— тегін алтын. Кешегі сен жыққан Карон айына он бес сом алады екен. Не деген ақша! Жылына 180 сом!.. Дыңдай алты аттың құны. Ауылда жүріп сен жылына бір аттық пұл да табамысың. Шатақты қой, ризалас!

Ояздың ұсынысы, Сүтемгеннің ол ұсынысты балын тамыза айтуы, — Балуан Шолақты еліктірді.

— Ойланайын. Жауабын ертең айтайын, — деді ол.

Ояз «бүгін айт, қазір айт» деп қыстап еді, «ойлансын, — деді әйелі,— көнбей кетер деймісің? Көнеді! Ақымақ па ол, сонша алтыннан, сонша атақтан, сонша карьерадан безетін?.. Меніңше бұл ақылды жігіт!»

— Рас, Мамуля, ол ақылды жігіт! Кескіні қандай ақылды оның!.. Көзі қандай ақылды!..—деді манадан Балуанға таңдана қарап отырған қыз ұшқалақтанып.

Балуан қызға күлімсірей қарап қойды.

— Ойлансаң, ойлан! — деді ояз Балуанға, — бірақ, жауабыңды ертең бер. Ақымақ болма. Келген бақытты басқа теппе. Сенен дүниежүзілік чемпион шығуы мүмкін. Ойыншық емес ол!..

Ояздан рұқсат ап Балуан Шолақ тысқа шықты. Сүтемген ере шықты. Екеуі атқа қонып қақпаға қарай жөнеле беріп еді, Балуанның көзі крыльцода тұрған әлгіндегі жас қызға түсті. Бұл жолы қыздың көзі оған қызыға қараған сияқтанды.

— Аты кім?—деп сұрады Балуан Сүтемгеннен қыздың қасынан өте бере.

— Татьяна.

«Жақсы қыз екен!» деп қойды Балуан ішінен.

Көшеде күткен жұрт Балуанды қоршай кетті. «Ойлан! Көн!» деп Сүтемген өз жөніне бұрылды.

«Неге шақырыпты?» деген жұртқа Балуан Шолақ шынын айтты.

Сен не дедің?—десті жұрт.

Ойланайын» дедім. Өзің біл!— десті, араларынан кеткенін ұнатпаған көпшілік, — кісіден ақыл сұрайтын жігіт емессің. Мынау еліңнің саған берген атақ - абройы да сыбағаңа жетер. Дүние не жүзінің бақыт - дәрежесі бір адамның уысына симайтын. «Көптен безген көмусіз қалады» дегенді де ойлан!

...Ертеңіне сәскелік асын ішкеннен кейін, атын ерттеп мінген Балуан Шолақ, ояздың үйіне қарай аяңдай жөнелді. Жолшыбай ол ақыл таразысының екі басында екі ойдың салмағын өлшеп көрді.

Бір ойы — алтын!.. Көп алтын!.. Баю!.. Атақ!.. Дәреже!

Бір ойы – ауыл!.. Туған халқы!.. Бойына біткен өнері мен қызық қызметін соған көрсету,... атақ, дәрежені содан алу!..

Қайсысын алу керек?

Осындай ойда келе жатқан Балуан Шолақтың көзіне туған жердің бейнесі елестеп кетті.

Әне, ашық күнде басына бұлт оралып, алыстан көк гәуһар тас сияқты мөлдіреген Бурабай тауы!.. Оның ар жағы дала!.. Бұйратты дала!.. Кең дала!.. Ол далада қаптай қонған ауыл!.. Туған ауыл!.. Өскен ауыл!.. Ол ауылда әке - шеше!.. Аға –іні!.. Апа - қарындас!.. Құрбы -құрдас!.. Балуан Шолақтың олар, олардың Балуан Шолақ қат - қабат думаны!.. Олар Балуан Шолақты, Балуан Шолақ оларды шын жүректен сүйеді...

Ал, ояздың «бар» деген сапары, ауылынан ұзап шықпаған Балуан Шолаққа, аржағында не бары мәлімсіз қараңғы үңгір сияқтанды. «Сондай белгісіз үңгірден алтын іздегенде, атақ іздегенде не болмақ? — деп ойлады ол, — іздегенім табыла қойса жақсы. Егер табылмаса, босқа әуре болу ғой ол. Ендеше, өмірдің ащысын да, тұщысын да туған халықпен неге бірге татпаймын?»

Қараңғы ойы осыдан ұзаққа бара алмаған ол,— «белгісіз үңгірден бақ іздеуден, бақ тапсам да, сор тапсам да туған жерде табайын!» деп бекінді.

Ойының бұлай бұрылуы, — атының да басын кейін бұрғызды оған. Ол, Көкшетау қаласының түбіндегі шалқар көлінің арғы жағасында қыбырлаған қалың базаршыларға қарай шаба жөнелді...

Балуанның бұл шабуы не шабу екенін айтпай - ақ түсінгендей, біраз адам жолдан қосыла, жанамайлай шапты, құрғақ жердің шаңы бұрқырай аспанға көтерілді...

Тұмандай тұнжырап, борандай сапырылған қою шаңның арасында шауып келе жатқан Балуан Шолақ: «Апыр - ау, дүбір күшейді ғой, жарысқан адам көбейді білем — деп жан -жағына қараса, қою шаңды бұрқыратқан адам, илеуінде қайнаған құмырысқадай!..

Көптің дүрмегімен шауып келе жатқан Балуан Шолақ бір кезде жан - жағына қараса, әркімдер басып - озып барады! Өз атына қараса, қарқындап, жайылып қалған сияқты... Аздан кейін ол, құнан - тай, байтал - сайтал, арық - тұрақ сияқты кәкір - шүкір жабайы аттардың арасында қалып қойды.

«Шапқанда байдың ұлы, тоқтағанда еске түседі» деген мақалдың шындық екенін ол осы арада ғана білді. «Ә-ә-ә,... — деп ойлады, ол, атының басын тежеп — рас сөз екен. Қай кедейдің баймен жарысқысы келмейді дейсің? Баймен талай кедей жарысады екен де, осы мен сияқты аты болдырып, тоқтап қалады екен ғой! Мына мақал содан шыққан екен ғой!»

Балуан Шолақ атын тежеп аяңдатқанда, одан жұрттың бәрі озып кетті. Қошеметтеп ортаға ала шапқан көпшілік, енді оған табалаушы сияқтанып кетті. «Қайтем, ілгері барып?.. Қайтсам қайтеді осы арадан?» деген ой кеп кетті оған. Егер, біреулер алдынан оралып кеп, «неге кейін қалдың?» деп, тағы да, ортаға алмағанда, ол кейін қайтып та кететін еді.

Қоршаған көпшілік Балуан Шолақтың неге тоқтағанын білген жоқ, сондықтан, тағы да анау - мынау деп қошемет сөздер айта бастап еді, Балуан қабақ шытып, ажарын бермеді, сұрауларына қысқа жауап қайырғаннан басқа кеңеске аузы бармады. Сөздің көбін оның құлағы естімеді. Оны саңырауландырған ой — ат.

Оның есі - дерті жақсы атта болды. «Ер қанаты — ат» деген мақал түсті оның ойына. Аздаған сауаты бар ол, — батырлар жырын жақсы көріп оқитын еді. Сонда,— Қобыландының — Тайбуырылы, Алпамыстың — Байшұбары, Қамбардың — Қарақасқасы, шапса құстан озатын, болдыруды білмейтін, кезеңді жерде иесіне адамнан артық серік болатын, иесінің қуанышына қуанып, қайғысына қайғыратын аттарға ол аса қызығатын еді.

«Шіркін, сондай аты бар батырда арман бар ма екен!» деп ойлайтын еді Балуан Шолақ. «Құдай - ау! — деп тілейтін еді, дінге сенетін ол,— сенен байлық сұрамайын, тақымыма басатын солардай бір ат бер!»

Miнe енді, жарысқан көптің артында қалғанда, сол қынжылуға Балуан Шолақ тағы да түсті. «Ер қанаты ат» деген бұрынғылар - ай!—деді ол ауыр ойда, топтың арасында аяңдап келе жатып, — аузыңнан айналсам болмас па!.. Жүйрік көңілді — жаман ат тұсады!.. Атсыз кісі — қанатсыз құс екен!..»

Ендігі оның, бар арманы, өзіне қанат боларлық бір ат тауып міну болды...

АҚБОЗ AT

«Мен Шолақ он сегізде өнер тапқан,

Үкілеп Ақбоз атқа тұмар таққан.

Басымда пұшпақ бөрік, шекемде үкі,

Үстіме кидім жібек шымқай ақтан»

(Балуан Шолақтың өлеңінен)

Шалқар көлінің Қылшақты өзені құятын тұсында «Қарауыл» аталатын шоқы бар, көктемде су жайылатын маңайы — қалың шабындық. Ол арадан мыңдаған мая тұрады десе де болатын-ды. Биылғы сентябрь базарының алдында сол маяларды базаршылар малына жегізеді деп, нелері маяларын күн бұрын тартып алып, тақырланған кең алқап бос тұрды, шабылмаған шырмауық пен жоңышқа талдардың арасындағы оймыш - оймыш алаптарда ғана қалды. Балуан Шолақ ерген топ осы талдардың арасына жеткенде, әр жерде шоғырланған базаршылардың Балуанды танығандары тоқтатып, қосынан дәм татырды.

Базаршыларды бір топ серіктерімен осылай аралап келе жатқан Балуан Шолақтың алдынан, тоғай арасына тіккен ақ шатыр кездесті. Шатырдың алдында, бірнеше кісінің ортасында, шоқтығына адамның созған қолы әрең жететін қара арғымақ тұр. Балуан жақындап кеп қараса — айғыр. Біреуден «не қылған айғыр?» деп сұрап еді, «сатылатын» деп жауап берді ол. Сатушы — орыс, саудалаушы — Көкшетау елінің атақты байы Неғметжан. Жабайы жылқы базарда жиырма бес, отыз сом, айғыр иесінің сұрауы үш жүз сом.

— Айғырға қызығам!—деді Неғметжан көпке, — бағасын да ауырсынып тұрғам жоқ. Базарға сатуға елу ат әкелдім. Азар болса, солардың он бесін алар. Үйдегі үш мың жылқым аман болсын. Бір жылғы төлімнің жүзден бірі емес пе ол?

— Ендеше неге алмайсың?—деді Балуан Шолақ Нығметжанға.

— Таңдамалы биелеріме үйірге салайын деп, осы айғырды айналдырғаныма екі күн, — деді Неғметжан, — алғым келеді, бірақ, жақсы айғырды иесі, ақауы болған соң сата ма деп ойлаймын. Ал, аяғында, не тісінде ақауы бар ма деп, байқайын десем, алпарысқан бір жануар, — алдына барса тістеп, артына барса теуіп, маңына жолатпайды. Тіпті ақауы болмаған күнде де кескекті аюдай мұны қалай малданам деп ойлаймын.

Неғметжан мен Балуан Шолақ құрдас еді. Соны пайдаланған боп:

— «Түк жаңылып көкке бітеді, мал жаңылып итке бітеді» деген мақал рас - ау, — деді ол,— мал сендей иттерге бітеді де, қорықпай басынады. «Аюға намаз үйреткен таяқ» демей ме атаң қазақ? Мал аюдан асау боп па? Тізгінін менің қолыма бір тигізші, қайтып тентектік мінез көрсетер ме екен?

— Ендеше, тізгінінен ұста да жуасыт!

Балуан Шолақ тізгінді иесінің қолынан алды да, айғырға жақындады. Басқа кісіге құлағын жымпитып, аузын ашып ұмтылатын айғыр, Балуан Шолақтың зор денесінен, я оқтай шаншылған көзқарасынан сескенгендей тарпа бассала алған жоқ. Айғырға Балуанның өзі соқтықты. Ол ноқтаның үш дөңгелек темір шығыршықпен қосқан тұсын бұрап, айғырдың аузын аша алмастай тас қып бекітіп тастады. Содан кейін ернін саусағымен ашайын деп еді, тістеуге шамасы жоқ айғыр, басын бұлғаңдатып, ырыққа көнген жоқ.

— Ім-м-м, ерегісемісің?—деді Шолақ айғырдың аузын босатып, — сенің жыныңды өз еркіңе жіберіп басайын. Ал, екеуміз ерегістік!..

Басы босаған соң, «мені басынамысың» дегендей, Балуан Шолаққа қайрат көрсетпек боп, айғыр аспанға тік шапшыды. Тізгінді ұшынан ғана ұстаған Балуан шапшыған айғырдың бауырына кіре беріп еді:

— Тарпиды!.. — десті қарап тұрғандар шулап — кейін шегін!..

— Адам баласын жығып болған соң, енді хайуанды да жыққысы келген екен, көрейік әуселесін, — десті біреулер.

Сақтандырушының сөзіне құлақ аспаған Балуан Шолақ, тарпымақ болған айғырдың алдыңғы екі аяғын жуан бақай тұсынан шап беріп ұстай алды да, кең кеудесін иығына мінгізіп, оң жаққа қарай сілтеп кеп қалды, айғыр оң қабырғасына құлап түсті. Айғырдың тұруға жанталасып көтере берген басын Балуан құлағынан басып жерге қайта жастады да, дәл сағалдырық тұсынан тізерлей қойды. Бүркіт басқан түлкідей, мойыны жерге жабысқан айғырдың бөксесі шоршаң - шоршаң етті...

Балуан Шолақ айғырдың ұртына бармағын батырып, аузын аштырды да:

— Міне, қараңдар, тістерін! — деді көпке.

— Құлын күнінде сақау шыққан мал екен, — деді Шолақ, айғырдың аузына үңілген көпке — күрек тісінде дағы қалыпты. Бірақ, мал екен, жануар! Қасқыр азу жылқы екен. Өзі жүйрік жылқы. Бірақ, ұзаққа шаба қоймас, — тісінің сыздығы қысқа. Ал, бұдан туған қарабайыр құлыннан талай тұлпар шығуы керек. Аяғында ақау жоқ.

Шолақ айғырды босатты. Түрегелген айғырға: «Тісіңді енді көрсетші», — деп қол созып еді, беті қайтқан адамға жылқының бағыныштылығы қандай, — жай ғана кекжигені болмаса, бұрынғыдай шапшымады.

Айғырды 300 сомға Неғметжан алды. Сатып алған жылқының «құйрығын майлау» әдеті бар.

— Ал, Балуан, — деді Неғметжан сол әдетпен, — бір тоқтының еті біздің шатырдың алдында асулы тұр еді, бүгін соны жейік. Өз сыбағаң басқа.

Серіктерімен Балуан Шолақ Неғметжанның шатырына кіріп қымыз ішіп отырғанда, есік арқылы, бұйра талдардың арасынан көзіне шымқай боз жылқы шалынды. «Бұндай да боз жылқы болады екен!» деп таңданған Балуан Шолақ, әлденені сылтау қып тысқа шығып үйездеген бір топ аттың ортасында басын түйістіре тұрған боз жылқыға жақындаса, талай сұлу жылқыны көре - жүре, көзіне бұрын түсіп көрмеген тамаша ақбоз ат!.. Бұл топтағы жылқының бәрі де құр ат болу керек, — еттері тым семіз...

Ақбоз атқа қызыққан Балуан, анықтап көруге, мүмкін болса ұстап көруге таяна беріп еді, аттар да, ақбоз ат та жақындатпай, ығыса жөнелді. «Міне, ат!» деп ойлады Балуан. Ол қосқа қайта кіргенде, аттар нақ қостың аузына қарсы үйездеп тұра қалды.

— Неғметжан! — деді Балуан Шолақ, — анау Ақбоз сенікі ме?

— Менікі.

— Асау ма, өзі?

— Жүген - құрық тимеген.

— Сатуға әкелдің бе?

— Әрине.

— Сол сияқты атты сата ма кісі?

— Өзім де қимаймын. Бірақ — ит мал!.. Биыл тоғызға шығады. Үйрете алмай - ақ қойдық. Далада асау айғырды ұстап мінетін жылқышылар да үйрете алмады. Ең алдымен шығаннан шыққан қашаған, атпасаң ұстатпайды, екінші — бұғалыққа бойлауық, — он жігіт тартып тоқтата алмайды; үшінші — төрт аяғын буып, аузын тұмшаламасаң ерттетпейді, — тебеді, тістейді; төртінші — үстіне адам мінсе, басын билетпей, тұмсығын төсіне тұқыра тығып алады да, орғып тулай береді, мінген адамды жықпай қоймайды. Қанша жыл азаптанып, үйрете алмаған соң, амал жоқ, сатпақшымын. Әйтпесе, сатуға адам қияр жылқы емес.

Балуан «маған сат!» дей алмады. Бұндай аттың бағасы кем дегенде 40—50 сом. Балуан Шолақта ондай ақша жоқ. Сондықтан Неғметжанды сөзбен торлап:

— Егер біреу осы атыңды үйрете қалса қайтер ең? — деді.

— Қалағанын берер ем, — деді Неғметжан.

— Егер аттың өзін қаласа ше?.

Неғметжан күмілжіп қалды.

— Біреуге сататын атын қимай ма? — десті тыңдаушылар. Неғметжанның, аузына сөз сап, — жай бермес, бұлын алып берер.

— Сөзіңнің сарынын аңғарып отырмын, — деді Неғметжан Балуан Шолаққа, — көңілің кетіп отыр екен. Әйтеуір сататын атым, саған - ақ берейін. Ойдағы бағамды да сұрамайын. Менің қолқам — осыны өз көзімше үйретіп мін! Мұның ең кем дегенде екі жуан аттық құны бар. Егер үйретсең — бір аттың ғана ақшасын төле, екінші аттың ақшасы — үйреткен еңбегің болсын. Осы атта кетіп баратқан кегімді әперсең болғаны. Расымды айтайын: тұлғасына қызыққанмен, мінезінен қорқып базарда ешкім алмады. Осымен базарға үшінші рет әкелдім. Егер сен алмасаң, амал жоқ, биыл соғымға сойып басын мүжимін.

— Бұл сияқты аттың басын мүжігенше өз басыңды неге мүжімейсіц? — деді Балуан Шолақ қалжыңдаған боп, — мен саған мүжітпейін ол басты. Кәне, бұғалық қылатын арқан әкел!

Арқан берілді. Балуан дамбалдан басқа киімін түгел шешті де, балағын ышқырына түріп, бұғалық таққан құйрықты сүйрете ұстап, қабанға шабатын жолбарыстай аяғын еппен басып, үйездеп тұрған аттардың Ақбоз жағынан барды. Оң жақ қолының білегіне бүлдіргесінен ілген он сегіз таспа жуан қамшы.

Аттар оны абайламай қалды. Жақындаған кезде аттарды ол дыбыс беріп үркітті де, қаша жөнелген Ақбозға бұғалық тастап кеп жіберді. Мойнына бұғалық түскенін сезген Ақбоз қарғи кеп жөнелгенде, Балуан Шолақ жерге отыра қап, жұлқи тартты. Шапшыған ат тегеуірінді қолдың екпінімен шалқасынан түсті. Ат түрегелгенше Шолақ сап етіп құлағынан ұстай алды. Ақбоз алдыңғы екі аяғын ербитіп, көзі шатынап тұра бергенде, Шолақ құлағынан төмен қарай тұқырта басып қалып еді, ат етбетінен түсті.

Ақбоз жанталасып екінші рет тұра бергенде, Шолақ оның құлағын босатып, тізесіне төгіле өскен шоқтығына сол қолын орап алды да, жұқа шаптан дырау қамшымен тартып кеп жіберді. Бұрын етіне бұндай таяқ тиіп көрмеген Ақбоздың жаны ышқынып, орнынан тұра, ыта жөнелгенде, Шолақ үстіне қарғып шығып кетті.

Ақбоздың мөңкігісі келді. Бірақ аттың еркіне Шолақтың тегеуірінді қолы жібермеді, — бауырын ала дыраумен тартып - тартып жіберіп еді, денесін пышақпен тілгендей болған ат, беталды құла дүзге көсіле жөнелді. Үстіне жабысқан «пәлені» түсіре алмайтынын сезген Ақбоз, жан сауғалап өзенге қорғалайын деп еді, жақты қамти мойынға соққан қамшы жазық жаққа бұрып әкетті. Ол маңда Шолақ пен Ақбозға қарамаған жан жоқ. Әне жерде де шоғыр, міне жерде де шоғыр, бәрінің аузында:

— «Апыр - ай, мынадай да ат үйретімпаз жан болады екен!»

Аздан кейін Балуан Шолақ атты билеп алды. Ол қамшымен қалай жасқаса, жүгенсіз ат солай қарай шапты. Бар шабысымен көсіле сілтеп жүрген аттың үстінде Шолақ ойнауға айналды: ол біресе аттың оң жағынан, біресе сол жағынан қарғып түсіп қайта үстіне шықты, арқасына алақанын тіреп, төбесімен тік тұрды, кейде арқаға аяғын басып түрегеп шапты, кейде жаядан сыпырылып түсіп, қыл құйрығына жабыса, үстіне қайтадан қарғып мінді.

Тоғыз жылғы ту аттың өкпесі ентікті, жүрегі алқынды. Бар денесі отқа қақталған мұз сияқты еріп кеткендей, қара тер шашасы мен иегінен судай сорғалады. Сөйтіп жүріп ат болдырып, шабыстан желіске, одан аяңға түсті, аздан кейін сенделіп тұрды да қалды.

Балуан Шолақ шатырға жақындаған жерде аттан түсті. «Шідер!..» деп айқайлады ол атты мойнынан құшақтап, жағынан сипап тұрып. Бір жігіт жүген мен шідер апарып берді. Шолақ атты жүгендеп, аяғына өре салды да, басын кекжите тізгінді шоқтығына қақтарып, өзі ентелей басып Неғметжанның қосына келді. Ақбозды беруін берем десе де, ішінен қимаған, бірақ уәдені бұзудың орқанын табалмаған Неғметжан бұрынғыдай жайраңдамады, өзге көпшілік айтып жатқан мақтау сөздерді айтпады.

— Ал, мырза! — деді Шолақ, шатырға кеп сусындаған соң, — «уәде құдай аты» деген сөзге тоқтаймыз ғой?

— Солай болады да, — дей салды Неғметжан.

— Неге күмілжіп айттың? Әлде қимаймысың?

— Айтқаным айтқан, ат сенікі, егер сыйлаймын десең өзің біл!

— Сен олай солқылдама! Қимасаң тартып алмаймын. Не деп сыйлаймын, саған? Атың аз деп пе? Әлде мұндай ат менің тақымыма жақпайды деп пе? Уәде қылған өзің, сөзіңді жұтам десең мейлің!

— Ашуланғаның ба, бұл?

— «Ер жігіттің екі сөйлегені — өлгені»— дейді атаң қазақ. Ашуланып мен сенімен төбелеседі деп отырмысың? Әлде, жалынады деймісің? Арымның садағасы кетсін!

— Бердім, атты! Уәдем уәде!

— Тәңір жарылқасын!—деді Шолақ,— мен құнерездік қылмаймын. Қайыр сұрайтын дәрежеге жеткенім жоқ. Қолқамды алдым. Ал, енді, менен атыңның толық бағасын ал. Қалағаның сенікі болсын: не астымдағы атыммен 25 сом, не 50 сом сап ақша!..

Неғметжан ақшаны алмақ болды. Балуан Шолақта 50 сом түгіл 50 тиын да жоғын білетін серіктері, атаулы ақшаны сол арада қалталарынан суырды да берді.

Ac ішкен соң Шолақ көп кідірген жоқ. Астындағы атының ноқтасын Ақбозға кигізіп, Ақбозды жетекке алып жүріп кетті.

ҚЫЗ АЛЫП ҚАШУ

«Қожаның бір қызы бар аты Балқаш

Лебізі кейде шекер, кейде орғаш.

Жігіттер қатын алсаң осындай ал,

Бота көз, оймақ ауыз, қиылған қас.

Ақау Балқаш, Әрида, қалқаш - ай!»

(Балуан Шолақтың өлеңінен)

Ақбоз ат айта қалғандай болды. Семізден жарап, бауыры тартылғаннан кейін, маңайынан өткен кісі оның сұлулығына тоқтап қарамай кете алмады. Аяңдаса да, желсе де, шапса да ол алдына жылқы түсірмеді. Бірақ Шолақ оны «бір мінгенім — бір дәурен емес пе?» деп бәйгеге қоспады.

Ақбоз өте мінезді болды: Шолақтан басқаға атпаса ұстатпады, Шолақтың қолына құрықсыз тұрды, ерттеулі қалпында қаңтарусыз қойса қозғалмады, бос жіберсе қашпады, бейбіт оттамады, ішін жинақ қалпынан түсірмеді, «жат, кел, бар, отта, жуса!» деген сияқты сөздерді ұғып, бұлжытпай орындады.

Ақбозды Шолақ аса еркелетеді: мезгілінде оттатты, суарды, тамағын тәтті ғып берді, денесін кірлетпей күн сайын жуды, жал-құйрығын төгілдіре күн сайын тарады, атасынан қалған күмісті қалмақы ер - тоқымнан басқа тұрманды денесіне жолатпады, кекіліне үкі, құйрығына шолпы тақты, мінгенде денесіне қамшы тигізбеді. Солайша мәпелеген иесінің «аяңда, жел, жорт, шап!»—дегенін Ақбоз тізгінді ұстаудан аңғарды да, бұйрығын қалт етпеді.

Әсем Ақбозбен ел аралап думан-сауықпен күн кешірген Шолақ, бір күні бір ауылда қыз ұзататын тойға кез келді. Ауылдың әдетімен, кешкі ойында қыз - бозбала аралас отырғанда Шолаққа ұзататын қыздың қасынан орын тиді. Бұл кезде Шолақ 23 те еді.

Қасына отырған қызға қараса: аршыған жұмыртқадай аппақ жүзді, мөлдір көзді, мінезі ойнақы біреу екен.

Қызға қылықты Шолақ, шүйіркелесіп отырып сырын біліп алды: ұзатқалы отырған күйеуін менсінбейді екен, амалсыз барғалы отыр екен. Аты — Балқаш, әкесінің аты — Қожа.

Балуанның бала жасынан бойына біткен бір мінезі — аяғыштық еді. Сол қалпына бүгін де бағып, сырласқан қызының қақпанына қалай түскенін аңғарған да жоқ.

Күйеуіне наразылық зарын айтқан қыз, көз жасын көптен жасыра, Балуанға көрсете маржандай төгіп отырды да, «бүгіндік қана емес, өмірлік панаңа ал!» деген өтінішін айтты. Ұзақ сырдың аяғы серт байлаумен тынды. Уәде — ертең түнде қыз үйінен ұрланып шығады да, екеуі Балуан Шолақтың еліне аттанады.

Осыған уәде байлаған Шолақ, күтіп алмақ болған сайға ертеңіне ымырт жабыла келді де, қаңтарған атын тізгінінен ұстап, жамбастай жатты. Қыздың, уәделі кезде келуіне күдігі жоқ ол:

— «Апыр-ау, мен енді үйленем - ау!» деді күліп.

Ілезде ол күлкіні басқа бір ой басып, Балуан Шолақ тұнжырай қалды.

Ол кездегі ауылдың әдетінде ең алдымен үлкен ұл үйлену керек. Ендеше, Балуаннан бұрын, ағасы Төлебай үйлену керек қой. Ол әлі үйленген жоқ. Барлық бөгет — қалыңмал. Балуан орыс селосында жұмыста жүргенде мал басы біраз құралып, Төлебайдың қалыңын төлеу үміті бұл үйдің басына орала қалған еді. Қазір ол үміт бұлдырлана бастады — Балуан жұмыстан амалсыздықтың күніне қол үзген соң, үйінің тоғы қайта шайқалып, қалың төлеу былай тұрсын, күн көрістің өзі тағы да тақыл - тұқылға айналды...

Сайда, түнде, Балқашты күтіп отырып осы ойға шомған Балуанның басына үш сұрау туды:

Бірінші сұрау — «Төлебайдан бұрын қатын алғаным ұят емес пе? Әке - шешем не дейді? Ел не айтады?»

Екінші сұрау — «Әйел жігіттің аяғына тұсау дейтін еді, сол тұсауға өз еркіммен түскенім бе бұл?»

Үшінші сұрау — «Ол біреудің, біреу болғанда, дүмді байдың жесірі, ертең дау болады, мүмкін барымта алуы. Сол дауға қарсы тұрар менде күш бар ма, дауды көтерер мал бар ма?»

Осы ойлардан көңілі толқыған соң оның аттанып кеткісі келді.

Бірақ, серт қайда? Есін білгелі екі сөйлеп көрмеуінен, бір беттілігінен бүгін тая ма? «Ер жігіттің екі сөйлегені — өлгені» емес пе? Бір бұзылып дағды алған серт қайтып түзеле ме? Бір өлген ұят қайтып тіріле ме?

— «Бақ түссе маңдайымнан, тас түссе таланымнан, — деді Балуан Шолақ ойының солқылдақ буынын бекітіп — тәуекел, шыдадым, жеттім сертіме!

Бойын бекіткен Балуан Шолақ, Балқашты асыға күтіп еді, келе қоймады... Шыдамы тозған оған мерзімді уақыт алдақашан өтіп кеткен сияқтанды...

Асыққан Балуанға, жаздың қысқа түнінің өзі жылдай болды. Егер бір қырдың астындағы қопалы көлден шулап қасқырлар ұлымаса, не бұны, я басқа бірдемені бүрмек боп әуреленген жапалақ біраз уақыт үстін көлбей жалп - жалп ұшпаса, я әлдене бір қауіпті сезгендей, Ақбоз пысқырып елеңдей бермесе, — бұл түнге шыдау аса қиын еді...

...Бір кезде, «бақыт жұлдызыңмын», дегендей жарқырап шолпан туды. Таңнан тіл әкелгендей самал жел жұмсақ алақанымен Балуанды бетке сипап, құлағына әлденелерді күбірледі. Біз де хабаршыңбыз, күткенің кешікпей келеді — дегендей, қараңғы аспанда елестеп, сымпылдаған үйректер, қаңқылдаған қаздар ұшты.

Түн салмағы басып ауырлатқан денесі сергіп, ұйқысы қанып тұрғандай болған Балуан Шолақ отырған жерінен түрегелді де, атын маңдайдан, сауырдан сипап, қасындағы жылжыма бұлақтан суарды. Содан кейін, аздап шалсын деп тұсады да, «мұнша кешіккені несі?!» дегендей, бір биікке өрмелеп шығып ауыл жаққа көз тікті. Іле оның көзіне ұшқан құс, жортқан аң екені белгісіз, — жер бауырлай зымыраған бірдеме ұшырай кетті...

Күңгірт сәуледен көзі еркін жете алмай қадала қарап тұрған Шолақтың құлағына аттың дүбірі шалынған сияқтанды. Көп уақыт өткен жоқ, біреу ызғытып келе жатыр.

«Осы болу керек!» — деп ол төмен түсіп атын тез ерттеді де, жетектеп, қайта әлгі жотаға шықты. Күткені келіп қалды, — Балқаш!.. Қыз екпінімен өтіп бара жатып, Балуанды көрді де, қайырылып тұра қалды.

— Сертіңде тұрған екенсің, — деді, сайға төмендей атынан түсе қалған қыз Балуанды құшақтай ап, — ризамын. Кешіккеніме ренжіме, — деді қыз жаутаңдап, — себебі болды, кейін айтам... Тез жөнелейік, қуғыншы келіп қалуы мүмкін...

— Осындай ерте шақта ма?!

— Кеше күдікті боп қалса керек, аңду көбейіп, әрең дегенде ұрланып шықтым...

Бұл кезде бозара бастаған таңның етегі жоғары көтеріліп, төңірек қылаңдана көрініп қалған еді. Балуан мен Балқаштың елеңдеген құлағына дүсір естілген сияқтанды. Елегізген олар, биіктен бастарын қылтитып қараса, ұбақ - шұбақ қалың қол шауып келеді. Қыз құп - қу боп кетті.

— Сен сайға түс те, көрінбей тұр, — деді сұрланыңқыраған Шолақ Балқашқа — мен жауға қарсы шабайын!

— Қой, ойбай!—деді кескініндегі қорқыныш үдей түскен қыз, — топырақ шашамысың көпке? Қолыңда қамшыдан басқа қаруыңда жоқ!.. Одан да, ат жараса қашып құтылайық!

— Оның жігіті мен емен!—деді Балуан күліп,— ертедегі батырлар айтады дейтін еді — «құрулы мылтық, құрсаулы жауға кезіктір» деп. Олар да періштеден емес, мені тапқан анадай әйелден туған шығар. Өзім «Балуан Шолақ болам да, өзім жаудан қашам!.. Кім болғаным, сонда менің?.. Одан артық өлім бар ма, маған? Әйтеуір өлу керек болса, қашып өлгеннен қашпай өлген артық емес пе? Жоқ, Балқаш, мен қашсам өлем де, қашпасам өлмеймін. Қызығыма қара да тұр сен, жаумен қалай сайысар екем мен!.. Қалыңмал төлеген жоқпын саған. Тегіннен тегін алғаным ұят болар. Малымды салмағанмен, күшімді салайын!..

Бұл сөздер көкейіне қонған, жауға қарсы аттануына көнген Балқаштың өтініші — «бетін қайтарам десең қайтар, бірақ кісі шығынын жасай көрме, пәлесінен құтыла алмассың!» болды.

— Құп болады, — деді Балуан.

Қызды сайда тұруға көндірген Балуан Шолақ, Ақбозын ойнақтатып төбенің басына шыға келді. Бұл кезде таң аппақ боп, аспанның шығыс жақ жиегі сарғылттана бастап еді.

Шапқыншылардың алдында оғашырақ біреу далақтап келеді. Зады Шолақты танып келе жатқан сияқты,— сойылын көлденең ұстап:

— «Аттан түс!.. Түс аттан»—деп қиқулайды.

Шолақ оған қарсы ұмтылды. Екеуі айқаса бергенде, жігіттің сілтеген сойылын Шолақ жұлып алып, аттың екпінімен ағып өтіп кетті де, іле қайта бұрылып, жігіттің түп етегінен қапсыра алды. Жігіт қиялай тартып, беріспеуге тырмысып еді, Шолақтың қуатты қол күші еркіне жібермей, тартқан жағына еңсере аударып әкетті де, өңгеріп апарып жерге тастап кетті. Аты ойнақшып бетімен шыға берді...

Кейіннен жеткендерін де осы әдіспен аттарынан аударып, біраз сайысқаннан кейін қуғыншыдан ат үстінде ешкім қалмады.

Ойнақтаған бос аттардың бәрін Шолақ сайға айдап түсірсе, қайратына сүйінген қыз, атына мініп бері келе жатыр екен.

— Сен мынау дөңге шық та, аттарды иіре тұр, — деді ол қызға, — мен жігіттерге барып келейін.

— Неге?!..

— Кеше ойнап тарқасқан жігіттермен, бүгін араздасып айрылам ба? Барып кешірім сұрайын.

— Ойбай, ұстап алады. Аттыдан жаяу мықты деседі ғой, қолдарына бір іліксең жібермейді...

— Көр, қалай жібергенін!..

— Өтінем, Балуан!—деп қыз тізгініне жармаса беріп еді:

— Босат тізгінді! — деді Балуан дауысын көтеріп. Қаймыққан қыз жаутаңдаған көзбенен тізгінін босатқанда:

— Мен сені ерге — ер, серіге — сері десем, сен осылай ма едің? — деді Шолақ,— Ер жігіт қайралған қылыш емес пе еді? Оның жүзіне неге қол апарасың?

Қыз тұрып қалды. Шолақ құйындатып тартты да кетті. Бұл кезде аттан түскен жігіттер де бір жерге жиналған еді.

— Салт тұрып сөйлессем сөгерсіңдер, құрбылар!—деді жігіттерге жақындағасын Балуан атынан қарғып түсіп, жаяу барып, — ал ұстаймын десеңдер, мен міне, келіңдер!

— Жаяуда да әліміз келмес деймісің, — ұстаңдар! — деп манағы ең алғаш сайысқан жігіт қоразданып еді:

— Шіркіннің ерін - ай!—деді біреуі оны кекетіп,— бар байлап ала ғой, мықты неме! Өзгеміз аттан осалдықпен түскен болармыз. Сенің қапың бар шығар!

Ана жігіттің қарығы басылып қалғандай болды.

— Мұнымыз той тарқардағы аударыспақ сияқты ойынымыз емес пе? — деді Шолақ, — айтыңдаршы, қайсыңның тұщы етіңе ащы таяқ тигіздім.

— Таяқ тигізбегені құрысын, бұдан да ұрып өлтіріп кеткені жақсы еді, — десті біреулер.

— Ал, жігіттер, құдай ойын - күлкіден айырмасын. Қыз шіркіннің көңілін қимайтын әдетім болушы еді, соным ұстап, бір қыздарыңды алып қашқаным рас, бірақ, құрбы замандасым, сен — маған қыздан қымбатсың. Алып қалам десең қыздың серті менің мойнымда болсын, әне, сайда тұр, барыңдар да қайтарыңдар!..

— Әу, жігіттер, — деді біреуі сол кезде, — түкке тұрмайтын намыстың керегі не? Балуан Шолақ боп тусаңдар кім қой деді сендерге? Бір қызды Балуан Шолаққа қимаймыз ба? Қалған қыз да жетпей ме қалыңға сатуға? Қызды қайтарып апарғанда не дейсің? Тартып алдым дейсің бе? Одан да, Балуанды осынша дарақыланып қуған айып бойымызға құт, соны жүктейік те қайтайық!

Бұған ешкім қарсы бола алған жоқ. Жол айтқан жігіт Шолақтың Ақбозын мініп барып қызды ертіп, аттарын айдап келді. Бірен - саран болмаса, жігіттердің көпшілігі Шолақ пен Балқашқа ризалық тілектерін айтып, жөнелуіне рұқсат етті.

Күн ол кезде жаңа ғана шашырап шығып келе жатыр еді. Күннен тармақтанған алтын сәулеге бөленген екі жас «Әрида қалқаш» әніне қосылып жортып кетті.

«ЕР — ЕЛДІҢ БАЛАСЫ»

Жұртқа жағар ер жігіт қылығынан,

Сілтегенім кеткен жоқ құрығымнан;

Анталаған сан дұшпан қамаса да,

Сырдың суы келмейді жұлығымнан.

(Балуан Шолақ өлеңінен).

Ереймен тауында тұратын, Балқашқа қалыңмал төлеген күйеу, Балуан Шолақпен жерлес Сатыбай байдың нағашысы боп шықты. Сатыбайға ол кісі салды:

— Нағашың жіберді, — деді келген елші, — айдай жесірімізді тапа - тал түсте, аз үй қоңсың — қаңғырған Үйсіннің делқұлы біреуі алып қашты. Төрт үй Үйсін кімге топырақ шашады. Оның арқа тіреуі — Керей — сенсің. Алдыңнан өткелі келдік. Жесірімізді қайтарып, қоңсыңнан айыбымызды әпересің бе, болмаса тұрысар жеріңді айтасың ба?

Сатыбай да Балуан Шолаққа кісі салып еді: «Иесіне қайтарып беретін, менің әкелгенім мал емес, адам, — деп жауап қайтарды ол,— мен қайтара алмаймын. Тартып алам десе еркі білсін!»

Бұл сезді естіген соң, Сатыбайдың нағашысы жіберген кісіге ұстатқан сөзі мынау болды: «Жігіттеріңді жинап сайланып келіңдер де, мықты немеден тартып алыңдар. Өзін де ұстап әкетіңдер. Бұл елді мен тырп еткізбеймін».

Елші кеткеннен кейін Сатыбайдың бұл уәдесі ел ішіне дүңк етіп жайыла қалды.

Үйсінге қараған үш - төрт үйде Шолақтан басқаларының бәрі момын екендігі бізге мәлім. Және қонысынан ауғалы олар төмендеу бір кедей ауылға қоңсы қонған. Сатыбайдың сөзін естіп шошыған олар мен көршілері:

— Жарқыным, — деді Балуанға жиналып кеп, — сен бұлай отырма. Сатыбайдың нағашысы осал жау емес деседі. Ол Қанжығалыдағы атақты Саққұлақтың ағайыны болса керек. Бес болыс Қанжығалыны жинап жатыр дейді ол. Ертең жауар бұлттай торланып, жасанған жау келіп қалғанда, жалғыз өзің төтеп бола алмайсың.

— Не істе дейсіңдер, сонда?

— Күшің келмейтін іске ұмтылатын ақымақ емессің. Өлеріңді біл...

— Ол үшін?

— Жесірін қайтар!..

— Болмайды ол. Менің өлігімді аттамай, Балқашты олар әкете алмайды...

Палуанның құлаған жағынан тұрмайтынын білетін ағайындары мен көршілері:

Ендеше, көңіл жетер адамдарыңа хабар айт, жиналып саған қарасын болсын. Жалғыз адамға жаудың шабуы оңай. Көпке шабуға жүрексінеді...

— Meн ешкімге «болыса гөр» деп құлдық ұрмаймын, — деді Шолақ,— керек көрген жігіт болса өзі де келер. Керексіз болсам, жалбарынғанмен келмес. Мен нені болса да үйден күтем.

— Ендеше, бассауға қыл. Мұндағы біздің неменемізді алар дейсің. Келер де кетер.

— «Қашқан жауға — қатын ер». Олай басындырғанша келетін ажалды қарсы алсам болмай ма?

Шолақ ешкімге бармады да, жасырынбады да. Ол Ақбозын бабында ұстап, үйінде отыра берді. Оның дүниеде ең қымбаты шешесінің сөзі. Бірақ, өзге айтқан тиым сөзді, қорқыныш сөзді Қалампыр Балуанға айтпады. Оның ұғымында, әйелдің ер адамды бет алған ісінен бөгемеуі керек, әсіресе, Балуан Шолақ сияқты атаққа шыққан жігітті...

Ұғымы сондай болғандықтан, Балуанға да, былайғы жұртқа да сыр бермеген Қалампырдың, істің немен тынарына жетпейтін көзі, кейбір оңаша шақтарда жасқа толып, ағыл - тегіл болып алады. Бірақ, кейде жылағанмен, кейде жыламайды ол. Кейде қорқыныш тұманы басып кеткен оның ақыл-ойына үміттің де күні шығып, соның сәулесінен жүзі жарқырай қалады. Бұрынғы аңыздық батырлар туралы ертегіні көп естіген және сол ертегілерді өзі де талайларға, әсіресе, балалық шағында, Нұржанына айтқан Қалампыр, кейін Нұрмағамбеті «Балуан Шолақ» аталып, күші ел аузында ертегі сияқты аңыз боп кеткенін естіген соң, «бұл балам да сондай батырлардың біреуі ғой!» деген мақтаныш сезімге ие болған еді. Қалампырдың ақыл - ойында жарқырайтын үміт күні — осы сезім. Көппен алысқалы даярланған баласының жеңілу қаупі оның басына тұман боп оралса, жеңу қуанышы күн боп шығады. Неге екенін кім білсін «балам жеңілмейді, жеңеді!» деп сенеді ол. Осы бір сенім оны ілгері жетектеп, баласының көп жаумен жалғыз айқасар күнін асыға күткен сияқтанады...

Балуан Шолақтың ешкімді жәрдемге шақырмағандағы ойы, біріншіден — жайшылықта доспын дейтіндерді осындай таршылықта сынау болса, екіншіден — өзінің күш мөлшерін тағы бір байқау еді. Өз байқауынша бойдағы күшінің көбі әлі көрінбей жүрген сияқты.

«Жаяу бес жүз жігітпен келе жатыр дейді» деген хабар дүңк ете түсті бір күні. Ұрлатып алмасын деп кісендеп ұстап жүрген Ақбозын Балуан Шолақ сол күні өмілдіріктеп, құйысқандап, төс айылын бос, шап айылын берік тартып ерттеді. Атасынан қалған темір сауытты көйлекшең етіне киіп, аяғын байпақты етікке сұқты. Басына — бес көз ақ жібектің бір жақ ұшын шандып орады да, екінші ұшын арқасынан кере құлаш салбыратып жіберді.

Балуан Шолақтың ауылы биіктеу дөңнің басында болатын. Дөңнің қырында үлкен оба бар. Соған шығарып қарауылға қойған бір бала, түс ауа берген кезде шауып кеп үй сыртынан:

— Балуан, Балуан... Қара құрттай қаптап келе жатыр!—деп айғай салды.

Қалампыр бұл кезде далада еді. Баймырза үйде еді. «Жау келеді» дегелі өрекпіген жүрегін қалай басуды білмеген ол, үйінен шықпай, көр - жерді ермек қып шұқына беретін. Бүгінгі онын, ермегі — етік жамау еді.

Баланың «қара құрттай қаптап келеді» — деген айғайы Баймырзаның төбесінен жайдың оғындай ұрды.

— «Аһ!»—деді ол ышқына дауыстап, екі көзі шарасынан шығып, инесі мен бізі қолынан түсіп кетті.

Шалқасынан құлай берген әкесін Балуан Шолақ ұстай алғанда, үйге бір шелек су алып Қалампыр да келді.

— Не болды бұл бар болғырға?—деп Қалампыр да Баймырзаның басын сүйеді.

— Ағатай, ойбай, кеп қалды!—деді сырттағы бала шырылдап.

— Балам... Нұржан... — деді Баймырза көзін қатты жұмып аз тұрғаннан кейін кең ашып,— енді қайттік?!

Әлсіз әкесін жатқызып, бойын жазған баласының көзіне Қалампырдың көзі түсіп еді, зәресі ұшып кетті: ағы қып - қызыл боп қанталаған Балуан Шолақтың екі көзі пеште маздап жанған оттың жалынындай дауылдап ұшқын шашып тұр екен. Даража біткелі нұрланып, қызыл шырайланған беті қорғасындай сұрлана қапты. Бойы дірілдеген сияқты, еріндері тоңазыған адамдай қыбыр - қыбыр етеді...

— Апа! — деді Балуан, даусы болаттай шыңылдап, — мен аттандым!..

«Құлыным!» деп құшағын жайған шешесін ол құшырлана беттен бір сүйді де, шешесінің сүюіне үлгіртпей, сып беріп есіктен шыға жөнелді. Босағаға сүйеніп солқылдап тұрған Балқашты оның қанталаған көзі көрмеді. Тордан шыққан арыстандай үйден бұлқына шыға келген оған дүниені өрт қаптаған сияқты, жер де, көк те, өсімдік те, ауыл да, мал - жан да қып - қызыл боп елестеді.

Атына қалай ырғып мінгенін ол білген де жоқ. Жөнеле берген оған:

— Сойылың!.. — деді үйден жүгіре шыққан Балқаш, сойылын ұсынып, дауысы дірілдеп.

— Бір салғанда сынып қалатын немені атқа ауыр ғып қайтем. Одан да, керегінде біреуден тартып алсам болмай ма? Жаудың сойылы менікі емес пе? Құдай осы дырауымнан жарылқасын, — деп, қамшылы қолын көтере Балуан шапты да кетті.

Жолдың шаңдағын көшкен бұлттай бұрқыратып келе жатқан қалың қолға бетін қойып, Ақбозбен Балуан Шолақ сілтеп келеді. Ақбозға сол күні өмірінде бітпеген шабыс пайда болған сияқтанды: төрт тұяғымен жердің топырағын уыстай аспанға атып зымырағанда, көлденеңнен көзі түскен жұрт оны ұшып барады екен деп ойлады. Балуан Шолақтың басындағы ақ жібектің шұбатылған ұшы делегейлене шаншылып, аспанға көтерілді.

Сол екпінімен Балуан Шолақ келе жатқан топқа жақындағанда, алдынан ойқастап біреу шауып шыға келді.

— Қанды басың бері тарт! — деді Балуан аңға айтатын сөзін оған айтып, тұра ұмтылып.

Шапқынмен қарсы кеп қалған салттының кім екенін ол абайлаған да жоқ, «кім болсаң да жаудың бірі шығарсың» деп, қамшымен атын қасқа маңдайдан ала тартып кеп қалды. Ақбоздың екпінімен ағып өткен ол жаңағы атын ұрғанды жаудың жекпе - жекке шыққан батыры екен деп ойлап, өзін де ұрмақ боп, жақындай беріп еді, иесі құлаған аттың астынан аяғын ала алмай бұлқынып жатыр екен. Балуан оны қамшымен періп өтуге төніп бір келді де, жығылып жатқан адамды ұру бойына ар көрініп, қасына тұра қалды. Көзі сол шақта ғана топқа түсіп еді, құйындатып шауып келеді. Қою шаңның арасында қыбырлағандардың ұшы - қиыры жоқ сияқты.

Үйінен аттанған кезінен көрі қайнаған ашуы салқындап, көзін жапқан қан тарқаған ол, топпен айқаспақ боп атының басын бұра беріп еді:

— Балуан! — деді аттың астынан аяғын алып түре келген адам. Балуан жалт қараса, өзінің сол маңайдағы бір досы!..

— Мұның не?— деді Балуан оған, оны жау болған екен деп ойлап.

— Бәсе мұның не?—деді досы, Балуанның атын неге ұрғанына түсінбей.

— Жаумысың, елмісің?

— Мен қашан жау боп ем, саған?

— Анау қаптағандарың кім?

— Өзіміздің елдің жігіттері.

— Қайда барасыңдар?

— Сені жауға талатып қоямыз ба?

— Қайда, ол жау?

— Мына төбенің астында. Біздің топты көріп ошарылып тоқтап қалды. Сені шақырғалы келе жатсам, неге ұрдың мені?!..

— Жау екен деп...

Ұяттан беті қызарған Балуан Шолақ атынан қарғып түсіп жығылған атқа қараса, соққан қамшы маңдай сүйегін айырып түскен екен. Ат өліп қапты.

— Мін, мына атқа, — деді Балуан досына Ақбозды тосып.

— Неге?

— Төлеуің.

— Ол не дегенің?! Бір атты сенің жолыңа құрмалдыққа шалу көп пе?

Өзге жігіттер де кеп қалды. Досы Балуанға атының құнын көптің алдында кешті. Балуанды ортаға алған топ қыр басына шықса, жау жағы әлі ошарылып тұр екен. Олар жүз шақты кісі, бұлар төрт - бес жүздей.

Екі араға елші жүрді. «Аз үйлі Үйсін» деп Балуанды ұстап әкетпек болған жау жағының тауы шағылып, беті қайтты. Сатыбай, тағы сондай байлар мен атқа мінерлер Балуанды қолдайтындардың арасына іріткі салмақ болып еді, ел көнбеді. Ақыры, жау жағы бітімге кеп, қалыңмалын Палуанға төлетуге келісті. Ол малды Балуанның достары төлеп жіберді.

— «Ер — елдің баласы»— деген сөз рас екен! — десті Балуанның досы да, дұшпаны да, ері де, елі де жарайды!..»

АҢҒАЛДЫҚ

«Мен өзім аққан судай тасып жүрмін,

Кеудесін дұшпандардың басып жүрмін.

Жаласы сексен өгіз маған ауып,

Ұлықтан сол себепті қашып жүрмін».

(Балуан Шолақтың өлеңінен).

Балқашқа бұрын қалың берген жер қалыңмалын қайтарып алғанмен, Балуан Шолаққа деген кегі біткен жоқ.

— Балуан Шолақтың бұл қорлығы бізден гөрі саған батуға тиісті, — деді олар Сатыбайды қайрап, елдеріне қайтар алдында, — үркердей аз үйлі қаңғырған Үйсін, рулы ел — Керей, сенің ішіңде қоңсы боп отырып, өз еліңді өзіңе билетпеді. Егер, мұны бұл қалыппен жүгенсіз жіберсең, бүгін біздің қатынымызды тартып алса, ертең сенің қатыныңды тартып алады. Бізге оқасы болмас, мойнымыз алыс жер, бір жесірді садақаға бердік: ал, ертең ауылыңда отырып, Сатыбай, сенің малыңнан құрық, басыңнан сырық кетірмесе, осы жүгенсіз жібергеніңе бұдан жаман өкінерсің, ойлан!..

Сатыбай расында ойланып қалды. Қонақтары кеткесін, «осыған өтірік пәле жапсырсақ та көзін жоғалтсақ қайтеді», — деп ол дос - жарандарына ақылдасты. «Оның рас,— деді достары,— бірақ, бұл елде тым беделді боп кетті. Пәле жапсақ та ойланып жаппасақ, көпшілікті соңымызға түсіріп алармыз».

Сатыбай бір күні Қайрақты қаласына барды да, көптен бергі тамыры — Егор Пропадкоға ақылдасты. Балуан Шолақтың елдегілерге көрсеткен «қорлық - зорлықтарын» қоюлата сипаттай келіп:

— Сенің ініңді өлтіру қылмысынан аман құтылып кеткен соң, ел қазағынан қорықсын ба ол,— деді Сатыбай ауыр күрсініп, — қайта, шетімізден қырып тастамай аман қойып жүр!

— Сонда не істеу керек? — деді Пропадко, — өкіметке айтып абақтыға алдыратын қылмысы жоқ. Орыс заңы қылмыссыз адамды қараламайды. Бұны, ең қызығы қапысын тауып өлтіру. Біз соған бекінген ек, әлдекімнен естіді ме, немене,— бұнда келмей қойды. Өздерің неге істемейсіңдер осыны? Ауылда оған мүмкіндік көп қой?..

— Жоқ, сол мүмкіндік!.. Жолын тосып өлтіруге, жеке я аз ғана адамның шамасы келмейді, ел боп жабылу қиын, және екі ұдайда, елдің, көбі оның сойылын соғып кетеді...

— У бергізсе ше?

— Онда ел тіпті көтеріліп кетеді...

«Енді не істеу керек?» деген ол екеуінің, ақылы төмендегі арнаға құйылды: Балуан Шолақты ұстап беретін тұсау — Ақбоз. Жанындай көретін бұл аты қолға түссе, ол да түседі. Ол үшін, «егінге түсті» деген жаламен, ішіне Ақбозды қоса, Балуан ауылының жайылымда жүрген жылқыларын бір түнде Сатыбай Қайрақтыға жеткізеді де, Егор ол жылқыларды қорасына қамайды. Потраваға¹¹ Егор өзгені емес, Ақбозды ғана сұрайды. Балуан әрине атын босатып алу әрекетіне кіріседі, осы бетінде қапысын тауып өлтіру оңай.

Сөз осыған байланды да, ішінде Ақбоз бар, ауылының жылқысы Пропадконың қорасына аз күнде қамалды.

Балуан да, ауыл адамдары да малының, соңынан барды. Бірақ, Егор теңдік бермеді. Ол бұршақ соғып қиратып кеткен егініне, қаланың, старостасын апарып, қорасына қамаған жылқы қиратты деген акты жасатқан екен. Оның бағалауынша, бұл потраваға қамалған жылқының жартысы жетер емес, Егордың қалағаны — Ақбоз.

Мал иелері не істеуге білмей ақылдасқанда, біреулер жоғарғы ұлыққа барып шағым айту керек,— деп еді:

— Одан жақсылық күтпе, — деді Балуан Шолақ — «Қарға қарғаның көзін шоқымайды» дегендей, олар байдың сөзін сөйлейді.

— Сонда не істейміз?

— Менің зорлықты зорлықпен қайырғым келеді.

— Қалай?

— Түнде осының қорасына түсіп, жылқыны айдап шығамыз!

— Ондай аранға қалай түсеміз көрінеу көзге? Қорасы қай бір оп - оңай оның қарғып түсе кететін?.. Биік тас қамалдай емес пе ол?.. Қақпасы тастан да берік емес пе?.. Және атты кісіні алып тастайтын қабаған иті бар!.. Олардың үстіне, қорасында жаттың жылқысы қамаулы тұрғанда, бейқам жатады деймісің ол?.. Күзетшілері болады, әрине!.. Және құрғақ қолмен емес, мылтықпен күзетуі мүмкін. Аяйды деймісің ол,— басады да салады, әсіресе, сені!.. Ондай ажалға сен де барма, біз де бармайық. Бәрінен жан тәтті. Жанды малдың жолына құрбандық қып болмас...

— Сонда не істейміз?

— Көкшетау барып, жоғарғы ұлықтан сұранудан басқа жол жоқ...

Ағайындарымен аузы біріге алмаған Балуан, Кургановқа ілік - шатыстығы, әрі достығы бар, заң - законнен де хабары бар, селолық басқармада писарь боп істейтін Павел Ларионовқа ақылдасты. Балуанды білетін ол, Егорға өшпенділігі бұрынғыдан күшейе түспесе бәсеңдемеуін айта келіп:

— Сенікі дұрыс, — деді Балуанға, — заңмен оны жеңе алмайсың. Әкімдердің бәрі оның сөзін сөйлейді. Ең қолайлысы, өзің айтқандай, ретін тауып, жылқыны түнде қорасынан ұрлап алу керек. Ол үшін, Егордың күдігін жойып, мал иелері — бәрін, Көкшетауға аттанған болыңдар да, былай шыға, өзің, ғана орман арасында қалып қой. Басқа қазақтарың бара берсін.

— Неге?

— Екі себеппен: бірі — Егор соңдарыңнан бақылау жіберуі мүмкін, өйтсе, кеткендеріңе көзі жетсін, ал сен, қалың орманға кіре, елеусіз бір жалтарыста түсіп қал: екіншісі — өзге қазақтардың бұнда саған серіктігі болмайды, қайта, аяғыңа оралғы болады...

— Жалғыз не бітірем мен?

— Өзіңмен таныс және дос орыс жігіттерінен жәрдемшілер берем. Олар сені отта қалдырмайды, қиындықтан алып шығады...

Сез осыған байланды. Балуанның серіктері де бұл сөзді мақұлдап, «Көкшетау кеттік» деген дабырамен жүріп кетті. Ларионов «әулие» екен, айтқаны дәл келді,— Егор олардың соңынан, «алыстан бақыла» деп, салт атты аңдушы жіберді. Оның жәбірленушілерге алыстан ере отырып қадаған көзіне қалың орманның қалтарысы шымылдық болды да, Балуанның жортып бара жатқан аттың арбасынан жып етіп түсіп, сып етіп орманға жоқ болғанын абайламай қалды...

— Орманнан жалаңаш далаға шығарып сап қайттым, түгелімен Көкшетауға кетті, — деген бақылаушының, хабарына Егор сенді де:

— Білгенін қылсын!—деген қауіпсіздікпен, қақпасын күндегі дағдысымен ғана бекітіп, қаннен - қаперсіз, тұқымымен ұйқыға кетті.

Павел Ларионов уәдесіне жетті. Оның күндіз келісіп қойған сенімді жігіттері, түн жамылған Балуан Шолақ келгенде, қолдарына түкіріп, жәрдемге даяр отырды. Сайдың тасындай жиырма шақты жас жігіт қасына ергенде, Балуан Шолақтың ойында қуаныш пен сенімнен басқа ештеңе қалған жоқ.

Егордың бұл қаладағы ең үлкен, ең сұлу үйіне, Балуан мен серіктері түн ортасы ауған шақта жетті. Село да, бұл үй де шырт ұйқыда. Түн көзге түртсе көрінбестей қою қараңғы. Егор үйінің ауласы айнала бөрене қарағайдан қиып, биік жасаған кең шарбақ еді.

— Ал,. жігіттер,— деді Балуан серіктеріне, Егор үйіне жете, — сендер сыртта қалыңдар да, маған қауіп төнсе ғана жәрдемге келіңдер, төнбесе, осылай, сырттан қарауыл боп тұра беріңдер. Қора іші маған таныс. Жылқыларды қоятын жерін де білем...

— Атыңның аяғы кісендеулі деген, оны қалай бұзасың?

— Бұрап бұзам...

— Қақпаның құлыбын?

— Оны да...

Жігіттер «өйте алмайсың» демеді,— жуан темірді сымдай бұрауы, төрт - бес жігіттің жүгін көтеруі оларға мәлім...

Серіктерінен рұқсат алған Балуан, қарғып шарбақ үстіне шықты, аржағы жарты төбесін қаңылтырмен жапқан шатырлы қора. Жарты шатырдың арқалығымен ілгері сырғып үңілсе, қараңғы түнде түгі көзге шағылып Ақбоз ат бір діңгекте байлаулы тұр. Басқа жылқылар да соның маңында. Одан әрі көң сасып, мұрындары пысылдап, малжаңдай күйсеген бірсыпыра өгіз жатыр.

Манадан дыбысы шықпаған иттің Шолақты қайдан сезгенін кім білсін, — өршелене үріп, тартқан сымды бойлай бері қарай жүгірді де, төбеде отырған Шолақтың нақ астына кеп, «кімсің?» дегендей, ырылдап қана қарады. Шолақ бұл үйден кеткеннен кейін күшіктей асырап алған ит, үлкендігі тайшадай бірдеме екен. Басын жоғары көтере ырылдаған оны, Балуан шынжырынан шап беріп ұстап, жоғары қарай көтере қойды да, қылқынып булыққан ит жақындаған кезде, өкшемен тұмсықтан теуіп - теуіп жіберді. Содан кейін үні өшкен иттің шынжырынан арқалыққа асып байлай сап, қарғып төмен түскенде Ақбоз иесін танығандай оқыранды.

Көзінен жасы шығып кеткен Балуан атына жақындағанда, күйсеп жатқан көп өгіздің арасынан біреуі түрегелді де күжілдеңкіреп, бері қарай жүрді. Өзі кеткеннен кейін, Егордың қорасына сүзеген бұқа пайда болғанын, жаяу түгіл атты кісіні де маңайынан жүргізбейтінін, талайлардың атын жарып тастағанын Балуан естіген еді. Сол бұқа екен деп ойлап, бірақ сескенбей қарсы барып еді, бұқа қаймыққандай тұқырып, көңді алдыңғы аяғымен қопарып шаша бастады. Қасына барғанда күжірейген бұқаның мүйізінен Балуан шап беріп ұстай алды. Сүзуге тырмысқан бұқаны еркіне жібермеген Балуан, беліндегі қамшысын алып оң бүйірден тартып - тартып қалып еді, бақ етіп қаша жөнелді де, енді қайтып ұмтылмады.

Тез кетудің қамын ойлаған Балуан қақпаға барса, тұтқасының сомдығы білектей, етегі күректей құлып, қақпаның жуан темірден соққан баспасында салулы тұр. Жерде жатқан бір жіңішкелеу темірді алып құлыпты бұрап еді, темірдің өзі майысты. Басқа сайман таба алмаған Балуан құлыпты оң қолымен қапсыра ұстап, бар екпінімен бұрап кеп қалып еді, етегіне қабыстырған жалпақ темірдің шегелері шығып кетіп, кілті бос қалды. Қақпаның ашылуына көзі жеткен Балуан атына келіп, кісенін сылдырсыз бұзды да, қақпаға кеп сықырсыз ашты. Содан атын жетектеп жүріп, ұйқыдан жалқауланған өгіздер мен ауылын жылқыларын қорадан айдап шықты.

Қақпа алдында дыбыссыз қуанышпен қарсы алған достары, малдарын үн - түнсіз айдасып, село шетіне шығарып берді. Сол арада қоштасқан достарының ішінде Павел Ларионов та бар екен.

— Малдарды осы бетіңмен айда да, Меңіреудің қалың қарағайына жет!— деді ол,— содан кейін Егор түгіл, шайтан да іздеп таба алмауы анық. Аржағын өзің біле бер. Біздің қолдан келгені осы.

Балуан орыс достарына алғыс айтты да, Ларионов сілтеген жөнге жүріп кетті...

Арасынан иттің тұмсығы өтпейтін Меңіреу қарағайының арасынан өзі ғана білетін бір жіңішке жолды тауып, орманның қалың ішіне сүңгіп, Балуан таң біліне жайлы жерге бекінді. Өгіздерді ол санаса — сексен екен. Бәрі де сала құлаш мүйізді, атан түйедей, өңкиген жануарлар.

Ауылмен астыртын хабарласқан ол, Қызылжардағы ет заводына өгіз айдаған Ақмоланың купецтері келе жатқанын естіді. Олар Меңіреу тұсына кеп қонғанда, сексен өгізді қырық сомнан сатты да, ақшаның көбін ауылдағы тілеулес адамдарына үлестіріп беріп, азын ғана қалтасына басып, мәселе бір жайлы болғанша бойтаса қыла тұру мақсатымен, Ақбозына мінді де, жақын арада Атбасар қаласында ашылғалы жатқан жәрмеңкеге суыт жүріп кетті.

ҒАЛИЯ

«Хат жазайын Ғалия, саған арнап,

Сипатыңа, екінші құрмет айлап.

Анда-санда көзіме бір көрінсең,

Қарға аунаған түлкідей қалам жайнап.

Ойпырым-ай, жан сәулем, Ғалия,

Бетіңнен...

Аппақ қардай етіңнен...

Бір күн ауру, бір күн сау,

Жазылмадым,

Ой, ой, ой... дертіңнен!»¹¹

Ақтөбе қаласынан Омбыға тартқан патша өкіметінің әскерлік жолының үстіне бекет есебінде түскен қаланың біреуі — Атбасар. Оның ең алғаш орнауы 1854 жыл. Бұл қаланың әскерлік бекет болуынан басқа қандай маңызы барын оның аты көрсетеді. «Атбасар» екі сөзден құралған: «ат», «басар». Бұлай деп қойылуына мынадай себеп бар: Атбасар қаласы салынған маңайда Арғын руының Қуандық, Сүйіндік, Бегендік, Шегендік, Қозған, Қақсал дейтін рулары бар. Бұларда мал, әсіресе жылқы малы көп болған. Атақты Құлтума ақын Аққошқар Сайдалы дейтін байлардың байлығын айтқан өлеңінде:

«Сұрасаң арғы атамды Қуандықты,

Қылыпты өз тұсыңда жуандықты.

Аққошқар, Сайдалының заманында,

Бір келден қырық мың жылқы суарыпты»,—

дейді.

Атақты ақын Біржан сал:

«Кім жетер Алтайдағы Жанайдарға

Алты жүз жас бота мен тайлағы бар»,—

дейді. Атбасар қаласында ең алғаш ашылған базарды мыңдаған жылқы басып кеткен соң, соғыс бекеті орнына салынған қаланың аты «Атбасар» боп кете барған...

Атбасар үш өзеннің түйіскен жерінде: Есіл, Керегетас, Жабай.

Балуан Шолақ базарға келсе, осы үш өзеннің арасында жүз мыңдап жиналған малдың ұшы - қиыры жоқ!..

Театры, киносы жоқ ерте замандағы ауылда, халық өзінің ойын - тойларынан, әр жерде ашылған базарларды да ойын - сауықтың ордасына айналдырған, халықтың: «балалы үй базар, баласыз үй қу мазар» деп, баланың қылығын базарға теңеуі сондықтан.

Атбасар базарының «базары» Балуан Шолақ болды. Оның ақындығы, әншілігі, қулығы, әзілі, сықағы, атқа ойнауы, дене өнерін көрсетуі халықты қайран қалдырды. Өнері осындай болғандықтан, көрген жұрт та, көрмеген жұрт та «Балуан Шолақ кепті» деген жерге сауда - саттығын тастап аттылы, жаяулы шұбыратын болды.

Балуан Шолақтың қай жерде тоқтағанын, қайда келе жатқанын, қайда бара жатқанын базаршылар біліп отырды. Ол теңіз, өзгелер — өзен сияқты,— қай жерде ол тұрса, сол жерге жан - жақтағы жұрт құйыла қалады, ол магнит, өзгелер темір сияқты — қай жаққа қарай жөнелсе, өзгелер де жапырылып оның артынан шұбайды.

Осы думанмен жүрген Балуан Шолақ, бір күні, екі өзен: Керегетас пен Жабайдың аралығына тігілген көп ақ үйге кездесті.

— Бұл не?—деп сұрады ол серіктерінен.

— Қымызшылар мен қасапшылар тіккен үйлер.

— Түсейік біреуіне!

— Түссек таңдап түсейік, — деді біреуі,— бұлы өтімді болсын дей ме, немене, қымызды жас келіншектер мен қыздар құяды, және көбі — сұлулар. Қараөткелден келген бір келіншек бар осында, Кескіні онша шығаннан шыққан сұлу емес, бірақ, мінезі жібектей есіледі, әзілге судан жүйрік! Күйеуі момын жігіт көрінеді. Биі — келіншегі. Сауық -сайранды жақсы көретін келіншек, қымызды өзгеден тәтті ұстайды. Аты — Ғалия.

— Үйі қайсы? — деді Балуан.

— Анау тұрған!

Бастаушы Балуанды ақ үйлердің орталау кезінде тігілген, үзігінің сыртқы етегін қызыл шұғамен оюлатқан, баулары, белдеуі термелеп тоқылған бір үйге әкеліп түсірді.

Олар аттарын үй сыртына матастырып жатқанда: төңірегі шашақты ақ жібек шалыны құлағынан қыстыра арқасына төккен, етек - жағасын алтын зермен мәнерлеткен, қызыл барқыт жеңсіз қынама бел қамзолы, асығынан аз - ақ жоғары, қос етек жібек көйлегі бар, аяғында кестелі биік өкше етігі бар, екі құлағында салпыншақты алтын сырғасы бар келіншек кигіз үйден шыға берді де, жолаушыларға аз уақыт қарап тұрып, үйіне қайта кірді.

— Осы!—деді біреу.

— Кімді айтасың?—деді Балуан.

— Жаңағы үйден шыға беріп қайта кіріп кеткен келіншекті.

— Неге өйтті ол?

— Балуанның мысы жеңген болар...

— «Аттыға жол, жаяуға сөз бермейді» дейтін келіншек еді ол, қаймыға қойды ма екен? Басқа бір себебі болар...

— Не де болса үйге бара көрейік, — деп жігіттер үйге кірсе, келіншек қымыз ішіп отырғандарды тұрғызып, төр алдына шымқай жаңа қызыл ала батсайы көрпе төсеп жатыр екен.

— Жұртқа төсемейтін көрпеңді төсерлік, кімің еді ол? — деп үйдегілердің қалжыңдағанына келіншек жауап бермей, көрпені тез төседі де, Балуан Шолаққа көз қырымен ғана қарап, әдеппен ығысып қымыз құйған шараның қасына барды. Бірақ, келіншек отырмады, сыйлайтын адамынан бұрын отырмайтын ауылдың әдепті әйелдерінің дағдысымен, Балуанға бір қырындап түрегеп тұрды.

Төрге төселген батсайы көрпеге, қалжыңбастау бір жігіт — «жақсы болды - ау, мынау маған» деп отыруға жылжып еді:

— Тәйт, әрі, қалжақтамай, — деді орта жастылау адам оған жекіріп,— білмей отырмысың кімге салынған көрпе екенін?

— Кімге?—деді қылжақбас.

— Әкеңе!

«Кім ол — әкем?!» дегендей қараған қылжақбастың көзіне, Балуан Шолақтың түр -тұлғасы өзгеден ерекше көрініп кетті: «осы екен ғой, — әкем!—деп жорамалдады қылжақбас, — тегі, тегін кісі болмас бұл!..»

Үйдегілер Балуанға түрегеп амандасты. Төрде айналасы кең дөңгелек тапал үстел тұр екен, үстінде жиегіне айнала қойған үлкен форфор кеселер, ортада кең ағаш табаққа турап, бетін ақ сүзгімен жапқан жылқының семіз сүр қазы - қарталары, қыртысы қалың майлы сүр ет.

Балуан Шолақ та, өзгелер де отырды, келіншек әлі түрегеп тұр.

«Сапылдап сөз бермейтін еді, Балуанның мысы жеңуін қарашы!» — деп күңкілдесті еркектер өзара.

Балуан келіншекке «апыр - ау, қайда көрдім, мұны?» — деген оймен амандасты.

Амандыққа ернін ғана қозғап үнсіз жауап берген келіншек, шараның қасына отырды да, екі әдемі кесеге қымызды құйып, өз қолымен әкеп, біреуін Балуан Шолаққа, біреуін оның қасындағы жігіттің біреуіне ұстатты. Келіншектің кім екенін Балуан енді ғана таныды: баяғы Тоқсанбайдың асында, Түйе балуанмен күрескен жолы, шапан жапқан осы келіншек!

— «Міне, қайда кездесу!.. — деп ойлады Балуан келіншекке әлсін - әлсін қарап,— мұның аты Ғалия екен ғой...»

Қараған сайын Ғалияға ол құмарта түсті. Ат үстінде ұзағырақ жүріп сусаған ол, осы үйге түсерде бір сүйретпе қымызды жалғыз ішерліктей болған еді. Қазір, алғашқы екпінмен жұтқан жарты аяқ қымыздың өзі әрі өтпей, өңешінде тұрып қалған сияқтанды.

Үйдегі жігіттер Балуан Шолақпен танысқаннан кейін, өлең айтуын өтінген еді. Бұған дейінгі мәжілісте іркілмей суырыла жөнелетін ол, мына жолы бойындағы бар ақындық, әншілдік қуаты қашып кеткендей домбыраға саусағы жүрмеді, аузына сөз түспеді. Жүрегінде жаңа бір ірі ән толқи бастаған сияқтанды оған, бірақ, ол ән кеңірдегіне симай, кептеліп алқымына тығылып тұрғандай болды.

— Ат үстінде көп жүріп алқынып ем, — деді ол, қолына берген домбыраны қасына сүйей сап,— сөкпеңіздер. Әнге қазір жайым жоқ.

Босағада отырған жігіттер өзара күңкілдесті:

«Дауылпаз деген бір құс бар, дауысы жер жарады, қасына келсе жұдырықтай» дегендей,— деді біреулері,— Балуан, Балуан»,— деп жұрттың дәсердей ғып жүргені осы ма?! Қаңқайған денесі болмаса, мынауыңда береке шамалы екен!..»

— Білмей айтып отырсың, — деді оған қасындағысы, — еркектің сиқыры әйел емес пе? Әйелге елтімеген, әйел арбап қуатын да, сабырын да жеңбеген қай еркек көрдің? Жалғыз көз қарасының өзімен - ақ, Ғалияның оны арбап, қуатын да, қайратын да мұрындықтаған түйедей жетегіне алғанын абайламай отырмысың?

— Мен мана аңғарғам, — деді үшінші біреу, — есіктен кіргелі Балуанның екі көзі сонда.

— Осылар маған көптен әмпей кісілер сияқты, — деді төртінші,— әйтпесе, Балуан Шолақ сияқты батыр бір көрген әйелге бұлай құмарта қалмас еді!..

— Сабыр етіңдер, артын күтейік,— деді біреулер.

Балуан Шолақтың аңсары ауғанын Ғалия ана жылы да көзқарасынан аңғарған, бұл жолы да аңғарды.

Ғалия Ақмола қаласында туып - өскен Тілеу дейтін кедей жатақтың қызы еді. Әкесінде бұдан басқа бала болған жоқ. Сондықтан ба, я, әйел баланы ерекше сыйлайтын қазақ әдетінен бе, — әйтеуір Тілеу, өзі бойнада мал союмен күн кешсе де, Ғалияны киер киім, ішер астан кенде қылған жоқ. Еркін өскен Ғалия жасынан сырнайға, әнге әуес болды, қалада «әнші қыз», «сырнайшы қыз» аталады.

Бұрын тамыр - танысы ғана болмаса, жан жоламайтын Тілеудің үйіне, Ғалия өскен соң, «қас батыр, қайран жақсы» дегендей, қаланың да, даланың да мырза - шоралары қаптап кетті. Қырдан қалаға келетін мырзалар, бұрын Ақмоланың үйлерін таңдап, қайдағы тәуір пәтерге түссе, Ғалия өскен соң, Тілеудің қала шетіндегі сиықсыз землянкесіне таласып түсетін болды. Оның қорасы атқа, землянкесі адамға симады.

Қаланың да, даланың да мырзаларынан әйелі болсын, болмасын Ғалияны саудаламағаны кемде - кем. Қаланың мырзалары мол түрде ақшасын, даланың мырзалары мол түрде малын ұсынды.

Бірақ, бұлардың біреуіне де әкесі міз баққан жоқ. Оның жауабы: «Балам ер жетсін, кемеліне келсін, ақылы толсын, содан кейін кімге барса да еркі. Теңі келсе тек берем. Ғалияның қалыңынан күн көрмей - ақ қоям».

Ғалия ер жетті. Сөйлеушісі көп, әкесінің уәдесі жоқ. Ғалияның өзіне сөйлессе, әзіл -оспақтың шытырманына алып кетеді де, әурелеп апарып, адастырып жібереді, «шебер - ақ құрдым» деген торлардың ешқайсысына оралу түгіл, түспейді.

Оның бұл қылығына өшіккен жігіттер: «Пәлен болдым, түген болдым», деген өсектер таратады. Бұл өсектердің кейбірі әкесі мен шешесінің де құлағына шалынады. Оған күйінген шешесі әкесіне: «Баланың бағын байладың, міне енді мынадай атаққа таңылды!» деп талай рет шаптығады, талай рет көз жасын төгеді, әкесі бұл өсекке қажығанмен, қызын сүймеген біреуіне бере салуға обалсынады.

Осы қаңқу қажытқан Ғалияның әкесі, бір күні қызына кісі арқылы сөз салды:

— Балама айт, — деді ол,— өзі білетін қымызшы Біржан Ғалияны көңіл етеді. Ол әрі момын, әрі ауқатты жігіт екенін балам біледі. Мен болсам жер ортасынан астым, шешесі де сары кідір боп қалды. Күшім бар кезде, момын біреумен елбесіп - селбесейін деп ем, Біржан соған дәл кеп тұр. Балам соған көнсін.

Елші адам Ғалияға әкесінің бұл сөздерін артығымен жеткізді. Ғалия жауап бере қоймаған соң: «Ойлан, — деді елші,— ақылың бар бала едің, есігіңе келген ырысты маңдайға теппе».

Мұны айтпай - ақ, Ғалия өзінің жұбайылық өмірі туралы көп ойланатын еді. Ол қаланың медресесінен мұсылманша жап - жақсы білім алған қыз. Кітапты да ол жасынан көп оқыды, солардың ішінде ерекше сүйетіні ғашықтық қиссалары болды. «Қиссалардағы қыздар ғашық болғандай жігіттер кездессе, мен де ғашық болар ем» — деп ойлайтын еді ол. Сондай жігітті ол іздеді де, бірақ, таба алмады. Ғашық болуға жарарлық жігіт оған қиялдағы ертегі сияқты көрінді. Ол соңғы кезде ғашықтық болады дегенге сенбеді, сондықтан, бір жағы жасы жеткен, екіншіден көп есек құлағын сарсытқан ол, кім де болса, тәуекел деп біреуге бармақ еді, міне сондай кезде, әкесінің ұсынысы кездесе кетті.

Қайту керек?

«Бармаймын» десе әкесі ренжиді... «Барайын» десе, Біржан теңі емес... Бұндайда әйелдің әлі келетіні,— көз жасы, ойы толқыған Ғалия жатты да жылады... ол ұзақ жылады... Одан өнер ешнәрсе жоғына көзі жеткен Ғалия, «бәрібір,— деп қорытты ойын,— тағдырдың көлденең тосып тұрған бақытын көрген жоқпын. Ойдағым табылмауына көзім жетті. Әкемнің көңілі жабырқамасын, — барайын!»

Қызының көнгенін естіп қуанған әкесінің Біржанға жалғыз ғана шарты болды:

— Жалғыз балам болған соң ерке ғып өсіріп ем, — деді ол,— жас күнінен сауық -сайранға, ән - күйге әуес боп өсіп еді. Қолыңа барған соң, қазан - ошақтың ортасына қамап, күң ғып жіберме. Қымыз сатуды кәсіп еткен жігітсің. Баламды сол таза жұмысыңа ғана қос: таза жерде, таза киім, таза ыдыспен қымыз сатсын. Ойдағы - қырдағы жәрмеңкелер мен базарларға барып та қымыз саудасын жасайсың. Сонда қасыңнан тастама. Қымыз бар жерде — сауық бар. Одан бетін қақпа.

Біржан бұл айтқандардың бәрін де істемек болды.

... Кешікпей той жасалды. Біржанның төрт бөлмелі қарағай үйіне Ғалия келіншек боп түсті. Бұрынғы Тілеудің үйінен шықпайтын мырзалар — енді Біржанның есігін босатпады. Біржанға бұл залал да болған жоқ. Бұрын тоқал шешесі сататын қымыздан жөнді пайда ала қоймайтын. Ғалия босағасын аттаған соң - ақ, саудасы күсет бола бастады. Қымызды сатып ішушілердің көбі соның үйінде болды.

Оның қорасында кең қарағай сарай болатын еді, соған кілемді жайып, лық тола жиналған жұртқа, әсіресе қылжақбас бозбалаларға қымызды Ғалия өз қолынан құйып берді. Оның қолынан жұтқан қымыз, бозбалаларға бал татыды.

Кейбір жақын құрбысымен кездескенде ғана болмаса, әкесінің үйінде бәлкім тұйықтау, ұялшақтау Ғалия, келіншек болған соң кіммен де болса бет пердесін аша сөйлесті. Бір жағы әзіл, бір жағы сықақпен, қымызға келген бозбалаларды ол ұршықтай үйіріп, билеп әкетті. Ара - тұра сырнайға қосыла ән шырқап, думан да жасады...

Біржанның «үй иесі» деген аты ғана болмаса, билік Ғалияда болды. Ғалияға өшіккен біреулер, Біржанға: «әйелің пәленмен, түгенмен жақын» деп шағыстырды да. Ол сөзге сырттан елегізгенмен, Ғалияға қатты сөз айтуға Біржанның батылы жетпеді.

Расында да тағдырына мойынсұнған Ғалия Біржанды еркек деп емес, ерім деп ұқты, сондықтан азғырушылар көп болғанмен Біржанның көзіне ол шөп салған да жоқ, салам деп ойлаған да жоқ. Оның ойы: «Маған ер боларлық жігітті әлі көргем жоқ. Мен көрген ердің бәрі — еркек қана. Біржан да соның бірі. Олай болса, басымды бәріне қосақтап қайтем? Бірімен ғана болсам жетпей ме соның?»

Осы ойға табанын нық басқан Ғалияның өмірден ендігі алмақ болған Ләззәті — Біржанның қымызын сата отыра, уақытын ойын, сауық, әзілмен, ән-күймен өткізу еді.

Бұрынғы Ақмола, Семей облыстарында жыл сайын жаздыгүні үш жерде ірі жәрмеңке болады: Қоянды, Тайынша, Атбасар. Бұлардың Ақмолаға ең жақыны екі жүз елу шақырым. Базарларға төңіректен ең кем дегенде мың шақырым жердегі халық жиналады. Кейде, бір шеті Петербургтен, бір шеті Ташкен — Құлжадан, бір шеті Владивостоктан мал жинайтын саудагерлер келеді.

Біржанға келгелі Ғалия осы үш базардың ешқайсысынан қалмады. Базарға Біржан сауын бие айдамайды, барған жерде сауын биені үйірімен, тігетін үйді жасауымен уақытша сатып алады да, базар тарағанша сайрандап жатады.

Көлденең қараған кісіге бір базардағы табысынан - ақ байып кететін сияқты, себебі қымыз сатып ішетін базаршының көпшілігі соның үйінде. Бірақ, көлденең жұртқа көмескі нәрсе,— ақша ғып, жамбасына басып жатса өзі біледі де, ал басқа көзге көрінетін дүние жағынан, пәлендей жарқырай қалған ештеңе жоқ, баяғы бір сыдырғы қоңыр дүрсін күйі.

Ғалияның ең алғаш Ақмоладан ұзап барған базары — Ақмола мен Қызылжар арасындағы «Тайша» еді. Балуан Шолақты оның ең алғаш Тоқсанбайдың асында көруі де осы «Тайшаның» жолында.

Ол жолы Балуан Шолаққа апарып шапан жапқанда, атағын бұрын естігендіктен, я құмартқандықтан жаппаған еді. Түйе балуан мен Балуан Шолақ ұстасарда «анау жіңішкені, анау жуан езіп тастайды - ау!— дескен еді Ғалияның қасында тұрған жұрт, — жіңішкені сор түртуін қарай гөр!»

Ғалия да осы ойда болды, бірақ оның тілегі, танымаса да жіңішке жігітке ауды. Жуан жіңішкені үйіргенде, Ғалия өзін үйіргеннен кем қынжылған жоқ. Сөйтіп, «жіңішкенің халы не болар екен» деп қорқа қайғырып тұрғанда, жіңішке жуанды арқалай жөнелді... «Ә, құдай бере гөр!» деп айғайлап қалды Ғалия қуанып кетіп. Жіңішкенің жуанды үйіре жөнелуіне тіпті сүйсінген Ғалия, жерге алып соққанда, қуаныштан есі шығып кетті... Ол жүгіре басып арбасына барды да, үлкен ақ сандығын тез ашып, Ташкенттен келген ала жібек шапанды, Балуан Шолаққа ала жүгірді. Шапанды жабудан оның мақсаты, жас балуанға сый ғана беру емес, аты - жөнін сұрап танысу еді. Оған үлгермей, Балуанды паң Нұрмағамбет шақырып әкетті. Арманда қалған Ғалия арбасына қайтып келсе, бұрын қызғанғанын сездірмейтін Біржан, бұл жолы бұртаңдаған кескінмен, аттарын арбаға жегіп жатыр екен.

— Неге асықтық? — деді Ғалия.

— Жүреміз!—деді Біржан, түйген қабағын жазбай, жегіп болған арбаға отыра беріп, — мін, тез!..

— Тойды аяқтамаймыз ба?

— Оған уақыт жоқ.

«Қызғанышы ма, несі бұл?!—деп таңданған Ғалия, жылжи берген арбаға әрең мініп үлгерді...

Артынан, жіңішке балуанның аты Нұрмағамбет екенін, елі оны Балуан Шолақ деп атағанын Ғалия естіді. Қайтарда Ғалия Балуан Шолақтың аулына соқпақ боп еді, Біржан: «Жолдан бұрыс көрінеді» деп ризаласпады.

Ғалия Балуан Шолақты со ойлағаннан ойлай беретін еді, оны тағы да көруге құмартатын еді, міне енді, сол құмарынан шығудың сәті Атбасар базарында, өз үйінде түсті.

«Атбасарға Балуан Шолақ кепті... Өнерімен елді таңқалдырып жүр», — деген сөзді Ғалия естіген еді. Көргісі кеп іздемек болған оны екі ой бөгеген еді, біреуі —«Әйел басыммен іздеп баруым ұят болар»; екіншісі—«Тоқсанбайдың асындағы көзқарасын хата ұқпасам, мені өзі іздеп табуға тиіс».

Осы ойдың тұғырына талпынған көңілдің құсын байлай қондырып, іштен сабырсызданған Ғалия, «келе жатыр ма» деп, үйінен тысқа әлсін - әлсін шығып қарай беретін болды. Балуан Шолақ пен серіктері түсіп жатқанда, Ғалияның үйінен шыға беруі, осы көп шығудың бірі еді.

Балуанды Ғалияның тез тануына бұрынғыдан толуы, нұрлануы бөгет болған жоқ. Балуанға қараған сайын, жүрегінде бұрын бықсып жанған құмарлық оты қызына түсті...