Оглавление

КІРІСПЕ

Құрметті оқырман,

Алдыңыздағы бұл кітап — сізді және сіздің өміріңізді біржола өзгертуге уәде беретін кітап. Дәл қазір қандай жағдайда болып, қандай күй кешпеңіз — мейлі ол жанкүйзелісі не қуаныш болсын, жоқшылық не молшылық болсын, жалғыз не достасып жүрсеңіз — бұл кітаптан сіз психология мен жеке тұлға ретінде дамуға қатысты көптеген сұрақтарыңызға жауабын таба аласыз, ал бұл өз кезегінде өміріңізді әлдеқайда жарқын етіп, көркейте түспек.

Кітаптың «Бақыт жолы. 90 минутта психологиялық травмадан толық айырылу методикасы» деп аталуының себебі не? Мұның себебі, кітапта бір жарым сағат ішінде бақытқа қол жеткізетін рецепт бар! Бұл әзіл емес, маркетингтік айла да, назарыңызды жаулап алуға бағытталған қулық та емес. Бұл утопия да, кітап авторының қиялдары әрі бос уәделері де емес. Психологиялық қай мәселе бойынша жұмыс жасап жатқаныңызға байланыссыз, 90 минут ішінде сізге жеңілдік, түсінік пен ұғымталдық, еркіндік пен бақыт сыйлайтын «пейнхантинг» деп аталатын түпсанамен жұмыс істеудің таңғажайып қарапайым әдістемесімен танысасыз.

Дәлірек айтқанда, 80—90% жағдайда тәжірибелі пейнхантинг маманы, яғни пейнхантер, қолға алған істі 70—90 минутта оң нәтижемен орындап шығады, тек 10—20% жағдайда процесс бірнеше сеанстарды қажет етуі мүмкін. Бірақ пейнхантердің тәжірибесі көп болған сайын, ол кез келген сеансты 90 минут ішінде аяқтап, клиентке жайлы психологиялық күйге жетуіне көмектесе алады.

Пейнхантинг әдістемесі бір күнде пайда болған жоқ. Ол өте көп уақыт пен күш жұмсағанымның жемісі болып табылады. Бәрі де ересек өміріме көп зардабын тигізген балалық шақтағы жан жаралары мен айналадағы дүниеге деген өкпе-реніштен басталды. Ішкі жан-дүниемдегі таусылмас қарама-қайшылықтар, көптеген психосоматикалық аурулар, қайталана беретін жанкүйзелісі, тіпті өз-өзіме қол жұмсауға дейін барғым келгені мені бұл тығырықтан шығар жол іздеуге талпындырды. Проблемаларымның шешімін мен түрлі салалардан іздедім. Дін, психология, рухани тәжірибе және эзотерика, бұлардың барлығымен де шұғылданып көрдім, алайда өмірім айтарлықтай өзгере қоймады. Қайта керісінше, жан-дүниемді тереңірек қазбалап, үңілген сайын, мені ашушаң да қатулы ететін ішкі «жындарым» одан сайын қорқынышты бола түсетіндей көрінді.

Тек 35 жасымда, сансыз ізденістер мен өз-өзімді жеңу үшін жасаған, бірақ түк нәтиже әкелмеген әрекеттерімнен кейін ғана, өзімнен басқа ешкім де менің ой-санамды ретке келтіріп бере алмайтынын түсіндім. Сондықтан да өз-өзіммен түбегейлі жұмыс істеуді қолға алдым. Мен психологиядағы бірде-бір заманауи жүйе адамға шынайы бақытқа қол жеткізуге, балалық шақтағы жеңілдікті қайта сезінуге әрі жастық күш-жігерді жандандыруға көмектесе алмайтынын өкінішпен түсіндім. Ал ең қызығы, терең ордай бұл тығырықтан шығуға маған психология саласымен байланысы жоқ білімім мен қабілеттерім көмек болды! Бұл қабілеттерді мен қаржы менеджмент саласында жұмыс істегенде үйренген болатынмын! Неге бұлай болды дейсіз ғой?

Мен бірінші мамандығым программист, екінші мамандығым экономист немесе кәсіби тәжірибе бойынша қаржылық аналитик және аудитор болғандықтан мәселенің түпкі себебін қазбалап табуға дағдыланған едім. Санам шындықтың түбіне жету үшін 30 рет «неге» деген сұрақ қоюға машықтанған болатын. Сондықтан дәстүрлі психологияны зерттегенде, көптеген әдістердің тым үстіртін екенін және олардың түпсанадағы проблемалардың тамырын анықтауға көмектеспейтінін түсіндім. Ғылымның нақты болуын жақтаушысы ретінде мені әсіресе көптеген теориялардың бір-біріне қарама-қайшылықтары мен нақтылығы жоқ екені қанағаттандырмайтын. Сол себептен маған өте тереңге бойлауға тура келді, яғни өзімнен басқа ешкім де жүйеге келтіре алмайтынды жүйелеу керек болды. Бұл менің ойларым еді.

Сол кезде көптеген рухани білім жинақтағандықтан, мен өмірдегі тәртіп санадағы ретке келген тәртіптен кейін ғана басталатынын түсіндім. Санамызда болса, он мыңдаған ойлар бар. Ірі корпорацияларда қаржы менеджменті ретінде тәжірибем болғандықтан компанияның қаржылық қызметінде туындаған кез келген проблеманың түпкі себебін сандар мен есептердің мәнін, анық-қанығын білу арқылы табуға болатынын түсінетінмін. Міне, дәл осындай әдіс психологияда қолданылуы тиіс еді. Меніңше, психологияда нақтылық пен туралық жетіспейді: мыңдаған психологтар бір мәселенің әр түрлі шешімдерін және сол шешімдерді іске асыру жолдарын ұсына алады, алайда шынымен бақыт пен жеңілдік күйіне жетелейтін нақты бір алгоритмді ұстанып жатқаныңызға еш кепілдік жоқ.

Туралығы, жүйелілігі мен айқындылығының арқасында пейнхантинг қазіргі таңдағы қоғам үшін табылған нағыз игілік болды. Біріншіден ол мені құтқарды. Содан соң менің достарымды, кейін әлеуметтік желілердегі жазылушыларымды да құтқарды. Әрі қарай — менің шәкірттерім, олардың клиенттері және тағы басқалар да игілігін көрді. Осы уақытқа дейін жеке өзім 1500-ге жуық жеке түрдегі сеанстар жүргіздім. 300-ден аса студенттер үйретілді. Және мектебімнен 5000-нан аса адам көмек ала алды. Бұл сандар аз болып көрінуі мүмкін, бірақ бұлардың небәрі 2 жылдың ішінде орын алғанын ескерсек, бұл айтарлықтай жақсы көрсеткіш. Сонда қалайша қоғам психологтық білімі жоқ қаржы қызметкеріне сенім артты? Қалай мыңдаған адамдар маған және менің шәкірттеріме өз жан-дүниелерін сеніп тапсырды?

Егер бұл әдістеменің дәстүрлі психологиядан не ғылыми емес әдістемелерден, сондай-ақ тета-хилинг, космоэнергия, рейки, йога, цигун және т.б. тәрізді сана мен түпсананы зерттеумен байланысты дәстүрлі емес бағыттар мен жүйелерден еш айырмашылығы болмағанда, қоғамда мұндай сенім артушылық жәйден-жәй пайда болмас еді.

Пейнхантинг, ағылшын тілінен аударғанда сөзбе-сөз «ауруды аулау» (pain — ауру, hunting — аңшылық) дегенді білдіреді. Міне, осы екі сөз бұл әдістеменің мәні неде екенін көрсетеді. Пейнхантинг, бірінші кезекте, адам өзі біле бермейтін тереңде жатқан жан жараларын жоюға бағытталған. Өйткені мұндай жан аурулары бар адам шынымен бақытты бола алмайды, ол үнемі өз-өзін алдап, қиялмен өмір сүреді, зиян да ақымақ істермен айналысады. Екіншіден, бұл әдіс толықтай аурудың қайдан бастау алатынын барынша дәл табуға бағытталған, сондықтан «аңшылық, аулау» сөзінен басқа ештеңе оны сипаттауға сай келмейтіні анық. Қазіргі таңда адамдар пайдасыз кітап оқудан және ақпаратқа толы әлемде құнды мәлімет іздеуден шаршаған. Былайша айтқанда, бұны адамға зардабын тигізіп жатқан шамадан тыс артылған ақпараттық жүк десе де болады. Сондықтан да бағалы уақытты текке кетірмей, бос нәрсені қозғамай, жағымсыз ойлар мен жан дертінен арылтуды мақсат етіп жүзеге асыратын әдістің болуы аса қажет.

Психология саласындағы жүздеген заманауи және классикалық әдістерді зерттей отырып, мен осы кітап жазылып жатқан уақытта, яғни 2020 жылы, дүниеде дәл пейнхантинг сияқты жан дертін жоятын және психологиялық проблемаларды тез әрі тиімді шешетін бірде-бір әдістеме жоқ деп айта аламын. Егер осы айтқаныма сенімсіз болсаңыз, кітаптың кем дегенде жартысын оқып, оның әдісін өзіңізге не таныстарыңызға кемінде екі-үш сағат қолданып көріңіз. Ал егер сіз осыдан кейін пейнхантинг сіз білетін басқа әдістемелерге қарағанда әлсіздеу деген қорытындыға келсеңіз, маған бұл туралы электронды поштаға жазып жіберсеңіз болады, мен бұл мәселені қуана зерттеп, сізге міндетті түрде хабарласамын.

Пейнхантингтің тиімді екеніне сенімділігім бір күнде пайда бола қойған жоқ. Бұл әдістеме енді ғана құрыла бастағанда, яғни 2018 жылы мен күндіз-түні ғылыми зерттеулермен айналыстым. Күніне 15—16 сағат жұмыс істеп, түрлі клиенттермен бір күнде сегіз жеке сеанстар өткізген кездерім де болды. Бастапқыда мен бизнеске қатысты қарапайым кеңес бере отырып, біртіндеп жеке тұлғаға қатысты мәселелерге, тұлғалық коучингке көштім. Кейінірек адамдар маған көңіл түбінде жатқан уайым-қайғыларымен жұмыс жасауыма сенім арта бастады, сондықтан да мен үрей қашу, психосоматикалық аурулар, депрессияның ауыр түрлері және т.б. осы тәріздес проблемалардан арылту шешу үшін пейнхантингті қолдануды шештім. Және бұл мәселелерді қысқа мерзімде шешуге болатынына және олардың ресми психология сипаттайтындай соншалықты күрделі емес екеніне таң қалдым. Нәтижелі сеанстардан кейін мыңдаған клиенттер де осындай ойға келді. Бұл әдістеменің тиімділігін тексеру үшін маған келген жүздеген психологтар, үйретушілер, коучтар және тағы осындай психика әрі түпсанамен жұмыс жасайтын басқа мамандар да пейнхантингтің қарапайымдылығы мен тиімділігіне таң қалды.

Осы кітапты оқығаннан кейін, анализ жасау үшін ақыл-сананы іске қосумен, адамды тыңдай білумен және оған көмектесуге деген шын ықыласпен күрделі психологиялық мәселелерді шешудің қаншалықты оңай екендігін білгеніңіз сізді де таң қалдырары анық. Бұл, әрине, қисынсыз болып көрінуі мүмкін, бірақ біздің тәжірибемізде әсіресе психологиялық білімі жоқ адамдардың пейнхантинг әдісімен жұмыс жасағандары көбірек оң нәтиже әкелген, себебі мұндай кісілердің адамның ішкі болмысы жайлы түсініктері, психолог мамандардыкіндей күрделеніп кетпеген.

Сондықтан да бұл кітапта сипатталған әдістемені өз санасы мен жан-дүниесін түсініп ретке келтіргісі келетін және басқа адамдарға көмектескісі келетін кез келген адам қолдана алады. Мейірімділік, табандылық, естілік пен мұқияттылық танытқаныңыз және әрине, осы кітапты мұқият зерттегеніңіз, сізді қоғам үшін өте пайдалы әрі бағалы адам етпек. Сіз болмысыңызды, өміріңізді, отбасыңызды жақсы жаққа өзгерте бастайсыз, ал осы мәселелермен нәтижелі жұмыс жасасаңыз, сізде сізді қоршаған айналаны өзгертуге, істеріңізді ақылмен жүргізуге, балаларға түсінікпен қарай отыра көңіл бөлуге және өміріңізді өз бақылауыңызға алуға деген ықылас ояна бастауы мүмкін. Сонда осы «өзгергіш дүниенің» ырқына көніп иіле бермейтін боласыз.

Пейнхантингпен адам өзін бір сиқыршыдай сезінеді. Жағдай шиеленісіп, өмірдегі проблемалардың шешімі жоқтай болып көрінгенде пейнхантингтің бірнеше сеансы өміріңізді өзгерткені сонша, оны өзіңіз ретке келтіріп, өз бақылауыңызға ала аласыз. Ал егер сіз діндар болсаңыз, пейнхантинг мен үшін емес деп ойламаңыз. Өйткені пейнхантинг дінге қарсы ілім емес. Қайта керісінше, пейнхантинг сізге Құдайға жақындауға және қасиетті кітаптардың мағынасын тереңірек түсінуге көмектеседі, себебі ол сізді бастапқы таза рухани болмыстан алшақтатқан барлық теріс көзқарастардан арылтады.

Пейнхантинг өте маңызды ғылым болғанымен, кітапты құрғақ ғылыми тілде жазуды жөн көрмедім. Мен оқырмандарға түрлі дәлелдермен, басқа мәлімет көздеріне сілтемелермен ауыртпалық та салмаймын. Кітаптағы көптеген сөз тіркестері қарапайым шындық болып табылады, сондықтан да аспанның көгілдір, ал жердің шар тәріздес екенін айтып дәлелдемеймін. Менің басты мақсатым — мейлінше көп адамның осы кітапты оқып шынайы бақыт сезіміне қол жеткізуін қамтамасыз ету. Сондықтан, егер әр сөзді талқылауға және әр сөйлемге сын айтуға әуес болсаңыз, өз тұжырымдарымның негізі мен ғылыми дәлелдері келтірілген академиялық тұрғыдағы еңбегімнің шығуын күтуіңізге тура келеді. Әзірге, сын көзқарасыңызды шетке ысыра тұрып, менің тұжырымдарым мен ойларымның ақылға қонымды екенін қабылдай білсеңіз екен деймін. Ал нақты нәтижелерге қол жеткізгеннен кейін, сіз өмірдің жалпы бейнесін көрмей, бұрынғы ғылыми түсініктердің тұзағында болғаныңызды түсінесіз.

Ал енді іске көштік.

Кітаптың төрт бөлімі бар.

Біріншісінде, «пейнхантинг» әдістемесінің мәні неде екенін білесіз, түпсанадағы ұстанымдарды қалай табуға болатынын және қалай оларды біржола өзгертуге болатынын түсінесіз.

Екінші бөлімде болса, бірінші бөлімде сипатталған әдісті қолдана отырып, жағымсыз сезімдермен қалай күресуге болатынын анықтайсыз.

Үшіншісінде, сіз жеке тұлғалық дамуда жетістікке жеткізетін және нағыз бақыт пен еркіндікке қол жеткізетін ауадай қажет өмірдің негізгі заңдары туралы түсінік ала аласыз.

Төртінші бөлімде сіз өмірде жиі кездесетін проблемаларға қатысты анықтамалықты таба аласыз, осы проблемалардың сипатын және оларды шешуге бағытталған іс-әрекеттердің нақты жоспарын түсіне аласыз.

Бұл кітапты ұсақ-түйегін терең зерттеп, аса тоқтала бермей, рет-ретімен оқығандарыңыз өте маңызды. Сонда адамның жан-дүниесінің бейнесін құрайтын бөліктерді, былайша айтқанда пазлдарды, тыңғылықты құрастыра аласыз. Ал кейінірек терең зерттеу жүргізу үшін арнайы тарауларға көшуге болады. Ал егер сіз бір тараудан екіншісіне секірсеңіз, қандай да бір нәрсені, оның ішінде кейбір қиын терминдерді дұрыс түсінбей қалуыңыз мүмкін, бұдан осы кітапты жаратпай, әрі қарай айтылғандарды қабылдамауыңыз мүмкін. Алайда мен бұл кітапты қиын терминдерді мейлінше аз қолданып әрі тәжірибемде болған мысалдарды барынша көп қолдана отырып, қарапайым етіп жаздым. Сондықтан бұл кітап кез келген дайындық деңгейіндегі оқырман үшін түсінікті болмақ.

Айтпақшы, бұл кітап дайындықтан өтпеген, психологиялық проблемалардан арылғысы келетін оқырмандарға ғана емес, сонымен қатар мамандарға ­- пәлсапашыларға, медицина қызметкерлеріне, эзотериктерге, сондай-ақ жаңа мамандықты игеріп, пейнхантер болғысы келетіндерге де пайдалы болады.

Егер өз проблемаларыңыздың қайнар көздеріне саяхаттауға дайын болсаңыз, егер өз-өзіңізді және адам жанын тереңірек танып-білгіңіз келсе әрі сұрақтарыңызға жауабын табуға ынталы болсаңыз, онда әрі қарай алға жүрейік!

1-Бөлім. «Пейнхантинг» әдістемесі жайлы

1.1 Тарау. Адамға қайғы-қасірет әкелетін не?

Өміріміздің өзі қайғы-қасірет болып табылады ма? Неге біреу кедейліктен жапа шегіп жатқанда, басқа бір бай кісі өмірінде қояр мақсатының жоқтығынан жапа шегеді? Неге адам қатты қалаған нәрсесіне қол жеткізгеннен кейін, азғана уақыт өте өзін қоярға жер таппай, қайтадан басқа жаңа нәрсені іздей бастайды? Осылай болғаны дұрыс па?

Неге данышпандар «бақыттың кілті — жай ғана бақытты болуда» деп айтады? Егер бұл осыншалық оп-оңай болса, неге дүниеде бақытсыз жандар көп? Әлде көп адамға бақытсыз болу ұнағаны ма?!

Кейбір рухани тәжірибемен айналасытатындардың айтуынша, бізге өз ойларымыз бен өз санамыз қайғы-мұң әкелетіндіктен, адам бақытқа тек медитация кезінде ғана қол жеткізе алады. Олардың сендіруінше, медитация кезінде адам ой-санасында өз-өзімен жүргізетін мәнсіз диалогын доғарып, тыныштыққа кенеледі. Ал сол тыныштық оны бақытқа жетелейді. Шындығына келгенде, бұл солай ма?

Ал Батыс өркениеті болса, адам бір кемелді арманға қол жеткізсе, міндетті түрде бақытты болады дегенді айтады. Адамдар бақытты боламын деген үмітпен жылдар, тіпті ондаған жылдар бойы сол арманға ұмтылады, жетістікке жетуден келетін қуанышты қайта сезінуді қалап, материалдық игіліктерге ие болу үшін қысқа мерзімді мақсаттарға қол жеткізеді. Бірақ күндердің күнінде бұл қуаныш әкелуден қалады! Адам есті болған сайын, материалдық жетістіктерге жетудің мәнсіз екеніне тезірек көзі жетеді де, рухани күйзеліске ұшырайды. Ал енді мәселенің төркінін табайық. Қазір сіз бақытты болудың қызықты да қарапайым сырын түсінесіз. Сіз мұны байқап та жүрдіңіз, бірақ аса мән бермеген боларсыз.

Көз алдыңызға өміріңіздегі ең бақытты жандарды елестетіңізші. Бұл кімдер? Иә, бұл бақытты жандардың балалар екенін бірден түсіне қойған шығарсыз. Ал қандай сәттерде балалар әсіресе бақытты? Байқағансыз ба, олар ойнап жүрген сәттерде жүздері бал-бұл жайнап, бақытты боп тұрады! Жүрекке жылу берер — анасының құшағына енгенде, тәтті балмұздақтан рахаттанғанда бақытты болады. Қызықты да жаңа нәрсені тамашалап тұрғанда, бір нәрсені өз қолдарымен жасағанда, ата-аналары оларға тамсанып, сүйсінгенде олар бақытты боп тұрады.

Ал енді қандай кездері балалар бақытсыз болатынын қарастырайық. Әрқайсыңыздың өз балалық шағыңызда болған оқиғалар есіңізге түсіп отырған шығар. Баланы ойнап жатқан ойынынан айырғанда, ол бір-ақ сәтте бақытсыз бола қалады. Өзгелер оның қадірін түсіріп ұрысқанда, сүйікті ойыны ішпыстырарлық боп кеткенде, айналадан қауіп сезінгенде, бір жері ауырғанда мұңаяды. Өзгелердің көңіл бөлгенін, сүйіспеншілігін сезінбегенде, мақтау сөз естімегенде, ата-анасынан әділетсіздік көргенде, оған ұнамайтын істі жасатқанда бала бақытсыз болады.

Сонымен, жоғарыдағы мысалдарды ескерер болсақ, бақыт пен бақытсыздықтың түп тамыры қайда жатыр?

Егер бақытты болудың мәні ата-ананың құшағына бөленуде, балмұздақ пен ойыншық алуда болса, неге ересек адам осы қалауларды орындау арқылы бақытты бола алмайды? Ал егер бақытсыз болудың себебі адамдардың бір-бірімен осал қарым-қатынастарында, бір-бірінің қадірін түсіріп құрметтемеуінде, әділетсіздік танытуында болса, онда неге әл-ауқаты төмен елдерге қарағанда дамыған елдерде суицид көп? Бұл елдерде кедей елдерге қарағанда әдептілік пен мәдениеттілік деңгейі жоғары ғой?!

Байқағансыз ба, офисте отырып миллиондап ақша табатын адамға қарағанда, бау-бақшада жұмыс істеу сияқты, қарапайым істермен айналысатын адамның жанары жайнап, бақыттырақ боп тұрады. Сонда бақытты болудың құпиясы неде?

Бақыт деген — ой-санаңызда жарқын бейнелердің өте көп болған кездегі күй. Бұл бейнелерге сіздің болашаққа көзқарасыңыз, қалауларыңыз, арман-тілектеріңіз, естеліктер, сезімдеріңіз және тағы басқалары жатады. Осы жарқын бейнелер ой-санаңызда неғұрлым көп болса, өміріңізде соғұрлым бақытты сезінесіз. Ал керісінше олардың саны неғұрлым аз болған сайын, соғұрлым өміріңіз қараңғы болып көріне бастайды, сәйкесінше өзіңізді бақытсыз сезінесіз. Міне, сондықтан да екі адам бірдей жерде, бірдей уақыт пен жағдайда тұрса да, бірі үйірілген қара бұлтты көрсе, екіншісі әсем гүлдерді көреді. Бірі заманды қауіпті деп тапса, бірі көптеген жаңа мүмкіндіктерді көре біледі. Бірі өміріне көңілі толмай, шағымданып жүрсе, бірі өз қолымен жарқын өмір жасайды. Бұл адамдар арасындағы айырмашылық, бар болғаны, олардың санасындағы жарқын бейнелердің саны мен сапасында.

Көпшіліктің қалай өмір сүретінін қарастырайық. Балалық шағында олардың өмірі бақытқа толы болады, жас кезінде азырақ, ересек өмірінде одан бетер аз, ал қартайғанда жоқтың қасы. Сонда бақыт қайда кетті? Ол тек балалық шақта ғана бола ма? Жоқ, өздеріңіз де түсініп отырғандай, шындығына келгенде адам есейе келе санасындағы жарқын бейнелерді жоғалтып, олардың орнын қараңғы да мұңлы бейнелер басады. Бар құпия осы!

Сонда адам бақытты болу үшін бар болғаны оның санасындағы жағымсыз бейнелерді жарқын бейнелерге ауыстыру керек, солай ғой? Иә, дәл солай. Пейнхантингтің бар мәні осыда. Пейнхантинг ешкімді де ой-сананы тыныштандырып, сол тыныштық арқылы бақытқа қол жеткізу үшін Тибетте ондаған жылдар бойы медитация жасауға шақырмайды. Өйткені бұлай ету, яғни санада тұрған қараңғы бейнелерден құтылу үшін өмірдің шындығынан қашу, ақымақтық болып табылады. Пейнхантинг сізді көптеген мотивациялық жаттықтырушылар үйрететіндей, жағымсыз бейнелерге мән бермей, еш нәрсе болмағандай алға баса беруге шақырмайды. Пейнхантинг Африкада аштық көріп жатқандарға қарағанда «қарныңыз тоқ, көйлегіңіз көк» екенін айтып жұбатпайды және санаңыздағы жағымсыз бейнелерді қабылдауға, соларға көнуге мәжбүрлемейді. Пейнхантинг сізді жүріс-тұрысыңыз жақсы болуы керек деп үйретпейді, себебі жан жарасы емделмеген бақытсыз адам өздігінен жақсы мінез-құлық таныта алмайды.

Пейнхантинг бейнелерді бір-біртіндеп өзгерту арқылы жан-дүниеңізді өзгертеді. Ал қараңғы бейнелер жарқын бейнелермен алмастырылғанда, сіз өзіңіз-ақ бақытты, мейірімді, дана, жайдарлы, жауапты да ынталы адам бола түсесіз. Тек жарқын бейнелер ғана сізге күш-қайрат, мотивация, ынта-жігер мен табандылық береді. Осы жарқын бейнелер ғана сізге анағұрлым белсенді болуға, жасампаз болуға, бірнәрсені ойлап-табуға, батыл түрде алға басуға көмектеседі. Тіпті құлдырап жатқан қоғамда өмір сүріп жатсаңыз да, тек жарқын бейнелер ғана сізге керемет болашақты көруге, өзгелерге көмектесуге, олардың қажеттіліктерін түсінуге, сәйкесінше табысты әрі өз ортаңыздың көшбасшысы болуға мүмкіндік береді.

Қараңғы бейнелерді алып тастап, жарқын бейнелерді қалпына келтіру. Неткен қарапайым да жеңіл түсінік! Бірақ неге адамзат ғасырлар бойы осы шындықты түсіне алмаған?! Ал егер түсінген болса, бәлкім, бұл жағымсыз бейнелерден арылудың жолын білмеген болар?!

Иә, шындығында бұл бейнелерді алып тастау — оңай шаруа емес. Ол үшін бұл бейнелердің неліктен бізге мықтап жабысып, оңайлықпен кете қоймайтынын түсіну керек. Дәл осы мәселеде мыңдаған психологтар бастарын қатырып, осы бейнелердің құлдырататын күшін азайту мақсатымен көптеген айла-амалдар ойлап тапқан. Осыған қатысты, өкінішке қарай, күтпеген бір жайт анықталды. Көп адам жан жараларынан айырылғысы келмейтін боп шықты. Өйткені ешкім де жан жарасынан толықтай арылта алмағандықтан, қоғам жан жарасынан зардап шегу пайдалы деген жалған сенім ойлап тапты!

Сондықтан санамыздан жағымсыз бейнелерді алып тастамас бұрын, біз мына жайттарды түсінуіміз керек: бұл қараңғы бейнелер мен жан азабы шындығында керек пе өзі? Олардан арылған дұрыс па? Өте көп адамға жағымсыз ойлардан арылуды ұсынғанда, олар бұл жағымсыз бейнелердің оларға өмірге қажетті ішкі күш беріп, төзуге көмектеседі деген қисынсыз ойларды айта бастайды. Не деген ақылға қонымсыз тұжырым?!

Қазір осы мәселені толығырақ қарастырайық.

1.2 Тарау. Қайғы мен қасіреттің пайдасы

Әрине, бұл ақылға қонымсыз жайт, бірақ қайғы-қасіреттің адамға пайдалы екеніне сенімді көптеген адамдарды кездестіруге болады. Азап пен қайғы-мұңның бізге дамып-өркендеуге көмектеседі дегенді айтатын жаттықтырушы, коучтар да жеткілікті. Сондықтан көптеген адамдар азаптан арылуға болмайды деп есептейді. Олар, нағыз мазохисттер сияқты, өз өмірлерін қиындатады, алдарына ауыр міндеттер қойып, қажытатын тәртіппен өздерін азаптайды, сондағы көздегені тек бір мақсат — ақыр соңында мықтырақ бола түсу үшін азап шегу! Сөйтіп олар «Адамды жеңе алмағанның бәрі де оны мықты етеді» дегенді мақтанышпен айтады.

Маған бұл мәселені тереңірек қарастыруға тура келді, себебі мұндай қисынсыз ой-пікір адамдардың бақытты болуына және жағымсыз ойларынан арылып еркіндікте болуына басты кедергілердің бірі болып табылады. Осының кесірінен адамдар бақыттан өз еркімен бас тартады. Кейбіреулер азап пен қайғы-қасірет бізді ақылдырақ, аса қырағы әрі сақ етеді деп санайды. Нәтижесінде олар пайда болған қарама-қайшылықтан қинала бастайды: олар бақытты болуды қалайды, сонымен қатар өмірдегі «пайдалы серігіне» айналған азапты жоғалтудан да қорқады! Сондықтан, азаптан құтылса, ақымақ болып қаламын деп қорқады, себебі даналыққа азап шегу арқылы ғана қол жеткізуге болады деп сенеді. Олар сондай-ақ, азап шегудің ересек өмірге жетелейтініне не барлық қайғы-қасіретті сәтті түрде бастан өткеру арқылы ғана бақытқа ие болатындарына сенімді. Ақыр соңында, олар себепсіз бақытты болу дұрыс емес деген ойға келеді. Ал бұл жер бетіндегі көптеген адамдарды бақытсыз етіп жатқан кең таралған қате түсінік болып табылады.

Бірақ неге адамдар азап шегудің өрге басуға қозғаушы күш екеніне соншалықты сенімді?

Алдымен бұған қатысты қарапайым мысалды қарастырайық. 10 жыл некеде тұрып әйеліне көңіл бөлмеген әрі жеке басының бақытын ойламаған ер адамды елестетейік. Оның өмірі «үй — жұмыс — үй — жұмыс» болып өткен. Бір күні ол әйелінің басқа еркекті жақсы көретінін және одан ажырасқысы келетінін үрейі ұша біледі. Бұл жағдай оның жүрегіне ауыр тиеді, ол біраз уақыт жанкүйзелісінде болады, кейінірек ол өз өмірін қайта қарастырып, жаңаша өмір сүре бастайды. Ол өмір бойы дүниенің қызығы мен әсемдігін елемегенін, уақытын тек жұмысқа арнағанын түсіне бастайды. Ол осы уақыт бойы әйелімен қарым-қатынасын нығайтып, оған көңіл бөлмегенін өзі байқамай жүргенін ұғады. Енді ол өзін-өзі дамытуға кіріскен, түрлі тренингтерге барады, спортпен айналысады, жаңа таныстары пайда болады, яғни жанданған адамға айналады. Енді ол былай дейді: «Егер ажырасуға әкелген осы жағдай болмағанда, мен осылай өрге баспас едім. Ажырасудың азабы мен үшін серпін болды». Оған әйеліне деген реніштен және терең қарым-қатынас дамытуға деген қорқыныштан босау үшін жан жарасынан арылуды ұсынған кезде, ол өзінің жан азабының өрге басуға қажет қозғалтқыш екенін айтады, демек одан айырылғысы келмейді. Ол сізге мазохист болып көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде оның түпсанасында ақау пайда болған.

Ал енді ой жүгіртейік, расында да ол ажырасудан келген азаптың арқасында өзін-өзі дамытумен айналыса бастады ма? Шындығында олай емес! Мұнда оны талпындырған күш — азапқа төзгісі келмегені, осы қалауы! Бар болғаны осы! Оны азап шекпей, жақсы өмір сүруге деген ұмтылысы құтқарды! Ол қиналып, азапталуды тоқтатуға шешім қабылдаған кезде өзі жасаған болашақтың бейнелері оны құтқарды. Демек бұған азаптың ешқандай қатысы жоқ! Егер азап шегу адамдарды прогреске жетелесе, ажырасқан әрбір еркек, ажырасудан кейін алға басып дами бастауы керек қой. Ажырасулар мен айырылысулардың шамамен 80% -ы адамдарға кері әсерін тигізеді, бұл оларды депрессияға, бақытсыздыққа ұшыратады, болашақ қарым-қатынастарға сенімсіз етеді. Тек 20% жағдайда ғана ажырасу алға басуға қозғау салуы мүмкін. Бұл жерде адамға азап шеккені емес, оның өмірлік күш-қуаты, рухы, өмір сүруге деген құштарлығы, бір сөзбен айтқанда, оны белеске шығарып отырған санасындағы жарқын бейнелері!

Тағы бір мысал келтірейік. Кәсіпкер қаржыны қалай басқаруды білмейді, сондықтан компаниясының айналымы үш есе ұлғайған кезде, бірнеше айдан кейін ол бизнесті өз бақылауына ала алмай, банкротқа ұшырайды! Ол өзінің барлық дүние-мүлкінен айырылып, қатты азап шегеді де, бір күні білім алуға, өз-өзін жетілдіруге шешім қабылдайды. Ол бизнесті басқару курстарына барады, қаржыландыру негіздерін үйренеді. Сөйтіп алдына жаңа мақсат қояды - тұрақты жүйесі бар компания құру және табысқа жету! Екі-үш жыл өте ұйқысы тынышталған, істі өз бақылауына алған ол, енді досына: «Егер мен сол кезде банкротқа ұшырамағанымда, білім алып, өз-өзімді жетілдірмей, сауатсыз болар едім», — дейді.

Ал енді нақтылайық, оның табысқа жету себебі компаниясының банкротқа ұшырағанында ма? Жоқ! Бұл жағдайда табысқа жетуінің себептері - алған білімі мен дамуға деген ұмтылысы. Ал бизнесінен айырылған басқа бір кәсіпкер, жеке кәсібі болуын армандауды қойып, жалдамалы жұмысқа орналасады. Демек бұл кәсіпкерге жағдайды өзгертуге деген ынтасы көмек болады. Сонда тағы да, азап шегудің жағдайға еш қатысы жоқ екенін көреміз.

Бұл екі мысалда да адамдардың сәтсіздікке ұшырауының себептері - олардың білімсіздігі, өз-өзін дамытуға деген ықыластың болмауы және қиындық болмай тұрып қиялмен өмір сүргендері. Яғни, егер бірінші ер адам мейірімді, байқампаз және жігерлі болғанда, ол әйелінен айырылмас еді және қазіргі күйінен әлдеқайда бақытты өмір сүрер еді. Екінші жағдайда, егер кәсіпкер бастапқыда дұрыс жоспарлау мен қаржыны басқару қабіліетіне ие болғанда, банкротқа ұшырамас еді және жүйкесі мен денсаулығын сақтап қалар еді.

Міне, осылайша көптеген адамдар азап шегіп өмір сүреді. Олар өсіп-жетілу үшін өмірде таяқ жеу керек деп ойлайды. Айналадан белгі болар бір соққы алам деп күтеді. Ер адам мүмкіндігінше көп әйелмен қарым-қатынаста болу арқылы тәжірибе жинайм деп ойлайды. Кәсіпкер бизнесінде 7—10 рет күйреуге ұшыраса, миллионер боламын деп ойлайды. Тіпті кейбір кәсіпкерлердің «табысқа жету үшін көп рет құлау керек» деп ашық айтатындарын естиміз. Бұлай деу нағыз тұзақ қой. Бұл бұрыс көзқарасты бойыңызға сіңдіретін және сізді қайғы-қасірет пен сәтсіздікке ұрынуға итермелейтін қауіпті кеңес болып табылады!

Шын мәнінде, сіз білім мен даналыққа ие бола отыра, азап шекпей өмір сүре аласыз. Сонда әр сәтсіздіктен кейін қартайып-қажымай, денсаулығыңыз да нашарламайды. Баладай ақкөңіл болуды, ынта мен жан саулығын жоғалтпайсыз.

Өмір ақылыңыз кіріп, жетілуіңіз үшін бір күні төбеңізден төрт қойып ұратындай етіп жаратылған, ал ол уақыт келгенше ағыммен жүре беру керек деген ой — ақылға қонымсыз. Бұл алдымен пышақты қалай дұрыс қолдану керектігін білмей, тамақ дайындауды үйрену сияқты. Бұл медицина маманы болмай, ауырсыну мен сәтсіздіктер сізге хирургиялық отаны қалай дұрыс жасау керектігін үйретеді деген үмітпен өзгеге ота жасау сияқты. Осы жағдайлардың барлығында сіз түбінде жетістікке жететін де шығарсыз, бірақ қандай шығынмен?

Сол себептен де бұл үлкен қателік, кең таралған бұрыс түсінік болып табылады. Адамдардың 95% өмірге осындай көзқараспен қарайды десем қателеспеймін.

Қысқаша айтқанда, азап шегу өрге басып, дамудың қозғаушы күші емес! Адамзат тарихында ілгері қарай даму жойқын соғыстар болған кезде басталған жоқ. Даму, алға басу — сауаттылық пайда болып, ғылым дамығанда, әдеп негіздері енгізіліп, мәдениет өркендегенде басталды.

Жеңімпаз — көп қиындық пен азапты басынан өткерген адам емес, сол қиындықты жеңе білген, сәтсіздіктерді айналып өте алған адам. Осы бір айырмашылыққа назар аударыңызшы. Адамның көп қиындық пен азапты басынан өткергені оны көшбасшы етпейді. Себебі қиналған адам тығырыққа тіреліп, оқшауланып, ақымақ істер жасай бастайды. Ал жақсы көшбасшы бола білген адам азаптан арылу үшін дер кезінде дұрыс шешім қабылдайды, бұл оны одан да күштірек әрі мықтырақ етеді. Демек біз қиындық пен азаптың өзінен емес, оны жеңудің арқасында мықты боламыз! Бәрі де қиындық көріп азап шегеді, бірақ тек жүзден бірі ғана оны жеңіп шығады. Сіз қиналып азапталудың өзінен емес, оны жеңе білуді үйренгеннен сенімділікке, мол тәжірибеге және болашаққа деген берік сенімге ие боласыз! Білім, ұғымталдық, еңбек пен өмірлік күш-қуаттың арқасында сіз жеңімпаз бола аласыз!

Басқаша айтқанда, футболшыны жақсы ететін доп емес, оның ұмтылысы, еңбекқорлығы мен жақсы футболшы болуды армандағаны. Бұл орайда себеп пен салдарды шатастырып алмаңыз. Боксшыны шебер ететін жағына тиген өте ауыр соққылар емес, дұрыс техниканы қолданғаны, жеңіске жету арманы және жетістікке деген құштарлығы. Басшыны мықты ететін жүздеген банкротқа ұшырағаны емес, жүздеген компанияны өркендеуге жеткізе алғаны. Бұл ерекше жайтты есте сақтағаныңыз абзал. Егер достарыңыздың кейбірі болашақта бақытты болудың кілті — қиналып азап шегуде екеніне сенімді болса, оларға міндетті түрде осы тарауды оқуға беріңіз. Ақыл-ойды іске қосып ой жүгіртіп көрсін. Сонда азап шегу бізге дамуға көмектеседі деген пікір қайдан шықты?

Бәрі өте қарапайым. Сіз қиналған кезде, жақындарыңыздың кейбірі сізге қалай көмектесерін білмей, өздерінің «даналық қоржынынан» былай деп жұбатады: «азап пен қиындық бізге сынақ үшін беріледі», «Қиындық бізге алға басуға көмектеседі» және т. б. Жоғарыда айтқанымдай, мыңдаған жылдар бойы адамдар жан жараларын қалай емдеуге болатынын білмеді, бірақ олар осындай жұбанышты сөздерді ойлап тауып, емдеуге тырысқан. Мұндай сөздерді естігенде, сіз оларды шындық ретінде қабылдайсыз, сөйтіп өзіңізге: «Бұл қиындықты қалайша алға қарай дамуға айналдыра аламын?» деген сұрақты қойып, шығудың жолын тауып, алға жүре бастайсыз. Негізі бұл сөздер шындыққа сай келмейді. Ол тек ой-санаңызда «Бұл сынақтан шығудың жолын ойластыр, себебі Құдай бұл сынақты өсіп-өркендеуім үшін берді» деген ойынды қосты. Енді назарыңыз азаптан құтылудың жолына аударылды, және шынымен де азаптан құтыласыз, содан кейін болашақта сіз бұл оқиғаны басқаларға айтып, пікіріңізбен бойыңызды мақтаныш кернеп бөлісесіз, «Егер бақытсыздық көмектеспегенде бақыт та болмас еді» дегенді айтасыз.

Егер сіз бір кездері депрессияның ауыр түріне ұшыраған болсаңыз, мұндай жұбанышты сөздердің сізге көмектеспегенін білерсіз. Егер бұл жұбанышты сөздер шындыққа жақын болса, ол сізді әрқашан депрессиядан «көтереді» деген сөз. Бірақ егер көмектеспесе, шындыққа сай болмағаны, мұны түсінген боларсыз. Демек, «қиындық пен азап бізге өсіп-өркендеуге көмектеседі» деген сөздер, сізде әлі де өмірлік күш-қуат мен әрі қарай өмір сүруге деген ықыласыңыз болған жағдайда ғана, яғни жағдайыңыз аса ауыр болмаған кезде ғана сізді көтереді. Ал егер күш-қуатыңыз нөлге тең болса, онда мұндай жұбанышты сөздерден келіп-кетер пайда жоқ.

Адамдардың азап шегу пайдалы дегенге сенімді болуларының тағы бір себебі - азап пен тәжірибені шатастырып алуы. Олар бірде-бір қателік жасамауға тырысып, өмір туралы жүз кітап оқығаннан гөрі, қателік жасап, содан сабақ алып, тәжірибе жинаған дұрыс деп ойлайды. Бұл, әрине, бір жағынан шындыққа сай. Расында да, Гималай туралы мақалаларды жүз рет оқып не оларды суреттерден зерттегеннен гөрі, ол жерге бір рет барып, өз көзіңізбен көрген жақсы. Бірақ мұнда ең қызығы, ешкім азап шегу, қиналу туралы сөз қозғамайды! Әңгіме тәжірибе туралы болып тұр. Сіз көкөністерді кесуді үйренбес бұрын, алдымен жарақат алмауыңыз үшін пышақты дұрыс қолдануды үйренесіз, солай емес пе? Сіз пышақпен жұмыс істеуде тәжірибе жинау үшін саусағыңызды әдейі кеспейсіз ғой?! Немесе сіз көлікке, оны айдауды нұсқаушының алдын-ала үйретуінсіз, көлік апаттары арқылы үйренемін деген оймен отырмайсыз ғой?! Келісерсіз, бұл үлкен ақымақтық болар еді.

Бірақ өмірдегі көп мәселелерде дәл осылай болып жатады. Адамдар баланы қалай тәрбиелеу керектігін білмейді, бірақ оны дүниеге әкелуге асығады, мән-жайды іс жүзінде қолданғанда түсінеміз деп үміттенеді. Адамдар жоғалтудан туындаған реніш пен жан азабын қалай жеңуге болатынын білмейді, бірақ қарама-қарсы жыныстағы адаммен қарым-қатынаста болуға асығады. Адамдар қазіргі заманда қалай өмір сүру керектігін білмейді, бірақ өмірдегі қателіктер сабақ болар деп, оқу орнын тезірек бітіруді армандайды. Мектепте өмір сүруге, ақша табуға, балаларды тәрбиелеуге, жақсы күйеу немесе жақсы әйел болуға қатысты білім берілмейді. Сондықтан да адамдар «бәрін іс жүзінде үйренерміз» деген тәуекелді ой-пікірмен өмір сүреді. Жастық шақта адам сүйікті адамының қатты ренжітуі қаншалықты ауыр тиетінін түсіне қоймайды. Айырылысуды бастан өткерудің қаншалықты жанға бататынын түсінбейді. Олар бала тәрбиелеудің қандай үлкен жауапкершілік екенін, ата-ананың қателігінен бала жапа шегуі мүмкін екенін де түсіне бермейді. Кенеттен өмірдің мәнін жоғалтудың қаншалықты азапты болатынын білмейді. Бұл жан азабы пышақпен саусақты зақымдап алғаннан не жазда көшеде күн астында ұзақ тұрып күйіп қалғаннан да әлдеқайда ащы боп тиюі мүмкін. «Әркім өз тәжірибесінен үйренеді» дегенге сеніп өмір сүреді, сондықтан өзгелердің кеңестеріне құлақ аспай, былайша айтқанда, таяқ жеп жүріп тәжірибе жинайды, мұны солай болуы тиіс норма деп есептейді. Бірақ опық жемей-ақ тәжірибелі болуға болады ғой! Өкінішке қарай, бұл жайлы бәрі де ойлана бермейді. Тереңде жатқан жан жараларына тіреліп қалмай, өте тәжірибелі отағасы, тәжірибелі ата-ана, ата-әже болуға болатыны сөзсіз.

Енді сіз қиналу мен азап шегу — жетістіктің катализаторы деген «вирустың» қайдан таралып отырғанын түсінген боларсыз. Шындығында, жан азабының еш пайдасы жоқтығынан басқа, ол санамызда өмірге қатысты бұрмаланған ойларды, ақылға қонымсыз сенім-нанымды, уақыт өте шынайы өз қалауымыздай көрінетін бұрыс қалауларды тудырады. Яғни мұнда, әңгіме адамның жан-дүниесіне тигізер әсері жайлы болып отыр. Ал егер адамның сырт көрінісі жайлы айтатын болсақ, бақыт не жан азабының адамның келбеті, сырт көрінісі мен денсаулығынан көрініс табатынын оңай байқай аласыз. Мұндай белгілерге бүкірейіп қалғаны, асқа тәбеттің болмауы, бетінің қараюы, әжімдер, ұйқышылдық, шаршағандық, ашуланшақтық және көптеген созылмалы аурулар жатады. Құлаққа қаншалықты жағымсыз естілсе де, адамдар жан азабынан қалай арылуға болатынын білмегендіктен, денсаулығынан, жастық шағынан және сұлулығынан айырылып азап шеккендері дамып-өркендеуге серпін беред дегенге шынымен де сенеді.

1.3 тарау. Қалай жарқын бейнелер жойылып, жағымсыз бейнелер пайда болады

Егер сіз азап шегіп қиналудың прогрестің қозғаушы күші емес екенін, керісінше жауыңыз болып табылатынын, сондықтан бұл жаумен жетістікке жету әрі өркендеу жолында күресуіңіз керектігін түсінген болсаңыз, мен сізді құттықтаймын: алға басып дамуыңыз үшін бірінші маңызды қадамды жасадыңыз. Ал енді жан азабының барлық жағымсыз салдарын егжей-тегжейлі қарастырайық.

Бір ананың үш жасар қызын қабырғаға мысықтың суретін салғаны үшін ұрысқаны туралы қарапайым мысалды алайық. Анасы өте қымбат тұсқағаз бүлінгендіктен қапа болып, бірден баланың басынан ұрып жібереді. Ол қызын ақымақ деп атап, қатты дауыспен: «Ешқашан бұдан былай қабырғаға тиісуші болма, ұқтың ба?!» деп сөгеді.

10—15 минут өте анасы бұл оқиғаны ұмытып қалып, еске де алмайтын болар. Алайда дәл осы сәтте баланың жан дүниесінде нендей жайт болды?

Осы сәтте бала санасындағы жарқын бейнелері жойыла бастағанын, оның айналадағы дүние туралы түсінігі қараңғы бола бастағанын түсінген боларсыз. Бірақ мұнда біліне бермес тағы бірнеше жайттар бар.

Осы жағдайда баланың реакциясы қандай болады? Ол қатты ренжіп, жылап жіберуі мүмкін. Немесе ашуланып, бүкіл үйге айғай-шу шығарар. Я болмаса, өзімен-өзі тұйықталып, фломастерге енді қайтып жоламауы да мүмкін. Тіпті ауырып қалуы да ықтимал. Яғни баланың реакциясы біржақты ғана болад деп кесіп айта алмаймыз. Бірақ егер баланы жақсы білетін болсаңыз, онда оның қалай әрекет ететінін 90%-ға дәл айта аласыз.

Мысалды тереңірек қарастырайық. Осы сәтте балаға қандай ой келді? Ол қандай қорытынды жасады? Қандай ұстанымдар пайда болды? Мүмкін ол: «Мен енді ешқашан сурет салмаймын!» деп немесе анасы оның өнерін мақұлдамайды деп шешкен шығар. Тағы мынадай тоқтамға келуі де мүмкін: «Егер болашақта анамның назарын өзіме аударғым келсе, маған бірдеңені бүлдіру керек». Сіз бұл ойлардың алдын-ала нақты болжай алмайтынымызды түсіндіңіз бе? Баланың эмоционалды реакциясын 90% дәлдікпен болжау мүмкін болғанмен, оның санасында пайда болатын ойлар мен шешімдерді болжау өте қиын. Себебі әр бала — жеке тұлға. Бір бала кек алуды ойласа, екіншісі өз дегенінен қайтпай табанды болуды шешеді, үшіншісі мойынсұнғыш болуды және бұдан былай ешнәрсеге ықылыс білдірмеуді ойлауы мүмкін. Көрдіңіз бе, салдары қандай болмақ?

Ал енді көзге көрінетін өзгерістерге тоқталып өтейік. Анасы ұрысқаннан кейін қыздың денесі қалай өзгереді? Басында оның денесі босаңсып, дене бітімі түзу, бет бұлшықеттері жақсы күйде болған шығар. Бірақ анасы ұрысқаннан кейін оның бұлшық еттері қысылып, денесі бүкірейіп, бетінің бұлшықеттері босап қалуы мүмкін және ішкі мүшелерінің кейбір бұлшықеттері тырысып қалған да болар, ал бұл кейіннен тәбеттің төмендеуіне, иммунитеттің нашарлауына, суық тиюге және т.б. әкелуі мүмкін.

Әрі қарай жалғастырайық. Осы оқиғадан кейін 10 жыл өтті деп елестетіп көріңіз. Қызыңыз 13 жаста, ол өз бетінше әрекет ете алатындай қайратты бола түскен. Бір күні сізбен бірге көшеде келе жатып, көршінің бес жасар қызына киімін былғағаны үшін ұрысып жатқанын көреді. Бұл 13 жасар жасөспірім қызымыз дәл осы сәтте бұл балаға қатты жаны ашып, ал баланың анасына ашулы болады. Ол баланы қорғағысы келеді және барлық әйелдерге қатысты түсініксіз ренішті сезінеді. Осы кезде ол тіпті өз анасына да себепсіз ашулануы мүмкін. Сіз қызыңызбен маңызды бір нәрсе туралы сөйлескіңіз келеді, ал ол кенеттен ойы жан-жаққа шашырап, зейінсіз бола бастаған, сондықтан сіздің сөздеріңіз оны ызаландыруы мүмкін. Бұл күніге болып жүрген қалыпты жағдай сияқты. Сондықтан қызыңыздың көңіл-күйі болмай тұрған шығар деп ойларсыз. Немесе ол көшеде ұзақ жүріп шаршаған болар, не қыңырлық танытып тұр деп те ойлауыңыз мүмкін. Сол себептен оған ұрысқыңыз келер. Бірақ бұл жерде 13 жастағы қыздың түпсанасына үңілмейінше, ешкім де көре алмайтын нақты бір себеп бар.

Шындығында, көршісі баласына ұрысып жатқан жағдай, біздің 13 жасар қыздың түпсанасында бұрын пайда болған бейнені қозғап жіберді! Оның үш жасында бастан кешірген естеліктері, сезімдері мен эмоциялары оянып белсенді бола түсті. Оның түпсанасы, бұл жағдайдың қабырғаға сурет салып, түсқағазды бүлдіргені үшін анасы оны ақымақ деп атаған кездегі жағдаймен ұқсастығы бар деп қабылдады. Түпсанадағы осы ақаудың кесірінен анасы сол күні еш жаман әрекет жасамаса да, ол сол сәтте анасына ашулана бастайды!

Сонымен, қандай жайттар анық болды?

Мынадай маңызды 4 элемент анықталды:

1) баланың болған жағдайға реакциясы, бір сөзбен айтқанда, оның ЭМОЦИЯЛАРЫ, немесе, кейінірек түсінетініңіздей, оның бақытты болу деңгейі;

2) баланың санасында пайда болатын ОЙЛАРЫ, көзқарастары мен тұжырымдары;

3) ДЕНЕ сезімі, ондағы өзгерістер. Бұл бұлшықет, гормоналды, жүйке жүйесінің күйі мен саулығын және т.б. физикалық проблемаларды қамтиды.

4) болашақта баланың мінез-құлқындағы проблемаларға және жүріс-тұрысына әсерін тигізетін ЖАДЫНДА сақталған бейнелер.

Бұл төрт элементтің әрқайсысының ғылыми түсіндірмесі бар, оларды дәл болжауға және бақылауға алуға болады. Осыларды біле отырып, бақытты әрі өте қабілетті баланы тәрбиелей аласыз. Айналаңыздағы жайттарды өз бақылауыңызға ала аласыз. Ең бастысы, ӨЗІҢІЗДІ және ішкі дүниеңізді анағұрлым жақсы түсіне аласыз! Тағы да маңыздысы, өзіңізді жақсы жаққа өзгертуді үйренесіз, анағұрлым бақыттырақ әрі табысты боласыз, осылайша өміріңізді ғажапқа айналдырасыз.

Ыңғайлы болу үшін біз бұл төрт элементті ВЕКТОРЛАР деп атаймыз. Пейнхантинг бізге барлық төрт вектор бойынша өзгеруге көмектеседі. Оларды оңай есте сақтау үшін мыналарды білдіретін «ДОСЕ» аббревиатурасын қолданамыз:

1) дене;

2) ой;

3) сезім (эмоция);

4) есте сақтау (жады).

Бұл төрт вектордың маңызы өте зор. Өмірімізде жақсы не жаман жағдай болғанда, біз көрсетілген барлық векторлар бойынша өзгереміз. Және бұл өзгерістер негізі қатар жүреді. Мысалы, егер бір нәрсе бізді қатты қуантса, бізде жағымды эмоциялар пайда болады да, денеміз босаңсып, денсаулығымыз жақсарады. Осы кезде ойларымыз да тынышталып, оптимистік болады, ал жадымызда тек ашық та жарқын бейнелер пайда болады. Ал керісінше, егер сіз апатияда болып, сарыуайымға салынсаңыз, денеңіз сау болмай, ойларыңыз тек өлім мен өмірдің пайдасыздығы туралы, ал жадыңызда тек қайғылы және қараңғы бейнелер болады.

Әрі қарай жұмыс жасауға көшкенде, сізге осы векторларды үнемі қадағалап отыруыңыз қажет болады. Жан дүниеңіз бақытқа неғұрлым көп бөленген сайын, денеңіз, эмоцияларыңыз, ойларыңыз бен естеліктеріңіз соғұрлым жақсы күйде болады.

Келесі тарауларда біз осы төрт вектордың әрқайсысының қалай жұмыс істейтінін, яғни механизмін қарастырамыз. Ендеше, үшінші «С» векторынан бастайық, себебі ол негізгі вектор болып табылады. Эмоциялар — біздің психикалық денсаулығымыздың негізгі көрсеткіші, ал қалған векторлардың барлығы осы вектормен тығыз байланысты. Сондықтан алдымен эмоцияны, содан кейін ойды, есте сақтау мен денені қарастырғанымыз дұрыс.

Суреттің толық бейнесін көре алу үшін тарауларды бірінен екіншісіне секірмей оқуды ұсынамын.

1.4 тарау. «С» ВЕКТОРЫ — адамның бақытын қалай өлшеуге болады?

Ой жүгіртіп көрейік. Бір минут ойланып, мына сұраққа жауап беріп көріңізші: «Бақытты қалай өлшеуге болады?»

Жоғарыда бақыт санадағы жарқын бейнелердің санына тікелей байланысты екенін айтқан болатынбыз. Егер адамның балалық шақтағы өмірі бақытты өтсе, үлкен мақсаттары мен армандары болса, және шаттық сезіміне бөленіп жүрсе, онда ол өзінің өте бақытты екенін айтады. Ал керісінше, қиын балалық шақтан өткен, жақындарынан айырылған, өмірдегі арман-мақсатын жоғалтқан адам өзін бақытсыз сезінетінін ашылып айтуы мүмкін.

Сонда адамның бақыт деңгейін, қаншалықты бақытты екенін айқындайтын, жан дүниесінде не жатқанын сарқып алатын терең сұрақтар қою немесе өмірді қаншалықты көркем етіп елестететінін сұрау арқылы білуге болады. Яғни оның сөздерінен анықтап, қорытынды жасай аламыз, солай ғой?

Бірақ бақыт деңгейін тек сыртқы белгілерге ғана қарап біле аламыз ба?

Әрине, мұны оның сезімдерінен, эмоцияларынан оп-оңай түсінуге болады! Егер адам үнемі күлімсіреп жүрсе, өмірдегі кішкентай нәрселерден қуаныш таба алса, өз жұмысына ынталы болса, отбасы туралы сүйіспеншілікпен айтса, демек оның бақыт деңгейі өте жоғары деген сөз. Ал керісінше, егер сіз адамның үнемі көңілсіз, наразы, баяу және ашуланшақ екенін байқасаңыз, оның бақыт деңгейі төмен деген сөз. Яғни, әр адамның қаншалықты бақытты екені, былайша айтқанда, «маңдайында жазулы тұр».

Алайда, адамның эмоцияларына қарап бақыт деңгейін анықтағанда, сіз жаңылысып та қалуыңыз мүмкін. Мысалы, сіз адамдардың қайсысы бақыттырақ екенін анықтай аласыз ба: қорқып тұрған адам ба, әлде ашуланып тұрған адам ба? Немесе, апатиядағы адам ба не қайғыға батқан адам ба?

Жағымды эмоциялармен шатаспайтын шығарсыз, бірақ жағымсыз эмоциялармен оңай жаңылысып қалуыңыз мүмкін. Қайғы, апатия, ұялу, кінә, қорқыныш, агрессия, аяушылық — бұл эмоциялардың барлығының айқын иерархиясы (бөліктердің не элементтердің жоғарыдан төменге қарай орналасуы) бар. Адамдар бұл туралы аса ойлана бермес, негізі олардың барлығын бақыт пен бақытсыздық деңгейі бойынша жалпы бір шкала етіп қатарластыруға болады.

Эмоциялардың әр түрлі шкаласы бар. Мысалы, біз әр эмоцияның күшін көрсететін Дэвид Хокинстің «Сана-сезім картасына» қарай аламыз. Сонымен, шкаланың ең төменгі жағында — ұятқа қалу, маскара болу эмоциясы, ал ең шыңында — жадырау тұр. Мен сізден осы картаны және эмоциялар иерархиясын мұқият қарауды сұраймын. Бұл шкала бойынша толық бақытқа «жадырау» деп аталатын ең жоғары деңгейде болғанда қол жеткізуге болатынын анықтай аласыз. Ал ұятқа қалған кезде сіздің бақыт деңгейіңіз нөлге тең. Ашуланғанда, кішкене ғана бақыт болады, ал қайғыда бақыт мөлшері одан да аз. Бұл ойды бірден қабылдау қиын болар, бірақ уақыт өте келе оның дұрыстығына көз жеткізетін боласыз.

1 Кесте. Эмоция шкаласы (Дэвид Хокинстың сана-сезім картасы)

Тағы мынадай қорытынды жасауға болады — азап шегу мен жағымсыз бейнелер неғұрлым көп болса, эмоцияңыз соғұрлым төмендейді. Керісінше, бақыт пен позитивті бейнелер көп болған сайын, сіз осы шкала бойынша жоғары деңгейге көтеріле бересіз.

Кейінгі тарауларда біз осы жағдайлардың кейбірін толығырақ қарастырамыз. Ал әзірге бақыт деңгейіміз осы шкаланың қай деңгейінде тұрғанымызға тікелей байланысты екенін түсіну жеткілікті.

Түсінуіміз керек келесі жайт — негізі біз осы шкаланың айтарлықтай жоғары деңгейіндегі күйінде дүниеге келеміз, бірақ уақыт өте келе өмірдегі жағдайлар, сол деңгейімізден бізді түсіре бастайды. Қарапайым тілмен айтқанда, санамыздағы жарқын бейнелерді жоғалтқанда, біз осы шкаламен төмен түсеміз, ал жарқын бейнелер орнап не оларды жасағанда жоғары көтерілеміз.

Алдыңғы тараудағы кішкентай қыз туралы мысалды алайық. Мен сізге айтылған теорияны түсінуіңіз үшін осы мысалды кестеге қарап талқылауды ұсынамын. Кішкентай қыз қабырғаға сурет салғанда, қуаныш пен гармония не махаббат күйінде болған шығар. Бұл шкала бойынша айтарлықтай жоғары деңгей. Анасы дауыс көтергенде, қыз ақыл деген деңгейге түсіп, не болып жатқанын талдай бастады. Содан кейін, анасы оны басынан ұрғанда, бала тағы бір-екі деңгейге, мүмкін «бейтараптыққа» дейін төмендеген болар. Анасының «ақымақсың» деген сөзінен кейін, бала ашу күйіне тағы төмен түседі. Ал анасы бұйрықпен: «Енді қайтып бұл қабырғаға тиісуші болма» дегенде, қыздың эмоциясы қорқынышқа түсіп кетеді. Ал фломастерді қолынан алып қойғанда, бала мұңаюға дейін төмендеп, жылай бастайды…

Егер анасы мұнымен шектелмей, тұсқағазды бүлдіргенін айтып қызын кінәлай бастаса, баланың эмоциясы шкала бойынша одан сайын, апатияға дейін, кейін өз-өзін кіналауға дейін төмендеп кетеді. Ал әрі қарай, ұятқа қалуға дейін барады.

Бір сөзбен айтқанда, өмірдің әрбір «соққысы» бізді осы шкала бойынша төмендетеді, сондықтан жан дүниесі өте жоғары деңгейде дүниеге келген бала, уақыт өте келе сол деңгейден төмендей береді және біртіндеп қартайған шағына дейін апатияға, сарыуайымға, кінә мен ұятқа дейін төмен түсіп кетеді.

Енді басқа мысалды көрейік. Бұл мысалдағы адам шкала бойынша керісінше, төменнен жоғары көтеріледі. Бала өте бақытсыз отбасында және әл-ауқаты төмен жерде өмір сүрді делік, сондықтан ол мектепті бітірген кезде ұятқа қалу деңгейінде болады. 17 жасында ол басқа қалаға оқуға кетеді, онда ол мүлде басқа әлемді, өркениетті қоғам мен мәдениетті адамдарды көреді, бұл оның осы шкаламен біртіндеп көтерілуіне септігін тигізеді. Ол қуаныш пен махаббат күйіне бірден көтерілмейді. Алдымен ол туған қаласында бауырлары қиындық көріп жүрген кезде өзінің осындай еркін өмірге аяқ басқанына өзін кінәлі сезінеді. Бір күні ол таныс-достарына қарап, өз өмірі олардыкіндей мағыналы емес екенін түсініп, апатияға дейін көтеріледі. Егер оның жақсы достары, дана мұғалімдері болатын болса, онда ол бір күні өзгелерге өмірі қаншалықты қиын екенін айтып шағымдана бастайды. Егер ол алғашқы жақсы бағаларын алса