автордың кітабын онлайн тегін оқу  Дастандар мен бір мысал өлең

Бақтыбай Жолбарысұлы

ЕДІГЕ – HҰPАН

Ал сөйлесін тіл мен жақ,

Тыңдасын халқым құлақ сап.

Бұрынғы өткен заманда

Бай мен ханда барлық бақ,

Жүреді екен сол күнде

Нашарларға зорлық сап.

Өрісте жүрген малын да,

Үйінде, жақсы жанын да,

Күн көрсетпей тартып ап.

Біреуге біреу зорлықшыл

Осындай бопты бір уақ.

Байланыс жасап хан мен хан,

Бір-біріне астыртын

Жатады екен хабарлап.

Бай мен манап бірігіп,

Нашарды жейтін амалдап.

Қуғын-сүргін халықтың

Осындай қиын заңы бар.

Адамға адам бенде боп,

Аузына қарап бағынар.

Өз басын ешкім дейтұғын,

Нашарларды бас салып,

Қасқырдай талап жейтұғын.

Зорлықпен алған жары бар,

Қызды бөліп анадан,

Ұлды бөліп бабадан

Талайды өстіп қылған зар.

Есім деген зорлықшыл

Қара жүрек ханы бар,

Зорлықпен жиған малы бар.

Хан аузына қараған

Некен нұрдың қаласы.

Есентай, Есен дейтұғын

Бар екен ханның сол күнде

Екі еркек баласы.

Жағалай қонған қалың ел

Жар өзеннің жағасы.

Медресе, мешіт салғызды,

Оқу оқып, ойлады,

Ашылсын деп баламның

Сезімі мен санасы.

Есім хан мешіт ұстады

Оқуға бала берсін деп,

Жарлығын жұртқа нұсқады,

Әркімнің келді баласы,

Ағы мен көздің қарасы.

Бес жүз бала оқыған,

Бірінен-бірі озып тұр,

Аспан жердей арасы.

Тоғыз жаста Едіге

Солардың енді ішінде,

Адамның зерек данасы.

Тәрбиелеп өсірген

Атасы мен анасы.

Құйма шойын болаттай

Баланың бітім денесі.

Кеудесіне қарасаң,

Ақылдың толған кемесі.

Тоғыз жасқа келгенде,

Қазы мен ханның ақылын

Айтпай ойлап біледі.

Көктемгі күннің нұрындай

Баланың ажар-реңі.

Жас баланың татымын

Есім хан біліп жүреді.

Есім ханның Өндірбай

Бала оқытқан молдасы.

Жағынумен жан баққан

Адамның сиқыр жорғасы.

– Молдам, саған айтайын,

Айтайын бір бертінгі

Ішімдегі дертімді.

Едіге деген бала бар,

Қыран құстай серпінді,

Бұл дүниеде кім қалар,

Өзім өлсем қайран ел,

Болар соның еркінде.

Мыңғырған мал, қалың ел

Едігеге қарайды.

Едіге егер болмаса,

Есентайым жарайды.

Едігені жоймасақ,

Бастырмайды маңайды.

Маңайда жүрсе сол басар,

Жайнаған бақша, сарайды.

Бес жүз бала ішінде

Едігеде білім мол.

Таусылмас ақыл сонда бар

Шалқыған дария, даңғыл жол.

Тоғыз жасар бала ғой,

Қырық бестегі өзіңнен

Осы күні-ақ білімі зор.

Көп те білім білместен,

Қатарға басы кірместен,

Жаялық бұған темір тор,

Қазалық та қиын ор.

Жоғалмаса бұл пәле,

Халыққа хан осы боп,

Балаларымды етер көр.

– Ондай болса, Есеке,

Берелік хабар Мұхтарға.

Ақылдассақ хатпенен,

Сол көнеді ықпалға.

Ақылдасып Мұхтармен

Бір әңгіме жасалық,

Мұның көзін құрталық,

Өзімізде күш барда.

Өзіңіз бен Мұхтар да

Сүйегің мен сүйектес,

Білегің мен білектес,

Жүрегің мен жүректес,

Тілегіңмен тілектес.

Құрымаса Едіге

Хандыққа түбі таласып,

Болады ғой бір кектес.

Алдын ала қамданса,

Мақсатына кім жетпес.

Өкім ханның қызы еді,

Бектенбайдың анасы.

Ханымжанмен бір туған

Алда оңғар да бар еді

Мұқынжан, Мұхтар дейтұғын

Ұлдан екі баласы.

Халқын Мұхтар сұрап тұр,

Бұрын өлген бабасы.

Мұқынжан еді Мұхтардың,

Алдында тұрған панасы.

Жал, құйрық, қанат болмаса,

Адамның болмас бағасы.

Мұқынжан ханның сол жылы

Жеткен екен қазасы.

Едіге құрымай болмайды

Ел ішінің тазасы.

Дарға тартып құртуға

Қылмысы жоқ жазасы.

Алакөлдің бойында,

Ақтоғайдың ойында,

Шеткері жатқан бес жүз үй

Болсын делік азасы.

Азаң сол деп хат берсек,

Әскері шауып алмай ма?

Бөлек ел түгел шабылса,

Едіге бірге бармай ма?

Едіге қоса барған соң,

Оны құл қып алып ап,

Қой артына салмай ма?

Құлағы кесік қара құл

Еріксіз бенде болмай ма?

Әркімнен қорлық көрген соң,

Жанға қинау келген соң,

Ақылынан айырылып,

Ақымақ адам болмай ма?

Сөз шырыны табылар

Жазушы, молда, ақыннан.

Өлең сөздің шекері

Шығады ғалым затынан.

Сәлем хат жазды Өндірбай

Есім ханның атынан.

Жасырып сәлем хат жазды

Білдірмей ұрлап халқынан.

Өндірбайдың бәлесі

Есімнен де артылған.

Мұхтарға сәлем хат жазды,

Бұрынғы, соңғы салтынан. –

Дұғай сәлем хат жаздым,

Жаннан артық көруші

Қадірлі қарақ, Мұхтаржан!

Өкім ханның, ұл, қызы

Сізбенен бір түбіміз.

Мұқынжан өтіп кетіпті,

Амансыңдар ма, қарағым,

Ендігі қалған тіріңіз?

Қанымжанның тұқымы

Бұл жақта біз де тіріміз.

Өлген қайтып келмейді,

Жыласаң батыр жасисың,

Ештеме тегі өнбейді.

Жаралып жан болған соң,

Ақырында жер жейді.

Ұлықпан о да өткен мыңға барған,

Шағадат та өткен жер жүзіне жәннат салған.

Перғауын Нәмәрт патша олар да өткен,

Алламен атыспақ боп көкті шолған.

Сүлеймен тақтыменен аспанға ұшып,

Жарлығы жанды-жансыз бәрін жарған.

Оқумен барлық ғылым тілін білген,

Данышпан Аплатондай өткен бағлан.

Ескендір жиырма тоғыз жасында өліп,

Артында балалары жетім қалған.

Аз күнге қанша дәурен көргенменен,

Баянсыз бұл дүниенің арты жалған.

Өлмеген кімнің бабасы,

Өлмеген кімнің анасы,

Өлмеген кімнің ағасы,

Кімнің өлмес баласы?

Тұлпардың да тозбай ма,

Аяқта болат тағасы.

Жаздыкүні толады,

Қыстыкүні солады,

Тоғайдың орман ағашы.

Уақыты жетіп күн бітсе,

Бір минут тоқтап тұруға

Адамның бар ма шамасы?

Қолдан сусын берген соң,

Өз көзімен көрген соң,

Несін арман қыласыз?

Шаруа қамы, жер шалғай,

Әзірінше сенеміз

Өзіңіздің қаруға.

Ақтоғайдың бойында,

Алакөлдің ойында,

Бөлек жатқан бес жүз үй

Кешегі өткен ағаңның

Азашы үшін алған соң,

Бердік түгел шабуға.

Малың болса бағатын,

Пішенің болса шабатын,

Отының болса алатын,

Егінің болса салатын,

Балалардан бес бала

Алсын тағы болымды.

Едіге деген толымды,

Біреуіне соны алсын,

Шаруаңа толық жарайды.

Өрістетер малыңды,

Түйе бағар шалыңды,

Аттандырып аларсың

Екі жүз әскер қолыңды.

Кімдер жалғыз қалмайды,

Жазуы шығар Алланың.

Маған да оңай болған жоқ,

Жалғыз қаңғып қалғаның.

Жылаймын деп айырылып

Ақылыңнан қалмағын.

Жылағанмен бітпейді,

Ойыңдағы арманың.

Аман болсын ендігі,

Қарақтарым қалтаның.

Ұмытпайды еш адам

Атасы мен анасын,

Бір атадан өнгенбіз,

Артымда жалғыз баласың.

Осы айтқан елімді

Алакөлдің бойында,

Ақтоғайдың ойында,

Аттандырсаң қолыңды,

Сол жерден тауып аласың.

Осылай Есім жазды хат,

Мұхтардың көңілі болды шат.

Елін жиып Мұхтар хан

Айтты түгел хабарлап.

Естіген халық сүйсінді

Хандық, міне, дейді бақ.

Алты ай бұрын байлатты.

Бәрі батыр болған нақ.

Екі жүз әскер жинатты,

Қолына Мұхтар айтады:

– Ел шетіне барған соң

Ақтоғайдың жерін тап,

Алакөлдің көлін тап.

Сол жерде жатқан бөлек ел

Өзгеге тиме, соны шап.

Жайбары жатқан ел еді,

Бейқам жатқан кезінде

Мұхтардың қолы келеді.

Қойға шапқан қасқырдай

Тоздырып елді бөледі.

Толып тұрған толысын

Талай жанның төгеді,

Талайдың оты сөнеді.

Шапқыншы барды Есімге,

Халқы шулап тұрғанда

Не айтып тұр-ау демеді,

Жылап жүрген халқына

Ешбір ләм демеді,

Болмады жұртқа көмегі.

Жылаған жұртқа

Есім хан Былай деп жауап береді:

– Жылама халқым, жылама,

Жылағанмен ел мынау

Күш-қайрат бізден шыға ма?

Алдынан хабар алмастан,

Құлағымыз қанбастан,

Көңіліміз біздің тына ма?

Біз де отырған елміз ғой,

Осы жаумен теңбіз ғой.

Сиынармыз біз дағы

Жаратқан жаппар құдаға.

Халқыма ие болатын.

Басына бақыт қонатын,

О, дариға, кетті ғой

Едіге атты бір бала.

Әр жерге хабар салармыз,

Кім де болса табармыз,

Тапқаннан соң анығын

Біз де барып шабармыз.

Айдарлысын құл қылып,

Тұлымдысын күң қылып,

Өрісте малын дулатып,

Баласын үйде шулатып,

Кегімізді алармыз.

Кеткені болса кетті ғой,

Өткені болса өтті ғой,

Сабырлық қылып қараңыз.

Бақайшағын шағармыз,

Біз де ел-жұрт емес пе ек,

Азықтанып, топтанып,

Болат найза сапталып,

Қылыш пен найза топ-толық

Жігіттің жиып ірісін,

Аттың жиып көлігін,

Барамыз біз де аттанып.

Есікте итін шулатып,

Төрде қызын жылатып,

Қасқыр жеген тоқтыдай

Алармыз біз де бас салып.

Есім хан отыр еппенен,

Жылаған елді жуатып.

Мұхтардың қолы талқандап

Елді шапты қиратып.

Тоздырды-ау елді жылатып.

Қырғи қуған торғайдай

Тыныш жатқан халыққа

Осындай қинау көрсетті,

Қаңғыртып қайыр сұратып.

Басытқы қылып адамын

Он бір ұл мен он бір қыз,

Едіге бала ішінде,

Дөңгелек тұяқ тастамай,

Қалың қол қайтты шулатып.

Абырой болды Мұхтардың

Аттандырған еріне.

Алты ай жүріп барыпты

Ақтоғайдың жеріне,

Алакөлдің көліне,

Өзі рұқсат берген соң,

Ойран салды Есімнің

Бейқам жатқан еліне.

Он екі ай жүріп ел шауып,

Күң мен құлын көшіріп,

Мақтанып келді көбіне.

Есепсіз қазына, сансыз мал

Алдына әкеп қамады.

Хан менен төре, бегіне.

Мал мен күлік адамды

Олжаға бәрін салады.

Мұхтар хан келіп олжаның

Ішіне көз сап қарады.

Қарап тұрса Мұхтар хан

Кішірек бір баланың

Басынан шырақ жанады.

Нұсқасына Мұхтар хан

Баланың қарап қалады.

Қызыққаннан баланы

Олжам деп хан алады.

Тұтқында келген ұл мен қыз

Күң менен құл атанып,

Бөліске түсіп тарады.

Ханға тиді Едіге,

Үйіне әкеп баланы,

Мырза да емес, хан да емес,

Орташа ұстап бағады.

Күн-күн сайын баланың

Әр мінезі жағады.

Мұхтар ханның жоқ еді

Өзінен туған баласы,

Бұрын өлген ағасы.

Онда да тұқым қалмаған

Артында тұяқ, панасы.

Шынардың күні немене,

Болмаса бұтақ, саясы.

Артында бота ермесе,

Болса да құнсыз маясы.

Бала қылды Мұхтар хан

Астына жорға мінгізіп,

Оқытып оқу білгізіп,

Той жиында жүргізіп,

Он жеті жасар Жамалға

Бала қып берді кіргізіп.

Он бір қатын ішінде

Нақ сүйер тоқал Жамалы,

Аузынан шыққан лебізі

Пейіштің соққан самалы,

Нақ сүйер ханның адалы.

Он бір қатын ішінде

Бір басы мыңға бағалы.

Тәрбиелеп өсір деп,

Баққызды соған баланы.

Күн санап өсіп жас бала

Ойдағыдай жарады.

Жамалдың ойы бұзылып,

Өскен сайын Едіге,

Ғашық боп оттай жанады.

Он сегіз жасқа

Едіге Жасы толып жеткен соң,

Жамалдың көңілі бұзылып,

Бір істі ойға алады.

Жалғыз жатқан жерінде

Балаға қол салады.

Қараңғыда қол салған

Адамға бала қарады.

Қараса, Жамал анасы,

Анасын баласы көрген соң,

Ұялып естен танады.

– Бәйбіше, мұның сұмдық, - деп,

Бала бетін жабады.

Жапқанға Жамал болмады,

Жамал да өзі арманда,

Шыдай алмай қайғыға,

Өртеніп іші жанады.

Жамал сонда қамығып,

Айтқан сөзі мына еді:

– Әділетсіз Мұхтар арам хан,

Зорлықпенен қорқытып,

Билеп отыр халықты.

Зорлықшылдығы дәл оның,

Өзіңізге де анық-ты.

Жайға жүрген жан едің.

Сені да тартып алыпты.

Әке-шешең маңдайда

Жайнаған жалғыз шамынан,

Жарқырап атқан таңынан,

Тірі айырылып қалыпты.

Ықтиярсыз жүрген мүсәпір

Мен де мұңлық ғаріп-ті.

Әкемнен үлкен Мұхтар хан

Сонымен ойнап-күлгенге,

Құмарым қайдан қаныпты?

Қапаста тұрған мен пақыр

Көре алмай тұрған жарықты.

Осыны айтып Жамал да

Сол арада тарықты.

Қызық көрер шағымда

Көрдім мұндай тарлықты. –

Жарықсыз өмір болды түн,

Сіз бенен біз күл мен күң.

Не болмаса сабаққа,

Не болмаса тамаққа,

Ырза болып жүрген кім?

Ата мен бізде ана жоқ,

Баста ерік және жоқ,

Қорлықпен өткен біздің күн.

Біріміз айтсақ баба деп,

Біріміз айтсақ пана деп,

Адамдыққа жатпайды,

Сіз бен бізге үлкен мін.

Мен жайымды айтайын:

Тауға біткен андыз ем,

Көлге біткен жалбыз ем,

Қауындағы әңгелек,

Жаңа піскен қарбыз ем.

Өлгенде көрген біреудің

Әлпештеген жалғызы ем.

Өз еркімде бар болса,

Тимес едім мен шалға.

Тимесем ажал болады,

Бір шыбындай жаныма,

Тиемін деп айтпадым,

Жақсы екен деп ханыңа.

Қашпа, батыр Едіге,

Берелік шаттық көңілге.

Өткізгенше өмірді

Өстіп күнді көрелік,

Мұнымыз ұят демелік.

Жетпіс бес жас байқасаң,

Жиырма беске тең бе?

Ерік бар қанша сенде?

Сенімен, мен, шырағым,

Тұтқында жүрген бенде.

Зәлімді әке дегенің,

Мені шеше дегенің,

Өмірді босқа өткізіп,

Батыр-ай, мұның жөн бе! –

Олай емес, бәйбіше,

Мұхтар болды бабамыз,

Сіз болдыңыз анамыз,

Біз болдық сіздің балаңыз.

Орнына келмес жұмысқа

Біз қалайша нанамыз?

Аналық атпен тұрыңыз,

Көңілге қайғы салмаса,

Өзі өлгенше бағамыз.

Өзі қылса бөтендік

Бір Алланы біз де табамыз.

Астыма жорға мінгізді.

Үстіме торқа кигізді,

Оқытып білім білгізді,

Қызық дәурен сүргізді.

Ақ тұйғын беріп қолыма,

Көлінен аққу ілгізді.

Бай мен ханның баласы

Бәрімен бірге жүргізді.

Жамандық өзім қылмаймын,

Шаруасына қараймын,

Бала боп малын батармын,

Оты болса жағармын,

Өзі қылса жамандық,

Ту байлап елін шабармын,

Бір айласын табармын.

Татқан тұзға қас қылсам,

Бір пәлеге қалармын.

Бала жақын келмеді,

Айтқанына көнбеді.

Балаға Жамал айтады,

Айтқанымен көнбейді.

Қанша жылап тұрса да,

Сөзіне бала ермейді.

Тұтқында жүрген Жамал қыз

Жасын төгіп еңіреді: –

Құдыреті күшті зұл Алла,

Өзің бердің маған нұр,

Кесел болды маған бұл,

Қорлықта біздің өмір тұр,

Жасығалы көңіл тұр.

Жеткізбейтін теңіме,

Өңім болдың қазған ор.

Қапаста қалдым еріксіз,

Дүние жалған аман бол,

Ақыр маған қызық жоқ,

Несіне тоқтап тұрайын.

Күндіз менде күлкі жоқ,

Түндегі өмір сиқы жок,

Ішім толған уайым,

Қор болып бүйтіп жүргенше,

Мен де айла қылайын.

Бала мен ханның арасын

Шамам келсе бұзайын.

Бала жеңіп, шал өлсе,

Пәледен кетем құтылып,

Шал жеңер болса егер де,

Қор болсын бала қысылып,

Қорлық көрсін тұтылып

Қаралықпен қарайып,

Жамал кетті қысылып.

Баланы қатын құртуға

Үлкен пәле табады.

Бір көпке Жамал кіреді.

Ішетұғын балына

У қосып Жамал береді,

Шірісін деп жүрегі.

Ішкелі бала қолға алып,

Қосылған уды біледі,

Білдірмей ғана күледі.

Ұйыған балды пышақпен

Айқыштап бала тіледі.

Өлтірсем Жамал деп еді,

Ол айтқаны келмеді.

Пышақпен балды тілгілеп,

Балды бала төгеді,

Аяғын теуіп жөнеді.

Тар қапаста отырған

Мұхтардың адал Жамалы,

Мұхтарға Жамал көрінер,

Нұр қызындай бағалы.

Он бір қатын ішінде

Нақ сүйер ханның адалы.

Жетпісте ханның өз басы

Жамалжанды көргенде,

Ғашық отқа жанады.

Жамалды хан көргенде,

Бір жасарып қалады.

Ханды оңаша шақырып,

Шарбаққа Жамал барады. –

Байқадың ба, Мұхтар хан,

Түбінде осы баланың

Тиеді деймін залалы.

Баланын ісі нашар деп,

Жамалдың берген хабары.

Ханға қатын келеді,

Азғыра сөйлей береді.

Болмаймын бала саған деп,

Жайынды мен табам деп,

Телім-телім еліңді,

Тентіретіп шабам деп,

Аяққа құйған балыңды

Пышақпенен төрт тілді,

Салармын ойран саған деп.

Сонда Мұхтар айтады:

– Бұл тіліңді алмаймын,

Сөзіңе құлақ салмаймын.

Әзәзіл болып сөйлеме,

Бұл сөзіңе нанбаймын.

Балам жаман болмайды,

Тәрбиелеп талдаймын.

– Балаң рас шалымды,

Қайырар сол тауыңды.

Таланға салар малыңды,

Талауға салар жарыңды.

Кәрі малдай қаңғыртып,

Қинар балаң жаныңды.

Қинайтынын айтайын,

Бал құйып күнде беремін,

Күнде сұмдық көремін.

Пышақпенен тіледі

Бала боп қайтып жүреді?

Бала сенің не қылды,

Түсірер сенің бағаңды,

Қиратар тәж бен тағыңды.

Азғыруға үй ішін

Қатынның көңілі құмар-ды.

Ханды жолдан шығарды,

– Ондай болса мақұл-ақ,

Көрейін енді бақылап,

Деп түсі ханның қуарды.

Ертеңгісін таң атты,

Балаға күнде береді

Бал қосқан тәтті шарапты.

У мен зәрін қосты да,

Әкелді қатын тамақты.

Үйге қатын кіргенде,

Хан сыртынан қарап тұр.

Балға қосқан пәлені

Кірген соң бала біледі,

Балға қарап күледі.

Уын төгіп тастаған

Пышақпенен балды тіледі.

Тілгенін бала көрген соң,

Суыды ханның жүрегі.

Сиқырлап қатын бүлдіріп,

Әзәзіл болып кіреді.

Баладан хан шошынып,

Кетті ханның реңі.

Қатынның ой-мақсаты

Ойран салмақ Мұхтардың

Берекелі төріне,

Мамырап жатқан жеріне,

Толып жатқан еліне.

Бәле салып тоздырмақ

Қатында мақсат тегінде.

Хан жиып халқын алады,

Жайын айтып баланың

Халқына ақыл салады.

Кенженбай деген досы бар

Ханмен бірдей бағалы.

Хан айтады халқына: –

Түбімізде мұның болады

Халқымызға залалы.

Кенженбай сонда сөйлейді

Мен таптым ақыл, ағайын,

Көк жайлаққа барайын.

Қымыз мұрын тойым деп,

Кекілін аттың тарайын.

Қымыз ішіп болған соң,

Көп арақты табайын.

Бір сабаға арақты

Бөлектеп қосып бағайын.

Аймақ пенен көлемге

Тегістеп хабар салайын.

Қорытты өстіп ақылды,

Аңғысын мен Кенженбай

Едігенің досы еді.

Ақылға хан шақырды.

Баталасып жұмылды

Өлтірмекке асылды.

Уәде осы болсын деп,

Қолдарын қанға батырды.

Сол уақытта Едіге

Бұрынғыдай күлмейді,

Жадырап жайнап жүрмейді,

Қанжары болса қайрады,

Сауыты болса сайлады,

Белдеуге атын байлады.

Бойын тартып бақылап,

Кісі үйіне кірмейді.

Жайлауға барып қонған соң,

Кенженбай келіп шақырды.

– Тойға, досым, жүр, - дейді,

Мырза атыңа мін, - дейді,

Ермей қалды Едіге,

"Ертең бір-ақ барам" деп,

Аңғысын келді қонаққа,

Әдейі келдім саған деп,

Едігемен көрісті.

– Жүрмісің батыр, аман, - деп,

Жамалды жүрдің анам деп.

Мұхтарды жүрдің бабам деп.

Ата-ананың пікірі

Келіп тұр саған жаман көп.

Хан халқымен келіскен

Кенженбайдың тойында

Арақ беріп мас қылып,

Басынды сенің алам деп.

Айтқалы келдім әдейі

Осы тойдың ыңғайы

Болады саған жаман деп.

Мен сенімен дос болдым.

Атын атап Алланың.

Алмақ тілін жалғанның,

Жаныңа жайсыз келеді

Осы тойға барғаның.

Достыққа онда жатпайды,

Білгенімді жасырып,

Айтпай сенен қалғаным.

Жапанда жалғыз шынар ең

Ішінде кетер арманың.

Ертең тойға барғанда,

Төр жаққа, батыр, бармағын.

Кел-кел деп арақ береді,

Аузыңа батыр алмағын.

Қалқан жейде ішінен

Кішірек бір мес байлап,

Қолыңа берген қымызды

Ішкен болып алдағын.

Осы менің, батыр-ай,

Көрсеткен саған жәрдемім.

Қымыз емес, арақ ішем деп,

Мас болып қолға түсіп қап,

Алданып, батыр, қалмағын.

Ақ теңгер мен көк тоқал,

Қара-ағын түп-түгел

Аяғына шеге қағармын.

Оң жақтағы үзеңгісін

Бәрінің мен кесермін.

Осындай айла табармын.

Аман бар батыр, еліңе,

Өніп-өскен жеріңе,

Құрбы-құрдас теңіңе,

Таймен шапқан беліңе,

Шомылып жүрген көліңе.

Еліңе батыр, барарсың.

Артыңда қалған атанды,

Әке, шеше мұңлықты

Аман тауып аларсың.

Ойларсың батыр, мені де!

Кенженбай келді желіге,

Сөйлесті Едіге теңіне: -

Қандай өкпең бар еді

Артында қалған көбіңе?

Аспандағы аққұсың,

Қонбайсың ба көліңе?

Мыңнан озған тұлпарсың,

Шықпайсың ба беліңе?

Талақ қып тастап кеткендей

Бар ма еді өкпең теңіне.

Қимаймын жақсы досың деп,

Жіберді, батыр, мені де.

Менен де артық біледі

Ханның ұлы сені де.

Жылап қалды кемпір-шал,

Ақ орда мен қалды мал.

Отырмаймысың, қарағым,

Ойнап жүрген төріңе.

Сен үшін құлын байлаттым,

Бал менен шекер қайнаттым,

Масаты қымқап жібекті

Тіккізіп үйге жайнаттым.

Қарағым, сенің алдыңнан

Бозбаласы сәнменен,

Қыз, келіншек әнменен

Сандуғаштай сайраттым.

Астыңа жорға мінгізіп,

Үстіңе торқа кигізіп,

Тамашамен ойнаттым.

Жастармен бірге жүргізіп,

Бір сен үшін сәнменен,

Құрметіңе ойлаппын.

Едіге үйге кірмейді,

Жастарменен күлмейді,

Бұлармен бірге жүрмейді.

Үйге кір ханның ұлы деп,

Жан-жағынан кимелейді.

Хан алдына барайық,

Қызықты бүгін күн дейді.

Үйге кірмек болғанда,

Аңғысын келіп артынан

Достың сөзін біл дейді.

Үйге кірді сәнменен,

Кенженбай мен Едіге.

Хан менен байдың баласы

Қадірлі жігіт көбіне.

Бүгінгі күн қызық күн

Бай мен манап бегіне.

Баталасқан бар еді,

Бүгінгі күн көбінде.

Едігені өлтірмек,

Есебін тапса тегінде.

Бала келді әлсіреп,

Мас болатын жеріне.

Аңғысын келді артынан,

Адалбай кедей баласы.

Татымды жігіт біреуі,

Жалғыз-ақ кедей жазасы,

Жігіттің сұлтан тазасы.

Аңғысын бала келгенде,

Жатыр екен ортаға ап,

Едігенің мазасын.

Едіге қызып қалыпты,

Күлген боп ашты Аңғысын,

Қалың елдің арасын.

Шөлдеп жүрген ләпсің

Қымыз ішсең қанасың,

Көп ішсең отқа жанасың

Қазір от боп жанғанмен,

Минутте сөніп қаласың.

Ләпсі ақылына көнбесең,

Қымызға көңіл бермесең,

Алтын басың армансыз,

Сонда опа табарсың.

Едігенің түсірді

Ойына сезім-санасын.

Болымды адам көрмейді,

Жалғыз да болса кемдікті.

Жанашыр адам істейді

Қысылғанша ерлікті,

Аңтысын хабар берген соң,

Едігенің көңілі

Бір беткей болып жөндікті.

Қорыққанды ұмытып

Істеуге шықты ерлікті.

Мың қартаға бір кесек,

Бермеймін деді тендікті.

Мұхтардың берген жарлығы

Ығын тауып өлтіріп,

Істеңдер деген елдікті.

Алдына келіп Аңғысын

Көлденеңдеп тұрады.

Қапылыста Едіге

Қымызбен ханды ұрады,

Қарғып үйден шығады,

Жалғызды ұста дегенде,

Талай жалғыз шұбады.

Тойға келген қалың ел

Ұстаймыз деп қуады.

Үзеңгі, тартпа қиылған

Не қайратты батырлар

Міне алмай аттан құлады.

Жөнделіп халық қуғанша,

Едіге де ұзады.

Шықпады ешкім баруға,

Жекелеп найза салуға,

Адам ұлы тең келмес

Күш пенен келсе қаруға.

Ақтоғайды табуға.

Түбінде залал болады

Бала кетсе қиын-ды.

Бүгінгі болған жиынды

Біреуің барып тоқтат деп,

Хан халқына бұйырды.

Аңғысын мен Кенженбай

Барса бұған сыйымды.

Екеуің барсаң тоқтар деп

Халық қатты қиылды. –

Тойда бірге жүретін,

Жорғаны бірге мінетін,

Қызық дәурен сүретін,

Бір-бірінің қадірін

Әбден жақсы білетін

Аңғысын мен Кенженбай

Екеуі барып тілесін,

Табады сөздің ретін.

Бет алып батыр шыққан соң,

Ұзай тартып жөнеді,

Кеткенін халық көреді,

Екеуің барып тоқтат деп,

Достығына сенеді.

Қуып жетіп екеуі

Кенженбай сөйлей береді:

– Мұхтар ханның баласы

Едіге батыр сен едің.

Осы елге ие болатын

Хан баласы бек едің.

Бұл жалғанда тірлікте

Сүйер досым деп едім.

Әкең Мұхтар емес пе,

Астыңа жорға мінгізген,

Үстіңе торқа кигізген,

Оқытып білім білгізген,

Қызық дәурен сүргізген?

Ардақты ханның баласы ең,

Қолыңнан сұңқар ұшырып,

Таудан түлкі ілгізген.

Қимайтын жалғыз досым ең,

Той-жиында бір жүрген.

Сен де осындай болар деп,

Апырай, бұрын кім білген!

Әзәзіл болып азғырып,

Кім екен сонша бүлдірген?

Жамандық батыр, болар деп

Алма батыр, ойыңа,

Жамандық болса екінші,

Достық құдай мойныма.

Достықпен батыр, айтайын,

Жүр, менің досым, тойыма.

Едіге сонда сөйлейді:

– Қайт сана батыр, қайт сана,

Қамшы тиер мойныңа,

Қан сорғалар қойныңа.

Дос емессің, таныспын

Ойланып жүрген ойыңа.

Дос емессің, дұшпансың,

Бармаймын сенің тойыңа

Дұғай сәлем айта бар

Жиылған тойға көбіне,

Әзібек, Қасым бегіңе.

Хан Мұхтарға сәлем де,

Шабармын балта тегіне.

Достық үшін жібердім,

Қасқыр жеген тоқтыдай

Талқандар ем сені де.

Тығар едім әкеңнің

Қазып қойған көріне.

Кешегі дос, бүгін қас,

Кенженбай мырза шошыды

Батырдың қарап өңіне,

Кенженбай қайта қашады.

Ойнайтұғын теңі ме?

Тоғыз жансыз кездесті

Едіге батыр серіге.

Қайдан жүрген жансың деп,

Бұлардың келді жөніне.

– Болымды жасқа қас болды

Хан мен біздің төреміз,

Қайғыға толды денеміз,

Ғаділетсіз хан болды,

Осы хан тірі жүргенде,

Қорлықты күнде көреміз.

Жалғызды құрт деп ақырды,

Әскерін қазір шақырды,

Сол себептен келеміз.

– Қайғы ойласам, жүдеймін,

Қайратыма мінгенде,

Халқыма болат тіреумін.

Жолың болсын, жүріңдер,

Сендермен мен де біргемін.

Тасқа салсаң кесетін

Мен мұз темір болатпын.

Шөлден ұшсаң су іздеп

Қабырғаңа қанатпын.

Жанға барсаң, ағалар,

Үстіңе сауыт, жарақпын,

Асынсаң найза, садақпын,

Жиын-тойға кисеңдер,

Шүберек болсам манатпын,

Тері болсаң - жанатпын.

Қарның ашса ішетін,

Аузыңа тәтті тамақпын.

Сіздер - аға, мен - іні,

Едігенің сен дерлік

Кеудесіндегі жан-тәні.

Алдында тұрған ай-күні.

Тоғыз батыр көрген соң,

Айтылды ердің бар шыны.

Елінен шыққан тоғыздың

Бір басшы еді бар мұны,

Түзелер болды сол сыны.

Мұхтардың шықты елінен,

Қысырау ханның көлінен,

Долан қара белінен,

Сол Қоңырдың шөлінен.

Ығай мен сығай жолдас боп,

Шат болды көңілі теңімен.

Халқына бет бұрған соң,

Батырдың көңілі тасады,

Құтылғандай өлімнен

Салтанатты сәнімен,

Шаңдайдың асты ерінен.

Шаңдайдан асқан мезгілде,

Солтүстік бүйір алдынан

Жалғыз қара көрінген.

Үстіне сауыт киінген,

Ат құйрығы түйілген,

Сауыты бар темірден

Астына мінген көк шолақ,

Қамшылап қатты тебінген.

Едіге көрсе Аңғысын,

Аңғысынды көргенде,

Батыр сонда егілген,

Қабырғасы сөгілген.

Аңғысын сонда сөйлейді: –

Едіге батыр, аман бол,

Бүгін көрген таңда жоқ,

Қалқаң үшін беретін

Бүгін менде мал да жоқ,

Әттең, дүние қолда жоқ,

Аянар менде хал да жоқ,

Тірі болсаң көреміз.

Саудамыз бітсе жалғаннан

Су құйған оттай сөнерміз.

Ақылдасар адаммен

Мінезі жоқ Алланың

Аман бол, досым, аман бол!

Тіршілікте сен едің

Қимайтын жақын жаббарым.

Бабаңды тірі көргенше,

Артынан соның ергенше,

Аман көріп анаңды,

Қайта туып емшегін

Бала болып емгенше.

Сол хабарды алғанша,

Сен боларсың арманым.

Дұғай сәлем айтайын,

Нұран деген бабаңа,

Алтын тапқан анаңа.

Амандасып бармадым,

Қолдарынан алмадым,

Дос болып едік сізбенен,

Уәде қылып тәңір алдында.

Артымда әке-шеше бар,

Амалым жоқ бармаққа,

Келіп едім сені іздеп,

Қолыңызды алмаққа,

Қош айтысып қалмаққа.

Қайран досым, аман бол,

Жолығармыз қай уақта?

Едіге сонда сөйлейді: –

Аңғысын, досым сен едің,

Қысылғанда көмегім.

Жаныма жапа келгенде,

Көп болып еді себебің.

Қолға түскен мен торғай,

Сен болдың пана терегім.

Басымнан ыстық өткенде,

Самалды сары бел едің.

Адассам түнде көз болған,

Күндіз жүрсем сөз болған,

Жаман күндегі шырағым,

Қиын күнде кез болған.

Сен едің менің қарағым,

Қандай болды заманым?

Есімнен менің қалар ма,

Жанған оттың ішінде

Өртеніп, кеуіп кетер ем,

Сенімен аман қалғаным.

Бәленің айтқан хабарын,

Келтірмедің дұшпанның

Шыбын жанға залалын.

Аман бол досым, аман бол

Аңырап қалған анама,

Қаңырап қалған бабама,

Мен де кетіп барамын.

Қайыр досым, аман бол!

Қиямет мақшар күнінде

Қосса құдай табармын.

Аңғысын қайтты жөніне,

Едіге жүрді өзінің

Өніп-өскен жеріне,

Алакөл деген көліне.

Алты ай тіке жол жүріп,

Келіп шықты Едіге

Асық атып, ойнақтап

Жүретін қыстау беліне.

Қалың мал жатыр жайылып,

Бұл даланың меңінде.

Артында қалған анасы,

Кәріп болған бабасы,

Баланың келді көңіліне.

Өзі шығып ойнайтын,

Жүктей тасты тіреген

Қорасының төрінде. –

Жатырмысың, сүт бұлақ,

Бойында құрақ сылдырап,

Суың ағып бұлдырап?

Ауыл кетіп қасыңнан,

Малың кетіп басыңнан,

Қалып едің сен жылап.

Жайылушы едің бетінде

Көктемеде ешкі, лақ,

Отырушы едім суыңа

Жейдемді салып малшылап.

Бұлаққа бала жылайды

Жас ағып көзден тамшылап.

Басыңа қора салынып,

Жанатын болды шамшырақ.

Далада жатқан көп малға

Барды батыр жай сұрап.

Қой батып жүрген бабалар,

Түйе баққан ағалар,

Амансыздар ма, задалар?

Сұрамаққа ел жайын

Малшыларды жағалар.

Жайылып жатқан қалың мал,

Үйдегі жатқан кемпір, шал

Кім деген ханға паналар?

Бір қойшы сонда айтады:

– Сөзге құлақ салыңыз,

Әрбір байдың шаруасы

Бағып жүрген малымыз.

Халқымызды сұрасаң,

Есім деген ханымыз.

Халқымызға әмірші

Сексенге келген шалымыз.

Сол кісіге қараймыз,

Жас пен үлкен кәріміз.

Жолаушы жай сұрайды:

– Ханыңыз қандай еліңе,

Бай мен төре бегіңе,

Бұқара жалпы көбіңе?

Жалпыны бірдей көретін,

Әділетін бірдей беретін,

Адамның асыл тегі ме?

Байларға пәре бер дейтін,

Нашар келсе алдына

Адам деп жауап бермейтін,

Ғаділетсіз жегі ме?

Арыз айтып алдына

Ордасына ендің бе?

Нұран деген осында

Бір кембағал бар еді,

Балалар, оны көрдің бе?

– Жақсы айтасың, жан аға!

Есімнің жайын айтайын,

Әуелі топқа барғанда,

Мініп жүрген біреудің

Астыңдағы атына

Қарап көзін салады.

Жарамды, жақсы ат болса,

Оны ептеп алады.

Егер де атын бермесе,

Оған пәле жабады.

Жоқ пәлені орнатып,

Бақайшағын шағады.

Ақысыз жүр құл мен күң

Су құйып, малын бағады.

Қорлықпен өткен бір заман

Жылауменен нашардың

Күні өтіп барады.

Қолдан келер дәрмен жоқ,

Ішіміз оттай жанады.

Нұранның жайын айтайын,

Есімнің отын жағады.

Мына сөзді естіген соң,

Қайғының басты түнегі,

Сол жерге батыр түнеді.

Ауру емес, cay емес,

Құр ыржаңдап күледі.

Ертеңгісін жайғасып,

Батыр атқа мінеді.

Ата-анасын көргенше,

Қан болды ердің жүрегі,

Бір қайратқа кіреді. –

Ал, аталар, аталар,

Біріміз барып алдымен,

Нұранның жайын білелік.

Қандай көпте жүр екен,

Біліп бер деп тілелік.

Жамандыққа жолама,

Істегенмен жамандық

Адамның арты оңар ма?

Жолдасын тастап жекелеп,

Есім ханның үйіне

Келді батыр қонаға.

Ханға қонып бала отыр,

Әкеге көзін сап отыр.

Жүгіріп жүр екі адам

Бүкшең қағып қорада.

Едіге қайтып келер деп,

Ешкімнің жоқ есінде.

Нұран келді күркілдеп,

Жейдесі жоқ етінде.

Әсем келді, анасы

Қалмаған адам көркінде.

Адамда ажар қала ма,

Болмаған соң еркінде?

Ата-анасын қараса,

Өзі ойлаған дертінде,

Түнімен сені көрем деп,

Таң атқан соң дәдеңді

Ханға отыр берем деп.

Хан менен ханым отырды,

Бір ханзада баласы

Қонаққа бізге келген деп.

Ханым асты жая-жал,

Алуа менен қосып бал.

Алдына қойып қонақтың:

– Бала, мынаны, - дейді, - ал.

Есігінде орданың

Мәужіреп отыр кемпір, шал.

Кемпір, шалды көргенде,

Қапалықпен бала дал.

Әсем мен Нұран көргені

Мүсәпірлік қиын хал.

Шыдады бала, шыдады,

Мынауың қалай демеді.

Тасты кесер болат қой

Сабырлық қылып көнеді.

Алдына келген тамақты

Ә дегенде жемеді.

Қазы мен қарта, жамбастан,

Табаққа келген майымен

Шалға кесіп береді.

Бұрынғы келген қонақтар

Май бермек түгіл әуелі

Жаман шал деп сөгер-ді.

Ақ майға тойып кемпір-шал

Екі жабу сүйретіп,

Далаға қарай жөнелді.

Үйге қонақ жатады

Қидың оты сөнеді.

Далада жатқан кемпір-шал

Бір сөзге енді келеді.

Әсем айтты Нұранға:

– Бүгінгі қонақ қалайша

Майын жемей, Нұреке,

Неге бізге береді?

Бұрынғы келген қонақтар

Ханға қайтсем жағам деп,

Қапталдасып сөгер-ді.

Осы келген қонақты

Ішім жақсы көреді.

Көзіне көзім түскенде,

Денем ұйып жөнеді.

Осы келген баланың

Көп болды-ау бізге себебі.

Кешегі жалғыз барында

Біздің үйге келгенде,

Біз байғұсты мүсіркеп,

Таматын бізге берген бе?

Кемпір мен шал күңіреніп,

Көз жастарын төгеді.

– Мүсіркеуші кім келіп,

Отырушы едік күнде өліп?

Қорлықпенен жүруші ек

Пенде болып күн көріп.

Жылап жүрген далада

Кемпір менен шал екен.

Едіге деген бұлардың

Өлгенде көрген бала екен.

Кемпір, шалдың Едіге

Жарқырап атқан таңы екен,

Қараңғы үйдің шамы екен.

Сүйсе сусын қандырған

Едігенің бойында

Бір-екі белгі бар екен.

Алдына ойнап келгенде,

Түймедей қалдан сүйетін

Кемпір менен шал екен.

Дала боран, жер тоңған,

Желтоқсан айы қар екен.

Киімі жоқ етінде,

Қораның ық жақ шетінде,

Күзетте отыр кемпір-шал

Жабу тұтып бетіне.

Осынша қорлық көрсетті

Есім хан жесір - жетімге.

Шал, кемпірді көрген соң,

Түсті бала санаға.

Күңіренгенді көрген соң,

Шықты батыр далаға.

Келді аяңдап бабаға,

Жылап жүрген анаға.

Анасы жылап тұрғанда

Тас та болса ерімей,

Адал жүрек қала ма?

Балқығандай қара тас

Көзінің аққан жасына.

Нұран менен кемпірдің

Нашарлық келген басына.

Дүние жалған не дейсің,

Осы беттен келмесем,

Көрген күні осы да.

Мұнан артық жамандық

Адамзатқа болсын ба?

Балада сабыр қалмады,

Қастарына барады.

Шоқ жайып берші, шешеке,

Арқам қышып барады.

Шоқ жайып кемпір көреді.

Түймесін көзі шалады.

Түймені көзі көрген соң,

Көзінің жасы парлады.

Жылайды ана еңкілдеп,

Шал өксіді кеңкілдеп.

– Қайран менің жалғызым

Атқан таңмен теңсің деп,

Жалғыз қайдан келсін деп,

Кемпір шалға жылайды,

Сөйлесіп көрші, бала бір

Тілегімізді берсін деп.

– Жай айтқалы келіп тұр

Алдыңа ғаріп шалыңыз.

Айтсам, балам, таусылмас,

Ойдағы арман, зарымыз.

Жалғанда көрген жақсылық

Жалғыз-ақ бала барымыз,

Жарқырап атқан таңымыз,

Қараңғы түнде шамымыз.

Жау шапқанда әкетті,

Сол жалғыздан айрылып,

Көзден ақты қанымыз.

Сол жалғызға ұқсайды.

Түймең менен қалыңыз.

Он бір жылға айналды

Қолдан жалғыз кеткелі,

Жау қолында тұтқын боп,

Тірідей сапар шеккелі,

Ерніміз біздің кепкелі.

Өлмей тірі кеткен соң,

Көңлімізден кетпейді,

Рұқсат берсең, шырағым,

Аңсап тұрған біз ғаріп

Қалыңыздан иіскеп,

Түймеңізден өпкелі.

Бұл күнде бізде бала жоқ,

Баласыз да пана жоқ,

Есімнің күң мен құлымыз,

Ешкі ғұрлы баға жоқ,

Ағайын-туған және жоқ,

Қозғалар бізде шама жоқ,

Бір сүйгізші түймеңнен,

Көріп ем мен де өзіндей

Шамшыраққа баба боп. –

Жақсы айтасыз, жан ата,

Менің де сіздей бар еді

"Қарағым" дейтін анамыз,

Қамқоршы болған бабамыз,

Мендей-ақ шығар балаңыз,

Әкем де менің сіздей-ақ,

Балаңыз да біздей-ақ,

Тіліңізді аламыз.

Жал, құйрық қанат бар болса,

Адамның болар нөкері,

Бала адамның шекері.

Уағында шам жанбаса,

Шөлдегенде сусын қанбаса,

Дауасыз жалған кешегі.

Бұлаққа шыққан балдырған

Сумен жақсы өседі.

Анамыз бұлақ бал құрақ

Жағасында өсеміз.

Балаң да теріс кетпейді,

"Сүйемін, қозым" десеңіз.

Шал мен кемпір баланы

Ортаға алып көреді,

Иіскеп қалын сүйеді,

Иығындағы түймесінен

Шал еріні тигенде,

Денесі шалдың иеді.

Қорғасындай балқыды

Шал, кемпірдің сүйегі.

Солғындап тұрған қара тау

Көктеді қайта шиені.

– Сақалымның ағында,

Өлерімнің шағында

Жылаумен өтті өмірім.

Жалғызым келіп осыдан

Ашылар ма екен көңілім.

Жалғызым менің тірі кеп,

Балбыраған етіне,

Жұпардай болған бетіне,

Тірі тиіп қу аузым

Жібір ме екен ерінім?

Бақ қонып қайта басыма

Келісер ме екен көңілім.

Шөліркеп жатқан тақырға

Көктер ме қайта егінім?

Басыма бақыт қонғай да,

Жасыған көңлім толғай да.

Бүгінгі күнгі жақсылық

Маған алда болғай да.

Бала сонда сөйлейді:

– Ашылсын ата мейірің,

Бөтен екен демегін,

Әкем де менің сіздей-ақ

Қолтығыңа енейін.

Ата болып жүріп қор,

Бала болып ерейін.

Қойныңды аш, жан ана,

Емшегіңді емейін,

Құшағыңа енейін.

Бері таман келші атай,

Мойныңызға мінейін.

Жүріп көрші, ататай,

Артыңнан еріп көрейін.

Кемпір-шалдың мойнына

Батырдың қолы тигенде,

Анасынан сүт шығып,

Бұлақтай ағып жөнеді.

Емшектен сүт шыққанда,

Анасы сөйлей береді: -

Жеңілттің балам, басымды,

Денеме нұр шашылды.

Осындай боп июші ем,

Емізгенде кешкісін

Едіге жалғыз асылды.

Болмасаң да құлыным,

Төсіме келіп тигізші

Мұрының мен басынды.

Өлгеннің оты сөнеді,

Өлмеген адам көреді.

Атасы мен баласы

Бірін-бірі көреді.

Жалғызын аман көрген соң,

Кемеліне келеді.

Бақырдың келді көмегі,

Көктеді салған терегі.

Қуаныш күндей қыздырды,

Мұздап қалған денені.

Ертеңгісін ел тұрмай

Едіге батыр жөнелді.

Ертеңгісін Едіге

Жолдастарын табады.

Едіге елге келдім деп,

Халқына хабар салады.

Жиылып халкы келгенше,

Ханның ауылын шабады.

Тұлымдысын күң қылып,

Айдарлысын құл қылып,

Қасқыр жеген тоқтыдай

Шығармай үйге қамады,

Ханға ойран салады.

Олай емес, былай деп,

Ханның басын алады.

Сөніп қалған Нұранның

Оты қайта жанады.

"Қайтып келіп Едіге

Ханды өлтірді" деген сөз

Халқына түгел тарады.

Нұранның келді басына

Жасайтын қайта заманы.

Есентай, Есен мырзаға

Едіге малын баққызды,

Телміртіп отын жаққызды.

Нұранның көрген қорлығын

Мырзаға әкеп тартқызды.

Халқын жиып той қылып,

Бәйгеге атын шапқызды.

Сағынып жүрген халқына

Қолынан тамақ татқызды.

Нұран көрді көп жылдар

Қорлық пенен зорлықты.

Есімнің қалған тұқымын

Тоздырып бұ да қаңғыртты.

Халқын жиып Едіге

Айтты сонда жарлықты.

Жиылып халқы қош алып,

Батырға берді хандықты.

Басында жалғыз Едіге

Аяғында он болды,

Күш-қайраты мол болды,

Бәрі де күшті зор болды,

Нұранда бала мол болды.

Бәрінің Нұран бабасы,

Бәрінің Әсем анасы,

Бәрінің түгел бабасы.

Тоғыз жігіт жолдасы –

Батырдың түгел ағасы.

Бір туысты он жігіт

Алыс-жақын болмады,

Бәрінің бірдей арасы.

Батыр сонда сөйлейді:

– Шаруа жақсы бабаға,

Жігіттік жақсы балаға,

Ұнайды хандық ағаға.

Жасы үлкен адам тұрғанда,

Бала да хан бола ма?

Халқыменен келісіп,

Хандықты берді Жапарға.

Алтын таққа мінгізіп,

Басына тәжі кигізіп,

Жеткізді бақ атаға.

Жапар батыр хан болды

Әділетті нашарға.

Биледі хан боп халықты,

Теңгерді нашар ғаріпті.

Жалғызы шалдың жаныпты.

Жылағанды жуатып,

Жақсылық жолға салыпты.

Досының көңлін асырып.

Дұшпанның көңлін бастырып,

Құмары ердің қаныпты.

Бір күні үйде отырып,

Едіге батыр қамықты:

– Аман көріп жетілдім

Артымда қалған елімді,

Өніп-өскен жерімді,

Бәрін түгел көрген соң,

Шат болып тұрмын көңілді.

Мұхтарға бала болғанда,

Бар ма еді әкем көңілімде.

Көремін деп ойлап па ем,

Тұтқынға түсіп барғанда,

Олжа қылып тоздырып,

Бөліп-бөліп алғанда,

Айырылып әкем қозыңнан

Болып едің арманда.

Көремін деген ойымда

Қайран елім болған ба?

Бүгін маған бәрі дос.

Жалғанда сені ойласам,

Болады менің көңілім бос.

Ойласам дос екенсің,

Жамал, маған

Арманда өткен екен талай адам.

Салмаса көңіліме

Жамал қаяу

Атамды анамменен қайдан табам?

Пайдасы достығыңның осы емес пе

Елімді сау-сәлемет таптым аман.

Ойға-қырға қаңғырып,

Есімнен алдым кегімді.

Жылағанын жуатып,

Күлдірдім түгел елімді.

Қояндай қорқып жатқанша,

Оттың басын баққанша,

Жаман күнде жар болған

Көрейін қайран ерімді.

Қалған шығар кейін ел

Едіге қорқып кетті деп,

Білдірейін бір барып

Тірі жүрген жөнімді.

Алайын ханнан кегімді.

Барып сенің, залым хан,

Талқандайын төріңді.

Суалтайын көліңді,

Босатайын тұтқыннан

Аңғысындай ерімді.

Әжібек, Қасым, Кенженбай

Көрсетейін сендерге

Осы жолы көрімді.

Жүз батыр ертіп, шаппақ боп,

Шықты Мұхтар еліне.

Қысырау ханның қаласы,

Көк теңіздің көліне.

Келіп шықты Едіге,

Алты ай жүріп сапарға

Шөлқоңырдың беліне.

Үстіне сауыт киеді,

Ат құйрығын түйеді,

Мұхтар ханның еліне

"Нұрандап" бала тиеді.

Іздегенін табады,

Қонырауын қағады.

Қаланың алдын шаң қылып,

Қақпаның аузын қан қылып,

Мұхтар ханды шабады.

Бірге барған өзімен

Жылап жүрген пақырдың

Бәрін де тауып алады.

Мұхтар ханды тауып ап,

Садақаға шалады.

Хан мен бекті қырып сап,

Құмары ердің қанады,

Едігенің аузына

Мұхтардың елі қарады...

Бұрын көрген қиынды,

Аямайды зұлымды.

Қас пен досын ұмытпас

Көңілде болған бұрынғы.

Хан мен төре тұқымы

Сол арада қырылды.

Қорыққаннан бәрі кеп

Аңғысынға тығылды.

– Айтқаныңа көндік, - деп,

Хандықты саған бердік, - деп,

Досыңды батыр, сен тоқтат,

Паналап саған келдік, - деп.

Аңғысын кірді шатырға,

Едіге сынды батырға.

– Жаныңа зор келгенде,

Кім бар еді қасында?

Бабаңды батыр көрдің бе,

Артыңнан досың ерді ме,

Емшегін анаң емдің бе?

Өлмеген құлға атты таң,

Бағынып отыр барлық жан.

Тұтқында жүрген босанып,

Жылағандарға жанды шам.

– Әділетіңнен тайма, - деп,

Күніңді өткен ойла, - деп,

Мұхтар ханның орнына,

Аңғысынды қойды хан

Мұхтардың қосып Жамалын.

Аңғысынды хан қойып,

Мұхтардың елін сұратты,

Зәлімдерді жылатты.

Адамдарын ап қайтып,

Бәрін де түгел қуантты.

Екі хандық еліне

Едіге батыр. атанып,

Тапты батыр мұратты.

"ҚЫЗ ҚҰЛАҒАН"

/ Дастан /

Бір құз бар қыз құлаған Текеліде,

Тауының Балдырғанды етегінде.

Ескерткіш ескі өмірдің куәсіндей,

Тұрады дәйім тәжім етеді де.

Мүлгіген құздың түрін көрген сайын,

Қиялдың еріп кетер жетегіне.

Қарттардың кәрі құлақ ертегінше,

Тіл жетсе құзды әңгіме етелі де.

Ол құздан адам түгіл аң жүре алмас,

Шөбі аз, бұтасы жоқ, бос салдыр тас.

Астында Шажа суы көбік шашып,

Жансыз тұр "Қыз құлаған" игендей бас.

Атанған Ақша жайлау үсті құздың,

Заманнан ғасыр жарым бұрын біздің

Қарттардың ауызша айтқан тарихынша,

Өлгені анық құлап бір жас қыздың.

Қыздарын қазақ малға сатқан кезде,

Мал берсе шалға басын шатқан кезде.

Еріксіз сүймегенге күң боп барып,

Көз жасы қан аралас аққан кезде.

Даланың тәңірісі бай, болысы боп,

Мойнына билері қарғы таққан кезде.

Адамдық ар мен ұят, әділдік жоқ,

Жарлыны улы жылан шаққан кезде.

Жарымай аузы асқа маңдай термен,

Бай малын кедей құл боп баққан кезде.

Зұлымдық қиянатпен еңбек қанап,

Құл жұмсап байлар тыныш жатқан кезде.

Қайғыру, пәле, жала, қайыршылық,

Перде боп жарлы бетін жапқан кезде.

Даланы қара түнек басқан кезде,

Би, болыс момынға зәр шашқан кезде.

Малдылар малсыздарды мал деп санап,

Қан сасып, қан дария тасқан кезде.

Әйелге шың да, құз да, су да жау боп,

Әр жерден ажал аузын ашқан кезде.

Бай - қасқыр, жарлы - әлсіз тоқты болып,

Басып жеп берекесі қашқан кезде.

Өзіне пышақ салып өлген Баян,

Талай қыз құздан құлап өлгені аян.

Талайлар суға кетіп, шыңнан ұшып,

Ол заман заман ба еді жылан, шаян.

Кедейдің кеткен кезде ісі қырын,

Мен дағы сөз қылайын соның бірін.

Үлесі, міне, бүгін маған тиді,

Ашуға "Қыз құлаған" қыздың сырын.

Естіген оқиғаның дәмін татса,

Не ащы у, яки татыр балдан шырын.

Жете алмай арманына құздан құлап,

Бастайық жастай өлген қыздың жырын.

Айтылмаған әңгіме мына сөзім,

Шежіреші емеспін және де өзім.

Жайлауда ел аралап ұзақ жүріп,

Кәріқұлақ бір қартқа келген кезім.

Сұрадым "Қыз құлаған" уақиғасын,

Қарт тұрды көп ойланып, шайқап басын.

Қалдырған зар заманның белгісі ғой,

Шырағым оны сұрап не қыласың?

Оқиға бұрын болған көрінеді,

Мінеки сексен үште менің жасым.

Айтайын білгенімді түсініп ал,

Кейінгі ұрпақтарға мұра қалсын.

Жүз жиырма, әлде одан да ары ме екен,

Мөлшерлеп айта алмаймын дәл шамасын.

Атанған құздың үсті Ақша жайлау,

Болыпты Ақша болыс бірер сайлау.

Ақшаның немересі дейді қызды,

Кәрілер бізден үлкен шешіп байлау.

Хан билеп, қан сасытқан заманда анау,

Кезінде өріс алған әйел қанау.

Бір жас қыз Дариға атты құлапты деп,

Ертек қып қарттың айтқан сөзі мынау.

I.

Жүз жиырма, бір жүз елу, яки жүз жыл,

Қарттардың айтуынша болған іс бұл.

Жасапты ағайынды екі кісі,

Дейтұғын бірі - Бәйбек, бірі - Әлімқұл.

Тоқалдан Әлімқұлы анасы өлген,

Сол күнде он екіге жасы келген.

Баласы Бәйбішенің Бәйбек мырза,

Айттырды бір сұлуды тандап елден.

Әкесі Ақша осы кез дүние салды,

Сансыз мал бәйбіше мен екі ұл қалды.

Күн қайда анасы жоқ жетімдерге,

Атадан қалған малды Бәйбек алды.

Баласы екі қатын екі рулы ел,

Екеуі бірге өссе де қозыдай төл.

Күндестің күлі күндес дегендейін,

Әлімқұл - құл атанды, Бәйбегі - сел.

Әлімқұл - кедей, Бәйбек - атанды бай,

Кемі жоқ еш нәрседен дәулеті сай.

Малдарын малсыздар мен құлы бағып,

Жатады қарнын сипап үйінде жай.

Әлімқұл құл орнына малшы болып,

Жарымай ішер асқа қолы батпай.

Отызға келгенінде Әлімқұлға,

Әперді бір жетім қыз қызметіне орай.

Еншіге қазан, ошақ, отау қайда,

Тимеді тым болмаса бір қотыр тай.

Адамға мейірімсіз Бәйбек ожар,

Тоң мойын ойламайды ұят пен ар.

Қырықтан жасы асқанша бала көрмей,

Ойында, міне, осындай қайғысы бар.

Әйелден аз да болса төртеуді алды,

Бақсы ойнады, молдалар демін салды.

Пұшпағы қанамастан біреуінің,

Бәйбектің төрт әйелі бедеу қалды.

Отыздан асты Әлімқұл өзі кедей,

Еңбек етер Бәйбекше жатып жемей.

Өзі құл, әйелі күң болса дағы,

Жүреді күліп-ойнап түкті елемей.

Жарымай аузы асқа, тақымы атқа,

Жүргенде қолы жетпей дәулет, баққа.

Егіз қыз тапты әйелі құрсақты боп,

Кеттім деп су түбіне жүрген шақта.

II.

Әлімқұл шілде күзет істеді ғой,

Еңсесі көтерілді жазылып бой.

Алты ай босқа малын бағатын боп,

Қарызға ағасынан алды бір қой.

Егіз қыз туды деген хабарды естіп,

Түседі ағасына бір ауыр ой.

– Әлімқұл алады екі қырық жеті,

Түзелді дей бер онда оның беті.

Дүз жылқы екі қыздан қалың алса,

Байлық қой көрінбейтін түбі, шеті.

Қалың мал екі қыздан бір өзі алып,

Байлыққа теңелмек қой маған ниеті.

Сұрайды Әлімқұлды шақырып ап,

Бірін бер, маған інім қыздың екі.

Алдында тілеуің бар баласың жас,

Менікі, сенікі не, адамбыз ағайындас.

Төрт жеңгең түгелімен қалды бедеу,

Өтем бе дүниеден болып қу бас.

Артымда малға ие жоқ өзім өлсем,

Соны ойлап тамағымнан өтпейді ас,

Түсімде әкем болып Әлімқұлға

Бірін ал, бердім деген қос гауһар тас.

Ақыры сол болады мұрагерін,

Деп еді атандырғың атын Күлпаш.

Қызғаныш Бәйбектікі бәрі қулық,

Шырағым бір атадан бірге тудық.

Үйлендің. Бірақ қолдан шығармас ем,

Бөліндік, ата-баба жолын қудық.

Шырағым, Күлпашымды өзіме бер,

Етпейін менде сені босқа арам тер.

Сендегі, мендегі не, ортақпыз ғой.

Біреуі сенде қалсын ойланып көр.

Бәрібір сенің балаң - менің балам,

Есейіп сегіз жасқа толғанда алам.

Бермесең жылатты деп қарғыс айтып,

Әкемнің әруағына сені салам.

Кетер ме ішке сыйған сыртқа сыймай,

Бермеске ағасынын көңілін қимай.

Асырау ақысына қойды кешті,

Ананың сүті, атаның күшіне сай.

Ер жетіп егіз қозы өсе берді,

Күн сайын сағат санап бұдан былай.

Дариға деп ат қойды өз баласына,

Бала балдан тәтті ғой ата-анасына.

Әлімқұл егіз гүлін бақыт санап,

Мал, дүние кірмейді ой-санасына.

Судағы баласына ұқсап құндыз,

Көктегі жанған қатар жарық жұлдыз.

Таранып тоты кұстай бойын сылап,

Нұрланып гүлдей жайнап өсті егіз қыз.

Он төртке толды биыл қыздар жасы,

Тізеден төмен түскен қолаң шашы.

Меруерт тіс, пісте мұрын, көзі тұнық,

Жапанда жанған түнде бір гауһар тасы.

Секілді піскен алма көз тартады,

Сабақты түйме дейін кесер басы.

Алқызыл қызғалдақтай қызыл ерін,

Аяғын алшаң басар жүрсе керім.

Жайдары мінездері, жазық маңдай,

Белдері бұралады талдай ерім.

Алғысыз ажыратып порымдары,

Отырған бір кісілік орындары.

Аршын төс, сұңғақ бойлы, барыс кеуде

Сағымдай сәуле шашар бет ажары.

Күн түссе сағымданар тамақтары,

Қиылған қас, жайдары қабақтары.

Бұлбұл тіл, лебізі бал, сөзі шекер,

Еттері күздің жауған ақша қары.

Лүпілдеп бірдей соғар жүректері,

Түріндей ақ жамбының білектері.

Назданып көз қиығын тастағанда,

Бардайын білінер бір тілектері.

III.

Күлпаш - байдың, Дариға - жарлы қызы,

Олардың бойға арам басқан ізі.

Қалыңға айдап берер малымыз жоқ,

Малсызға ерімейді жүрек мұзы.

Бұлт басып, қара түнек, тұман түсіп,

Өмірдің сөнер ме екен қос жұлдызы.

Адам ба, мал ма, аң ба, малды шал ма,

Кімдермен қосылады дәмі-тұзы.

Күлпашты Бәйбек оңай бермес бізге,

Кет, шық дер, сұрай барсақ теңіңді ізде.

Малдыға шал да болса өзі ұсынар,

Тарту деп мына қызым берген сізге.

Әкесі Дариғаның біздей жарлы,

Оған да мал, маталар жоқты-барлы,

Он жылда табармыз он-ақ бесті,

Қол жетпес ұсынғанмен заман жарлы.

Қалың мал жеткізе алмай кедей жағы,

Зәрінен Бәйбек байдың қорқып тағы.

Құдалық ойласа да қолы жетпей,

Сұлудан күдер үзіп, сынды сағы.

IV.

Бірінші Күлпаш жайлы айтып кеңес,

Асырап алған Бәйбек өз қызы емес.

Сұлу деп әкесінің құнын сұрар,

Қалың мал аз бергенге жақын келмес.

Сүйекке көп берген соң таңба болар,

Жан емес шыққан жері бізге теңдес.

Негізі жарымаған кедей бірі,

Жастықпен гүлдей жайнап тұрған түрі.

Әкесі, шешесі анау не оңады,

Бес батпан, бес саусақтың күс пен кірі.

Алғанмен негізіне тартпай қоймас,

Көн қатқан арттарына жамап сірі.

Әруағын ата-баба тербетпелік,

Итпенен қосақталып жүр деп тірі.

Оңады одан туған бала қайдан,

Тұқымы болмаған соң шонжар ірі.

Мырзалар тең емес деп жері шыққан,

Қыздарды қорлап, безді құдалықтан.

Егіз қыз ерікті әзір бастары бос,

Аман жүр ноқта кимей бұғалықтан.

V.

Әлімқұл көп ойлады бала жайын,

Ер жетіп, есі кірді күн мен айым.

Теңіне өзі сүйсе тегін барсын,

Бастарын байлап, матап не қылайын.

Ешкімге телімейін балам басын,

Қаласын өзі сүйіп, асыл тасын.

Онсыз да күн көрермін жаным сақтап,

Қоңыз да тауып жүр ғой ішер асын.

Теңіне барсын қалап, өзі сүйіп,

Бір-бірін құрмет етсін жүрегі иіп.

Алғанда бес-он қара оңамын ба,

Жылатып әзірейілге неке қиып.

Баламды жылатпайын байға беріп,

Он-он бес қой мен төрт-бес тайға беріп.

Қызығын көргенімнің өзі артық,

Теңіне өзі сүйген жайға беріп.

Әлімқұл осылайша ойлап қойды,

Жаратпай құдалықты жауып қойды.

Ер жетіп, есі кірсе қос қанатым,

Көремін қызық сауық ойын-тойды.

VI.

Бәйбек тез жоғалтуға қыздың көзін,

Тықыршып асығып жүр таппай төзім. –

Алтынға айырбастар кезім келді,

Асырап алдап алған кедей қызын.

Бір байдың бағым жанып қатыны өлсе,

Не десем бұл болар ед айтқан сөзім.

Қалыңға алар едім малды матап,

Болар ем сыйлы құда және де өзім.

Дәулетті бір кәрі бай кез келсе екен,

Күлпаштың пайдаланар піскен кезін.

Күлпаш та жанып тұрған бейне шырақ,

Алар ем үш-төрт жүз мал басын құрап.

Тоқтасқан бай адамның қатыны өліп,

Қызыңды беріңіз деп келсе сұрап.

Етпеттеп өзі барар надан қыз ғой,

Кездессе шал да болса жайлы тұрақ.

Сыдырым таспа, сынық ине бермей,

Көндірем Әлімқұлдың мойынын бұрап.

Осындай әртүрлі ойлар жүріп жатты,

Егіз гүл тәмәм елді таңырқатты.

Кешікпей байдың бағы жанып,

Күлпаш пен Дариғаның күні батты.

Көрген жоқ сорлылары, Бәйбектерді,

Пәледен сақтар құдай мың бір атты.

VII.

Сорына Күлпаш қыздың ашылмаған,

Кәрі би Қалтай деген құр төрт таған.

Үйіне Бәйкеңнің келіп түсіп,

Айтысып жалпылдасты есен-аман.

Тоқалым өткен қыста қаза болып,

Көңілім ренжулі болды жаман.

Әдейі өзіңізді іздеп келдім,

Қол жетпей жүруші еді бұрын саған.

Біріне қонақ асы беріп бірі,

Достасып өткен еді ата-бабам.

Айырсын түбімізді сүйек деуші ед,

Қайтеді қызыңызды берсең маған?

Сұм Бәйбек елін жиып ақылдасты,

Мақалдап ақсақалдар тақылдасты.

Құдайым айдап беріп келген бақыт,

Теппелік өзі иіліп келген басты.

Сол еді өз ойым да деді Бәйбек,

"Дұрыс" деп қалғандары мақұлдасты.

Етін жеп, қымыз ішіп, бетін сипап,

Құрбандық етпек болды Күлпаш жасты.

Құзғындар қарқылдасып басып үйді,

Деген бар саттың күйді, алдың тиді.

Жаралған жат-жұрттыққа қыз бала ғой,

Жіберме ренжітіп келген биді.

Өзі би, зор бай адам Қалтай кәрі,

Малдының ол заманда сөзі дәрі.

Жиылып, жалпылдасып келіп жатты,

Қайырлы болсын айтып жұрттың бәрі.

Ту бие сойып қонақ асын беріп,

Сөйлесті қалың малын одан әрі.

Бірінің бірі ұстап, қысып қолын,

Айтысты мақалдасып ата жолын.

Сұраған қырық жетіні көп қып беріп,

Екі бай көрсетісті дәулет молын.

Жүз байтал, жиырма тайлақ, үш жүз тұсақ,

Кәделер толып жатыр басқа да ұсақ.

Сәтіне келер айдың малды алмақ боп,

Күлпашты уәде беріп, қойды тұсап.

Еліне енді Күлпаш болды ермек,

Ой түсті тәтті өмірі татып кермек.

Әлімқұл жанталасты, қорғап көрді,

Бұларың жауыздық деп қолын сермеп.

Ол күнде бұлбұл болсын, дүлдүл болсын,

Қолынан кедейлердің не іс келмек?

Үстінде Ақша жайлау тойын істеп,

Қалтайдың қаршығасын болды бермек.

Мес карын, іркілдеген, өгіз мойын,

Сұм Бәйбек орындап өз арам ойын.

Кеспелтек жаңғырыққа жар болмақшы,

Қызғалдақ ерін Күлпаш уыз қойын.

Түгендеп басқа ұрып малын алып,

Жасамақ жайлау үсті қыздың тойын.

VIII.

Той болды жайлау үсті ұлы жиын,

Арқан керіп, қатарлап тіккен үйін.

Жуандар ата ұлынан келіп жатыр,

Кімнің-кім екенін де білу қиын.

Түйеге саба-саба қымыз артып,

Шашуын ала келген теңге, тиын.

Тартылып жамбас, жая, қазы-қарта,

Көріскен өздерінше құрмет-сыйын.

Ортаға отырғызып мақтасады,

Қадірлі кәрі күйеу Қалтай биін.

Байлар мен ақсақалдар, қолы бостар,

Бақсылар, қожа, молда, байға достар.

Би-болыс, старшын мен елубасы,

Жиылған жұрттың басы теке, қошқар.

Етін жеп, кекірісіп қымыз ішіп,

Қызара бөртіп қара терге түсіп.

Іркілдеп қарындары төңкеріліп,

Кеткендей қозғала алмай кеудесі ісіп.

Ішкенін, жегені мен әңгіме етіп,

Кеткендей ашаршылық зардабы өтіп.

Құзғындар қызыл көрген қарқылдасып,

Мақтасып бірін-бірі жатты көкіп.

Тола отыр бәйбіше бір-екі үйде,

Олар да бас изескен осы күнде.

Сабалап қымыз, шай ішіп самауырлап,

Мәз-мәйрам қып отыр сыймай үйге.

Олардың перзенттері дәулеті тең,

Бір үйде қыз-келіншек мырзалармен.

Тәлімін ата-ананың жолын ұстап.

Әзілге мастанысып болып мең-зең.

Не керек осы үш топқа бәрі дайын,

Қызығы кейінірек айтқан сайын.

Қолпаштап атын ұстап, аттандырып,

Жолдасы қолтықтап жүр Қалтай байын.

Жаралу бір болса да несібе кем,

Кедейлер жырым балақ, жыртылған жең.

Су тасып, отын алып, отты жатып,

Мал батып, уақыты жоқ аларта дем.

Күлпаштың қайғысына олар ортақ,

Дертіне шипа болар таба алмай ем.

Сылаған бойын түзеп есіл тоты,

Қаңғырған күйкентайға болды ғой жем.

Нетсе де бір Алланың құдіреті кең,

Балықтай қайраңдатар соғылып сең.

Тартылып таразыға тендік тиіп,

Күн туса ауыздықтар жуанды өңшең.

IX.

Жиылып жарлы, жалшы жанның бәрі,

Тыңдайтын өлендерін жас пен кәрі.

Жойылып балалық шақ аяқталып,

Егіз қыз қайғы тартты одан әрі.

Себебі Қалтай күйеу ұрын келген,

Бірер күн той болардан бұрын келген.

Көрімдік, төсек салар, қол ұстатар,

Ол күнде артылған ба ырым елден.

Самарқау, шешек шығып Күлпаш ауру,

Бақытсыз жастың ісі қырын келген.

Жас жанды жазығы жоқ ерікке қоймай,

Апарып беріп Қалтай шалға телген.

Жас көңіл жараланды алып ұшпа,

Жем болды қайран бұлбұл қара құсқа.

Әлімқұл қорғап көрді не шығарды,

Сорлы ғой сыңар қанат қолы қысқа.

Қанаты, жал, құйрығы бүтін болса,

Алтынын берер ме еді жез бен мысқа.

Еркі жоқ өз басының құлы емес пе,

Жұмсаса ете берер не жұмысқа.

Жәрдемші жаны ашыр табылмады,

Қолының ұшын берер қыз байғұсқа.

Шешегі тарғылданып ішке түсіп,

Күлпаштың дерті үдеді шықпай тысқа.

Жұлынды жастайынан солды қурап,

Біреуі егіз гүлдің қапылыста.

X.

Бұлт басып қараңғылық көк тұман бу,

Мақұлық жанды-жансыз болды у-шу.

Жарлының жаны ашыр іші күйіп,

Атылды көздің жасы бұлақтан су.

Қайғының дәмін анық татқан жанға,

Ішкені бал орнына татыды у.

Той, думан жүріп жатты оң жақта өлік,

Қайғысыз алшаң басып жүр Бәйбек қу.

Жас қыршын жапа көріп қаза тапты,

Көз жасы жарлылардың көл боп ақты.

Бұл өлім жуандарға екінші ермек,

Малшы мен жалшыларға ғана батты.

Жыртқыштар жас өлімді елеген жоқ.

Той, думан бұрынғыша жүріп жатты,

Ат орнын тай басады деген бар ғой,

Әлгі той қылған қыз өліп қапты.

Молдекең жаназасын шығарып тез,

Көмуге алып кетті бар жасты көз.

Жерлеуге кеткендері келмей жатып,

Жесірдің дауы жайлы басталды сөз.

XI.

Бәйбек пен Қалтайды енді ортаға алды,

Өздерің келіскін деп ақыл салды.

Байеке өзің пішіп, өзіңіз кес,

Ырза ғыл, ренжітпей күйеу шалды.

Бәйбектің қайтаруға көзі қимай,

Қалыңға Қалтай айдап берген малды.

– Аға өлсе, іні мұра деген мақал,

Мирас боп ағалардан бізге қалды.

Қалтайдан өзім өлмей қол үзбеймін,

Дос еді бірге жескен шекер-балды.

Ат орнын тай басады деген бабам,

Жабамын Дариғаға орамалды.

Кесілсе жалғыз ағаш жоғалады,

Дейді ғой орнында бар оңалады.

Қызы бар бірге туған өз інімнің,

Биекем дұрыс көрсе соны алады.

Мал үшін Бәйбек безер тіл мен жағын,

Жақсылар сындырмаймын бидің сағын.

Інімнің бірге туған қызын берем,

Тебірентпей ата-баба аруағын.

Сөзімді ешкім теріс дей алмайды,

Басымда құдай берген тұрса бағым,

Биеке төрелікті өзіңіз айт,

Бақ қонып, дәулет орнап тұрған шағың.

Қалтай айтты: не іс бар келіспейтін,

Байекең айтты көндім арғымағым.

Бөрінің ауызына байлап қойды,

Жанындай Әлімқұлдың жас лағын.

Ой пәлі, бәрекелді, бәрекелді,

Келісті әуре етпестен десті елді.

Ат шабар тегіс жер жоқ күрестен соң,

Некесін қидырыңдар қыздың енді.

XII.

Үйіне Әлімқұлдың келді Бәйбек,

Өтілмек не айтады алдынан тек.

Қарағым, қарашығым, жалғыз інім,

Бастады ақыл сұрай келдім мен деп.

– Алдыңа ақыл сұрай келді ағаң,

Айтасың қандай кеңес бауырым маған.

Күлпаштың орнына бер Дариғаны,

Ат орнын тай басатын дейтін бабам.

Малы бар, дәулетті адам және өзі би,

Қалтайды күйеу етсең артар бағаң.

Келісім беріп қойдым жақсыларға,

Естірте келіп тұрмын мұны саған.

Істей бер айтқанымды ақылға көн,

Жаралған жат жұрт үшін қыз ғой балаң.

Қалыңын тағы да өзім алып берем,

Жүре бер шаруаңды істеп болмай алаң.

Әлімқұл ұрды басын тау мен тасқа,

Егілді көзі толып қанды жасқа.

– Қасқырға жас қозымды бере алмаймын,

Нем қалды сүйенетін содан басқа.

Қалың мал керек емес, мал алмаймын,

Қызығып қарным тойып ішер асқа.

Туыспай кетсең-дағы шалға бермен,

Қызымның өзін түгіл ізін баспа.

Теңіне өзі сүйсе тегін берем,

Құл болсын, кедей болсын қара қасқа.

Айуандық емес пе еді, істегенін,

Меншіктеп өзің алған жас Күлпашқа.

– Ақымақ, Дариғаны деп жүрсің бе ұл,

Күніңді көп қылайын өзіңе бұл.

Мен бердім, сен бермесең сыйға тарту,

Қыз жарлы, қатының күң, және өзін құл

XIII.

Әлімқұл желге ұшқан жемдей болды,

Үсіген суық ұрып, гүлдей солды.

Түн еді байлар демін алып жатқан,

Айналып төңіректің бәрін шолды.

Ойы он, санасы сан, ақылы дал,

Жүрегі Дариға үшін дертке толды.

Бетіңнен жарылқасын жас қозым деп,

Қызына бата берді жайып қолды.

Дариға үйден шықты есік ашып,

Қоғанға бет түзеді қадам басып.

Алдынан Сәлім қойшы қой күзеткен,

Кез болды Дариғаға тушарласып.

– Барасың қайда кетіп қараңғыда,

Тарықтың не нәрсеге мұнша жасып?

– Өзіңді жанға серік дос санаушы ем,

Қалтайға теліп қойды өңшең пасық.

Келіп ем жалғыз сенен жәрдем күтіп,

Бұл сырым айтпай жүрген бұрын ашып.

– Қуатым, қуанышым, не дейсің сен,

Өмірлік жар боламын қосса нәсіп.

Жолыңа қасық қаным, құрбан жаным,

Арым куә құтқарам алып қашып.

– Мақсатқа соңды ойлаған жете алмайды,

Махаббат орнамайды болсақ жасық.

Артынан келіп сөзін тыңдап тұрған

Әлімқұл қуанады судай тасып.

– Оң болсын беттеріңіз құлындарым,

Күн шықсын алдарыңнан нұрын шашып!

XIV.

Дариға Сәлімді шын сүйе-тұғын,

От болып сүйгендіктен күйе-тұғын.

Күн туса жан қысылар, басқа іс түссе,

Қол ұшын берер-ау деп түйе-тұғын.

Сәлім де Дариғаны жанға балап,

Жүрегі жалғыз соған ие-тұғын.

Өмірлік жаным сүйген жар болса деп,

Жас көңіл құс боп көкте шүйе-тұғын.

Кей кезде қолы жетпей құздан құлап,

Үстіне таудай қайты ұйе-тұғын.

Немесе малы барлар алып кетіп,

Өмірлік қайғы тонын кие-тұғын.

Тілегі екі жастың орындалып,

Күн туды бүгін ерік тие-тұғын.

XV.

Сәлім де барды өз ата-анасына,

Кешірім сұрай кеткен қағасына.

Белгісіз алды тұман, арты дауыл,

Атаның құмар тілек-батасына.

– Ата-анам батаңды бер, қолыңды жай.

Байлапты Дариғаны бөріге бай.

Жолына осы қыздың жаным құрбан,

Өзіме ақыл, көрік, мінезі сай.

– Байлармен қиянатшыл, қарсыласпа,

Кетерсің жазым болып, қой Сәлімтай.

– Өлімнен осы өмірім қанша артық,

Қимайтын қызығым бар, өмірде қай?

– Бар балам, тіл алмадың жолың болсын,

Соңыңнан шолпан тусын, оңыңнан ай.

Алдынан күні шығып, нұрын шашсын,

Балама бақыт қонсын Дариғадай.

Тастайды-ау өлімтіктей итке сүйреп,

Түсірме қолға, баста, оңға құдай.

XVI.

Бәйбектің кіші әйелі Көпеш атты,

Жасынан жамандықтың дәмін татты.

Шалға апарар тіліне көндіре алмай,

Түн бойы Дариғаның ізін бақты.

Әлімқұл Дариға мен Сәлім, Қасым,

Тыңдады бәрін анық не сөз айтты.

Бата алып Сәлім үйден шыққан бетте,

Бәйбекке Көпеш барып хабарлапты.

XVII.

Кермеде байлар аты байлаудағы,

Түн қандай әсем, салқын жайлаудағы.

Атты ұстап Сәлім күтті Дариғасын,

Ашылып жанса игі еді жастың бағы.

Сүйенер махаббаттың қуатына,

Қолдайтын бабасының жоқ әруағы,

Дариға келсе мініп тез кетсе екен,

Алдында не пәле бар күткен тағы.

Қосылды міне келіп сүйген жары,

Қауіптің басқа төніп тұрған шағы.

Қарсы алды Дариғасын Сәлім тосып,

Сүйікті құшақтасты басын қосып.

Шаңқ еткен арттарынан дауыс шықты.

Сәлімнің қаны жуды үстін жосып,

Бұзау тіс қамшымен бір күшті қол,

Жіберді Дариғаны осып-осып.

Жандәрмен ыршып түсіп қашты лаға,

Жас сәби қорыққанынан жаны шошып.

Құлады етпетінен Сәлім жерге,

Жиылған көзі шалды елді босып.

Етпеттен құлағанда жерге Сәлім,

Ес жиып кіргізбестен қуат, әлін.

Үстінен ат жетелеп тепті басқа,

Қоймастан екіленіп Бәйбек зәлім.

Бір теуіп әрбіреуі өтіп жатты,

Болсын деп кейінгіге тиым, тәлім.

Дыбыс жоқ, дем алыс жоқ Сәлім жатыр,

Тоқтаған жүрек соқпай болды мәлім.

XVIII.

Әлімқұл Қасымменен екі қатын,

Ұрлаған ұры болып байдың атын.

Байлады қол-аяғын қазық қағып,

Өтетін қой шұбырып жолға жақын.

Төрт сорлы керме ағашта тартты азап,

Жалаңаш күйе жағып, етті мазақ.

Зұлымдық, жауыздық бар, надандық бар,

Істеген мұны әр кез талай қазақ.

Үстінен қой айдады таңертеңмен,

Үш мың қой шулап өтті кем болғанда ең.

Білмеймін төрт сорлының не болғанын,

Қызды іздеп соның күтпей жөнелдім мен.

Дариға ауылда жоқ кетті қайда,

Қараңғы туған жоқ қой жарық айда.

Бейшара өлі ме екен, тірі ме екен,

Жүр екен, жатыр екен қандай жайда.

Дариға қашып шыққан ел шетіне,

Тиген соң ашты таяқ тұщы етіне.

Жамылып түн көрпесін құлақ салған,

Бәйбектің үй тінтіген жендетіне.

Ойы айтты: дүниеден Сәлім көшті,

Сен үшін жастай кетті өмір өшті.

Бәрібір шалды құшу, жерді құшу,

Сәліммен бірге бол деп жүрек шешті.

Қия алмай күтіп тұрды ата-анасын,

Не істемек дүлей жауға күші басым.

Теңдік жоқ зар заманға қарғыс айтып,

Дариға үй артында төккен жасын.

Екі әйел ыңырсиды ессіз талған,

Қасымды Әлімқұлмен байлап алған.

– Дариға Сәлімменен аман кетсе,

Жолына біз құрбандық дүние жалған.

Солардың тілегін бер, тұсауын ал,

Пәлеңе біз ырзамыз басқа салған.

Дауысын ата-ананың естігенде,

Дариға құлап түсіп талып қалған.

XX.

Таң атып жердің жүзі ашылғанда,

Ит дауысы арсылдаған басылғанда.

Дариға есін жиып, көзін ашты,

Дүниенің бәрі бөтен асыл жанға.

– Жауыздың тырнағында Қалтай, Бәйбек,

Біріміз қаза тапты егіз қозы ек.

Ата-анам, ата-енем, досым - Сәлім,

Солардың құрбандығы болдыңдар тек.

Сүйенер тал, паналар жар қалмады,

Дүние маған қандай қоясың шек.

Нұрыңды байларға әзір шаша тұр күн,

Мен кеттім жарлыны сен көрген соң жек.

Бәйбек пен Қалтай әлі тізе бүгер,

Әділдік кешіксе де туын тігер.

Жарлының жалшымен де күні туып,

Алынар сол заманда біздердің кек.

Сұм дүние сүмірейіп тойдым сенен,

Алмаған қандай кегің қалды менен.

Қара жер жайлы маған, өлім артық,

Өткізген Қалтаймен бір өмірімнен.

Іркілдек ірің дене бай құшқанша,

Құрттарға азық болып жатсын денем.

Ұстаса түрлі айуандық істер істі,

Жалғыз мен жеңе алам ба мұнша күшті.

Өмір мен өлім талас тұрған кезде,

Дариға есеңгіреп көзге түсті.

Лап қойды ұстағалы бай, мырзалар,

Тез жетіп есіл қыршын құздан ұшты.

Сарқырап Шажа суы көкке шапшып,

Қарсы алды Дариғаны сүйді, құшты.

XXI.

Бәйбектің жастан Қасым малын бақты,

Әлімқұл суық күнде отын жақты.

Жазықсыз екеуі де жұбайымен,

Ойыншық болып байға қаза тапты.

Дариға, Сәлім, Күлпаш жас шыбықты,

Жыртқыштар қиды аямай діні қатты.

Білмеймін тойдың арты есімде жоқ,

Танысып не бітіммен аяқтапты.

Ескерткіш ретінде жарлы-жалшы

Сол құзды "Қыз құлаған" деп атапты!

ТӨРТ ӨНЕРПАЗ

/ мысал өлең /

Не жандар ғашық үшін кеткен безіп,

Талай жан зар жылаған бауырын езіп.

Хикая "Тотынама" кітабында,

Шытыпты төрт өнерпаз жаһан кезіп.

Бірігіп төрт өнерпаз келер еді,

Біреуі ағашқа ұста шебер еді.

Біреуі машинашы, бірі зергер,

Қолынан әр алуан келер еді.

Біреуі сондай тапқыр заит адам

Алысты айтпай көзбен көрер еді.

Әзелде от, топырақ, су болмаса,

Түрленіп дүние қайдан көгереді.

Деген сөз еңбек қылса емер еді,

Әрдайым қылған ісі жөнеледі.

Қызығы арт жатында бола жатар,

Нені ойлап қойса дағы неменені.

Төртеуі сапар жүріп келді тауға,

Қисапсыз қалың ағаш біткен бауға.

Жер екен жан көрмеген елсіз-күнсіз,

Жанынан қорқып бұлар етті сауға.

Нақыштап тастарына салған таңба,

Ерініп басарға аяқ жоқ жатқан аңға.

Көп екен аю, қабылан, жолбарыстар,

Қорықты түсеміз деп қандай халға.

Төртеуі сонда тұрып кеңеседі,

Кеңескенде төртеуі не деседі.

Төртеуі төрт өнерпаз шыққан бізге,

Кездескен өмірімде емес еді.

Ойланып бір кеңесті құралық деп,

Бірігіп бір ынтымақ қылайық деп.

Бұл жердің құрт-құмырсқа жыланы мол,

Кезекпен қарауылға тұрайық деп.

Аяңдап тау басына келді жүріп,

Төртеуі жолдастасып ойнап-күліп.

Өңге үшеуі ұйқыға кіріседі,

Ағашшы қарауылда қалды тұрып.

Ағашшы тұр, үшеуі қалды жатып.

Шам жамырап, түн болды шапақ батып.

Пісте мұрын, сүмбіл шаш, меруерт тісті,

Көрген жанды қойғандай таңырқатып.

Ағаштан адам жасап қойды шауып,

Хор қыздары қойғандай мұны тауып.

Қардай еті болғанда қандай беті,

Қаз мойынды, қолаң шаш иық жауып.

Аямас өнерлі жан қолда барын,

Ауызбен айтып болмас мұның бәрін.

Ағаштан бір сұлуды қойды жасап,

Адамнан аумайтындай формаларын.

Жан таң қалар бұл қыздың сәулетіне,

Әр істің сабыр керек мәулетіне.

Ол енді машинашыны оятады,

Тұрғың деп қарауылдық мәулетіңе.

Сұлу қыз түрегелсе тұр жасалып,

Адамнан мұндай сұлу тумасы анық.

Ол қыздың сұлулығын көргеннен соң,

Былай деп қызға қарап берді жауап:

– Мен сені хор қызына тұрмын балап,

Секілді алма мойның, жұмақ қойның,

Ішімді ғашық оты кетті жалап.

Дүние көзім жетті тұрмасына,

Айтқандай әркім әр мұң сырласына.

Неғылған ізетің жоқ адам едің,

Жетпеген көйлек-көншек бір басыңа.

Таңырқап қыздың қарап тұлғасына,

Төменгі көзі түсті мырзасына.

Ол өзі қолмен қылған жансыз ағаш,

Адамның айтқан сөзін тыңдасын ба?

Сондай-ақ сын-сипаты тұрған ұнап,

Көрген жан тағат қылып тұрмас шыдап.

Жаны сүйді жігіттің қолы тиді,

Қисайды да бұл сурет қалды құлап.

Жарлылар жақындаса жүрегінде,

Мұныменен қабыл болмас тілегі енді.

Суретші әрі-бері айналдырып,

Ағаштан жасағанын біледі енді.

Мұны әлгі жасаған ғой жолдастарым,

Түзеткен екен деді бой-бастарын.

Осыған шеберлікті салсам деймін,

Менің де жайым болар мәлім.

Ал сонда машинашы қимыл қылды,

Бешпет тігіп, көйлекпен киіндірді.

Қымбат ылғи асылдан киім тігіп,

Екі есе етті суретті бұрынғыны.

Бітірді әрбір істі мезетінде

Суырлық зауқы түсті өзегіне.

Үшінші зергершіні оятады,

Тұрғың деп қарауылдық кезегіңе.

Сұлу қыз түрегелсе тұр жасалып,

Адамнан мұндай сұлу тумасы анық.

Қарайды сұлу қыздың құлағына,

Алтыннан, күміспен сырға салып.

Ішкі дерт бара жатыр ішін жарып,

Жан жолдас болсаң маған ғарып.

Мойныңа қасық қаным қарыз емес.

Жолыңа жіберсе де құрбан шалып.

Күйдіріп өзін-өзі от қылады,

Асыл жансыз суреттің жоқ қылабы.

Сұлудың сұлулығын көргеннен соң

Қызығып қайта-қайта оптығады.

Жансыз сурет жалындай күйгізеді,

Қайтсе бізге жан бітіп сүйгізеді.

Көзіңді аш қарауылдық кезегің деп,

Төртінші заитке хабар тигізеді.

Қарайды көзін ашып, заит тұрып,

Тыңлаған құлақ салып, мойынын бұрып.

Бұл қыздың сұлулығын көргеннен соң,

Мұның да әл-дәрмені кетті құрып.

Бұл заит табиғатқа зар жылаған,

Рақым көз жасыма қылғың маған.

Жылаған табиғатқа зары жетіп,

Ол сурет жүруге аяқ басты қадам.

Жылаған табиғатқа зары жетті,

Тілегі мен көз жасын қабыл етті.

Өзінің өміріне қиын емес,

Суретке жан бітсін деп әмір етті.

Ал сонда бір-біріне қарасады,

Қарашы мына қызды тамашаны.

Біреуі - "мен", біреуі - "мен алам" деп,

Ұрысып айдалада таласады.

Ынтымақ бірлік қылып сиыспады,

Нәпсісін сабыр қылып тиыспады.

Суретке қолдан жасап жан кірген соң,

Біріне-бірі тегі қиыспады.

Қыз айтты келмес бүйтсең жөніміз деп,

Бар шығар әрқайсыңыздың кеміңіз деп.

Жете ме бір сұлу қыз әрқайсыңа,

Ризалық біреуіңізге беріңіз деп.

Қайсыңа мен сенің күйейін деп,

Әйел халқы еркекті көрмейді жек.

Ырыс алды ынтымақ деген қайда,

Ақылдас, біреуіңе тиейін деп.

Қан тоқтаса, қарамас өлім дейді,

Ажалға ара болмас сенім дейді.

Қимай жүрген қызыңнан айырылып қап,

Опырылып жүрмесін белім дейді.

Ажалдың алмайтұғын досы ма едің,

Бір жерге бастарыңды қосып едің.

Жансыз ағаш жалынсаң жар болмайды,

Айтатұғын ақылым осы менің.

Ғашықтық жақсыға да, жаманға да

Падиша тексертпеді ақты, қара.

Бұл менің кіші інімнің қатыны деп,

Падиша жүзі қара жапты жала.

Ақылдан кетті бұлар есер болып,

Ішкі дерт іштеріне кесел болып.

Енді аяндап қазыға қарай жүрді,

Даугерлер патшаменен бесеу болып.

Өтесін мойындағы парыздарын,

Зор міндет атқармайтын қарыздарын.

Даугерлер патшаменен бесеу болып,

Қазыға айта келді арыздарын.

Патша айтты ұрылар айтсын шынын,

Кіші інімнің әйелі осы білің.

Қарақшылар өлтіріп алып кеткен,

Төртеуінен інімнің әпер құнын.

Қазы айтты бола ма деп бұған нанып,

Жалған сөзді жаламен етпен дәріп.

Менен үлкен ағамның қатыны еді,

Қарақшылар өлтіріп алып кеткен.

Алдыма өзің келдің ұрыларым,

Ұрылар осы емес пе құрығаның.

Бұл менің ең сүйікті жеңгем еді,

Неғылғаның бәріңнің ұлығаның.

Таласты осы қызға алтаулары,

Жоқ болды барып арыз айтарлары.

Екеуі қазы, жайт төбелесіп,

Бірінің бірін сөзін қайтармады.

Бәрінің алмақ бүкіл саналары,

Сөзінің ағынан көп қаралары.

Алтауы төбелесіп жатқаннан соң,

Қаладан жиылды елдің даналары.

Қара ниет қазының қаны жаман,

Зәлімдікке патша да сондай маман.

Арасын дауымыздың ажыратпай,

Жала жаптың екеуің бәріңе аян.

Әділеттен титтей жоқ қазы сенде,

Қалыбына тартады қатса көн де.

Бұл ешкімнің жары емес, зәлім қазы,

Жан жүйесі кілтінің бәрі менде.

Патша отыр мықты құдаймын деп,

Күндігінен қазыны бұлаймын деп.

Шәріден барша дана жиылысып,

Істерін ақты-қара сұраймын деп.

Көп патша іс қыл бойыңа өлшеу дейді,

Жала ғылып шындыққа келсең дейді.

Егескенмен бітпейді ереуілдік,

Төрт өнерпаз өнерін көрсет дейді.

Ағашшы айтты суреттен адам ғылдым,

Зорлықшылын патшаның әбден білдім.

Үш жолдасым ұйқының қызығында,

Жабдығым сай, жасадым тамам қылдым.

Тігінші айтты асылдан киіндірдім,

Зергерші алтын, күміс сырға салды,

Бәрін айтып заитке түсіндірдім.

Заит айтты белгілі өнерлерің,

Қазы, патша келді ғой өлер жерің.

Әсіліңе тарт деп ед, сурет ағаш болды,

Патша, қазы шындығың қане сенің?

Мынау сөз осыдан кеп шиеленді,

Елдің бәрі түсініп үймеледі.

Қазы менен патшаны аймандай ғып.

Беттерін қап-қара ғып күйеледі.

Жұрт келіп жалашылды бас салады,

Қарашы мына қызық масқараны.

Қазы менен патшаны ұстап алып,

Екі бетін күйелеп, қасқалады.

Көп алдында аймандай болды, міне,

Шындық жеңді қалды тек жаны тірі.

Шеңберіне шеңгелді салып еді,

Сала құлаш суырылып шықты тілі.

Салған жол бұрынғылар із сықылды,

Шыққан жан, қалған көңіл мұз сықылды.

Таласып талай пенде өліп кетті,

Дүние үшбу сипат қыз сықылды.

Қазы менен патшаны аластаған,

Бұл өнер үлгі-нұсқа ағаш маған.

Бұрылып қыздай сұлу дүниеге,

Қызығып пенде бар ма таласпаған?

СОҢЫ

Бақтыбай ауылының бүгінгі қарттары. Ортада Бейсебаев Досан. Оның оң жағындағы Бақтыбайдың жиені Әбенов Шаяхмет (27.04.1990 ж.). Жұма, Бақтыбай зиратының басында.

ТҮСІНІКТЕМЕ

ӨЛЕҢ-ЖЫР, ТОЛҒАУЛАР

Бақтыбай Жолбарысұлының әдеби мұралары ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының кітапхана, мұрағат қорынан, республикалық газет-журналдардан, ақынның "Жазушы" баспасынан тұңғыш рет жарық көрген "Жел қобыз" (1987) жинағынан, Ораз Исмаиловтың "Шартарап" баспасынан шыққан "Бақтыбай" (2000) кітабынан, жеке адамдардың мұрағаттары мен ауыздарынан жазылып алынды. Әсіресе, айтыскер, халық ақындары: Қалқа Жапсарбаев (1886-1975), Темірғали Рүстембеков (1906-1976), Есболат Ақжолтаев (1914-1978), Артық Жексембековтер (1906-1981) мен қарт шежірешілер - марқұм Ысқақ Тампақов (191 1-1985), Нұржігіт Жүнісбеков (1903-1987), Иманғазы Күнғожаұлы (1895-1988) және тағы басқа көздері ашық, көкіректері ояу көптеген адамдардың жинаққа қосқан зор үлестерін шын көңілімізден атап өту парызымыз деп білеміз.

ӨЛЕҢДЕР

1. ОЙПЫРМАЙ, БҰЛ НЕМЕНЕ, БҰЛ НЕ ҚАУІП?- Бақтыбай Жолбарысұлының балалық шағындағы бұл өлеңі - Н.Жүнісбекұлының мұрағатынан жаңадан табылды. Оның шығу тарихы осы кітаптың "Алғы сөзінде" айтылған. Баспасөз бетінде бірінші рет жарияланып отыр.

2. ЕШКІНІҢ ҰЗЫН САНЫ ОТЫЗ СЕГІЗ- бұл өлең ақынның "Жел қобыз" (1987) жинағында "Ешкілер туралы" (17-18 б.б.) деп берілген. Мазмұнына қарағанда, "Ойпырмай, бұл немене, бұл қауіп?" өлеңінің жалғасы болуы мүмкін.

3. ЖЕҢЕШЕМНЕН МІН ШЫҚТЫ- Бақтыбайдың 15-16 жас шамасында жеңгелерінің біріне әзілмен айтқаны. Өлең жаңадан табылып, кітап бетіне алғашқы рет шығып отыр. Түпнұсқасы О.Исмаиловтың мұрағатында сақтаулы.

4. ТОҒАННЫҢ ҚАЗЫЛУЫНА- "Жел қобыз" (1987) жинағынан (15-16 б.б.) алынды.

5. СӘЛЕМ АЛ, ТӘНЕКЕНІҢ ЕСІМБЕГІ- "Жел қобыз" (1987) жинағында бұл өлең "Есімбекке" деп берілген. Бақтыбай араласқан адамдардың ішінде Есімбек атты адам екеу болғандықтан да, әрі өлеңнің мазмұнына қарай, оны солай өзгертуді жөн көрдік. Бұл нұсқа Е.Ақжолтаевтың мұрағатында "Ат жоғалтқанда" деген атпен жазылыпты. Біз бұл екі нұсқаны салыстыра қарап, өзгеріс таппадық. Тек, өлеңнің найман еліндегі тарихи тұлға -Тәнеке батырдың Есімбек деген елбасшысы болған баласына арналғандығын анықтадық.

6. ЕКІ ЖЫЛҚЫ АЛДЫРДЫҚ- Өлең Е.Ақжолтаевтың жинағандарынан шығып, оқырмандар назарына тұңғыш рет ұсынылып отыр.

7. АССАЛАУМАҒАЛЕЙКУМ, ТӨЛЕК БАЙЫМ!- ақынның "Жел қобыз" (1987) жинағына "Төлекке" (22 б.) деп берілген екен, біз мазмұнына назар аударып, осылайша атауды жөн санадық.

8. БАЛАСЫ ЖӨҢКЕБАЙДЫҢ АМАН БОЛЫС- "Жел қобыз" (1987) жинағында бұл өлең "Аман болысқа" (21-22 б.б.) деп жайша атала салынған екен, біз оны жаңадан табылған бір шумақпен толықтырып, "Баласы Жөңкебайдың Аман болыс" деп өзгерттік. Себебі, Аман ел тарихында солай аталып кеткен белгілі тұлға және жасы Бақтыбайдан кіші болған.

9. ҚОНЫСБАЙҒA ТІК ТАРТТЫМ- бұл өлең О.Исмаиловтың "Бақтыбай" (Шартарап, 2000) кітабында (72-73 б.б.) "Қонысбай байды сипаттауы" деген атпен берілген еді. Е.Ақжолтаевтың жазбаларына қарағанымызда, оның "Бір бау тары сұрағанда" деген тақырыппен жүргендігін байқадық. Мазмұнына зер салсақ, "Қонысбайға тік тарттым" деп ақынның өз сөзі сұранып тұрғандай екен. Біз соған тоқтадық.

10. БІР ЛАҒЫМ БАР ЕДІ ТЕКЕСЫМАҚ- О.Исмаиловтың "Бақтыбай" (Шартарап, 2000, 72 б.) кітабында "Туысқаны Малай байдан теке сұрауы" деген атпен жарияланса да, көптеген қариялар оны осылайша атау керек екендігін талап етті. Малай - сиыршы руындағы бай болған адам.

11. ҚҰРДАСЫМ СЫДЫҚ ТӨРЕГЕ- ақынның "Жел қобыз" (1987) жинағынан (16 б.) өзгеріссіз алынды.

12. ЖАМАН АУЫЗ АНДАСБАЙ- "Жел қобыз" жинағында "Құрдасы Андасбайға айтқаны" (21-22 б.)деп жалпы сипат түрінде берілген болса, біз оны ақынның өз сөзімен атадық.

13. ТҰРЫСБЕК, ЕШКІӨЛМЕСТІҢ ЖЫРАСЫ КӨП- "Жел қобыз" (1987) жинағынан (24 б.) өзгеріссіз алынды.

14. ҮЙГЕ ТҰРМАС МЕҢЛІБАЙ- "Жел қобыз" (1987) жинағында "Құрдасы Меңлібайға қалжыңы" (26 б.) деп жазылыпты. Біз оны ақынның өз сөзімен атап отырмыз.

15. ҚАСҚЫР ҰСТАР МЫНАУЫҢ СЫРТТАН ЕКЕН- бұл өлең бұрын еш жерде жарияланбаған, ел аузынан іздеп, тауып, кітапқа ендірген — О.Исмаилов.

16. АЗЫРАҚ ӘЗІЛ БОЛДЫ-АУ КӨҢІЛ АШАР- "Жел қобыз" (1987) жинағынан алынды. Онда ол "Бөрібасар туралы" (18-19 б.б.) деп шағындау әрі қате түсініктемемен берілген. Өлең шын мәнінде Байшегір атты байдың өтінішімен емес, байшегір деген жалайырдың бір атасынын ішіндегі Ойшы деген байдың "Бақтыбай, шын жүйрік болсаң, тоқталмастан менің мына төбетімді өлеңге қосып көрші?" деген сұрауы бойынша айтылған болып шықты.

17. ДӘМ АЙДАП КЕЗ КЕЛІППІН СІЗДІҢ ЖАҚҚА- бұл өлеңді Балташ Ысқақов деген адам Талдықорған облыстық "Жерұйық" газетінде (1990 жылы 31 қазандағы 208 санында) "Бақтыбай Жаркент жерінде" деген жалпылама атпен жариялаған болатын. Біз оған жаңа, нақтылы атау бердік. Өлеңнің тууына Жаркент жеріндегі суан елінен сирек кездесетін "Шық бермес Шығайбайдай" бір сараң байдың ақынды салғырт, салқын қарсы алуы себеп болғанға ұқсайды. Нәтижесінде Бақтыбайға ат мінгізіпті. Б.Ысқақовтың түсініктемесінде байдың есімі аталмайды, тек оның малын бағатын, Бақтыбай ақынға жөн сілтеген Алпысбай деген адамның тана аты айтылады. Өлең кітап жүзін бірінші рет көріп отыр.

18. КЕТЕЙІН БІР ОЛЖАМДЫ СІЗГЕ БАЙЛАП- бұны да тауып, "Жерұйық" газетінің ілгеріде аталған санында (1990, 31 қазан, 208 саны) жариялаған Б.Ысқақов. Бұл өлең де кітап бетін алғашқы рет керіп отыр. Ақынның олжасын сыйлаған адамы - бақташы, суан Алпысбай.

19. ТАЛАЙ-ТАЛАЙ КӨРДІК ҚОЙ- өлең "Жел қобыз" (1987, 20 б.) жинағынан алынды. Туынды ақынның құрдастарының біріне табан астында қайырған тапқыр жауабы екен.

20. ҚИСЫҚ АҒАШ ЖАТПАУШЫ ЕД ТЕЗ ҚАСЫНДА- бұл туынды да "Жел қобыз" (1987, 24-25 б.б.) жинағынан алынды. Ақын оны жалайыр елінің беделді биі Жәлмендемен бірге кетіп бара жатып, жолай кездескен аруана ананың баласына деген ренішіне байланысты айтыпты.

21. ЕЙ, ҚАРЕКЕ, БОЛЫСЫМ!- "Жел қобыз" (1987, 28 б.) жинағына "Қареке болысқа" деген болбырлау атпен енген екен, біз оны өлең басындағы ақынның өз сөзімен атауды дұрыс деп таптық.

22. АСЫП ТУДЫҢ ТАЛАЙДАН- "Жел қобыз" (1987, 26-27 б.б.) жинағында "Жәлменденің ұлы туғанда" деген жалпылама атаумен берілген болса, біз оны жырдың "Асып тудың талайдан" деген бастапқы жолымен беріп отырмыз.

23. БИЛЕРГЕ - баспасөз бетін алғашқы рет көріп отырған бұл өлеңді бізге жеткізген Алматы облысының Кербұлақ ауданындағы Сарыбастау ауылының тұрғыны, марқұм Бейсенбі Жайықұлы деген қария.

24. УӘЙІС ЕДІ КӨКТЕМІ - бұл өлеңді бізге тапсырған, Арқа ақындарының шығармашылығын тиянақты жинап жүрген фольклоршы Өкітай Ахметов деген азамат. Өлең - Алматы облысы Қаратал ауданының "Коммунизм жолы" газетінде (№80, 3-шілде, 1990 ж.) жарияланған.

25. УӘЙІС - бұл да Ө.Ахметов тапсырған өлең. Мұндағы Уәйіс - әдебиет зерттеушілеріне кеңінен танымал, атақты әнші - Әміре Қашаубаевтың әншілік жағынан ұстазы болған, ақындығынан гөрі сазгерлігі мен әншілігі басым - Уәйіс Шондыбаев (1874-1925).

26. ӘУЕСПІЗ УӘЙІСТІҢ ӘН-КҮЙІНЕ - Уәйіс пен Бақтыбай жас алшақтықтарына қарамай рухани тығыз қарым-қатынас, достықта болған адамдар. Бұл өлеңді де бізге жеткізген Ө.Ахметов.

27. САЛАМЫН ӘН САЛ ДЕСЕҢ БҮЛКІЛДЕТІП - бір шумақ бұл өлеңді Халық ақыны, марқұм Артық Жексенбеков 1977 жылы жаздырып кеткен. Кітапқа алғашқы рет ендіріліп отыр. Өлең, сірә, Уәйіс екеуінің әзілдесулері үстінде айтылса керек. Түпнұсқа О.Исмаиловта сақтаулы.

28. МЕН БОЛДЫМ СӨЙЛЕР СӨЗГЕ ШАПҚАН ЖОРҒА - бұл өлеңді де ілгеріде аты аталған Алматы облысы Кербұлақ ауданына қарасты Сарыбастау ауылының тұрғыны, марқұм Бейсенбі Жайықұлы (1901-1988) 1981 жылы тамыз айының 14-ші жұлдызында айтып берген.

29. МЕН БЕ ЕДІМ ҮП-ӘУЛИЕ ЖЕК КӨРГЕНІҢ - айтып беруші - айтыскер ақын Артық Жексенбеков. Қағазға 1977 жылы түсірілген. Өлеңнің шығу тарихы былай екен: әйгілі Тезек төре Бақтыбайды ертіп, найман еліне беттейді. Жолай Қаратал өзенінен өтіп бара жатқан кезінде Тезек төре Бақтыбайдың басындағы тозығы жеткен түлкі пұшпақ бөркін қамшысымен әдейі түртіп суға түсіріп жібереді. Бақтыбай ағып бара жатқан бөркін іліп алмақ боп ұмтылғанымен, үлгере алмай қалады. Сонда Тезек төре қоржынынан әдемі етіп тігілген құндыз бөрікті шығарып, "Табан астында бір ауыз ұтымды сөз айтсаң, мынау сенікі" дейді. Бақтыбай тосылмайды, заматында осынау шумақты суырып салады да, жаңа бөрікті басына киеді. Өлеңнің басқа шумақтары ұмытылған.

30. ТАРЛАННЫҢ ТАЛАЙЫМЕН ЖАРЫСТЫМ ДА - айтып беруші Бейсенбі Жайықұлы, 14 тамыз 1981 жыл. Сарыбастау ауылы, Кербұлақ ауданы, Алматы облысы.

31. Жаман әйел туралы - "Жел қобыз" (1987, 25 б.) жинағынан алынды. Марқұм Е.Ақжолтаев бұл өлеңді қарт шежіреші - Н.Жүнісбекұлынан жазып алған екен.

32. НҮСІПБЕК ТУҒАНДА - тұңғыш рет баспа бетін көріп отырған бұл өлеңді жаздырған Алматы облысының Ескелді ауданына қарасты Жетісу ауылының байырғы тұрғыны, ілгеріде аты аталған қарт шежіреші һәм Бақтыбаймен аталас, марқұм Нұржігіт Жүнісбекұлы. Қағазға 1985 жылы түсірілген.

33. МӘЙКЕ - Бақтыбай бұл өлеңді құрдасы Меңлібай палуанның өтініші бойынша табан астында суырып салса керек. Өлең "Жел қобыз" жинағынан (19-20 б.) алынды.

34. НЕ АЙТАСЫЗ, ЕСЕКЕ? - бұл өлең Бақтыбай ақынның өзінен бір-ақ жас үлкен, ел ішінде беделді де дәулетті болған өзінің туысы, оқымай хаттанып жүрген, сал-серілігі бар, ержүрек, кезінде Жетісу жеріне сапарлап келген Біржан салды қарсы алып, Тоұызқұмалақ деген жерде отырған Тастамбектің қызы ақын Сараның ауылына бастап барып жүрген Малтабарұлы Есімбекке арнауы. Өлеңді тауып берген Нұржігіт Жүнісбеков. Айта кетер болсақ, Нұржігіт қарияның әкесі - Жүнісбек пен Есімбек немере, әкелері бірге туған. Өлең баспа бетіне О.Исмаиловтың ұсынуымен толық түрде бірінші рет жарияланып отыр.

35. СЕНІМ ЖОҚ БҰЛ ЗАМАННЫҢ АДАМЫНА - өлең "Жел қобыз" жинағынан (1987. 27-28 б.б.) алынды.

36. АРҚАЛАП ДОМБЫРАМДЫ САҒЫМ ҚУДЫМ - бұл да "Жел қобыз" жинағынан (1987, 29 б.) алынды. Бұл өлеңге әйгілі әнші һәм сазгер, Қазақстан Республикасының Халық әртісі Дәнеш Рақышев ән жазған.

37. КІМ ҚАЛАР? - "Жел қобыз" жинағы (30 б.) бойынша жарияланып отыр.

38. ДОС-ЖАРДЫҢ БАТА, ДҰҒАСЫ - бірінші рет жарияланып тұр. Бақтыбай бұл өлеңді кісісі дүниеден озып, қаралы болған жандардың өтініштері бойынша Жоқтау түрінде шығарып берген екен. Бұны есіне түсіріп, қағазға жаздырған Алматы облысы Көксу ауданына қарасты Бесқайнар ауылының тұрғыны, қарт ұстаз, марқұм Нұрқасым Оспанов деген адам. Түпнұсқа қолжазба күйінде О.Исмаиловта сақтаулы.

39. ЕКЕУ ЕДІ ҚАЙЫНЫҢ - бұл өлең де жоқтауға жатады. Тапсырған - Нұрқасым Оспановтың айтуына қарағанда Бақтыбай бұл Жоқтауды жалайыр ішіндегі аңдас руының қырғыз аталатын тармағындағы Жақып деген адамның Ысқақ есімді баласы дүниеден озған кезде үйреткен екен. Баспасөз бетінде алғашқы рет жарияланып отыр. Түпнұсқа Ораз Исмаиловта сақтаулы.

40. АТАМЫЗ - АДАМ ПАЙҒАМБАР - бұл да Жоқтау үшін шығарылған өлең. Мұны Нұрқасым Оспанов 1984 жылы 31 қазан күні өз үйінде отырып жазып берген. Тұңғыш рет жариялануда.

41. ACCAJIАУМАҒАЛЕЙКУМ, БОЛЫС-БИІМ! - бұл үлкен жыр тұңғыш рет О.Исмаиловтың "Бақтыбай" ("Шартарап", 2000, 90-101 б.б) кітабында жарияланған. Түпнұсқасын тауып берген - Нұржігіт Жүнісбеков қария.

42.МАЛ ТАПСАҚ, ЖІП ТАППАДЫҚ ЖЕТЕЛЕРГЕ - Бақтыбайдың Жәлменде бидің алдында табан астында тауып айтқан бір ауыз сөзі үшін бір ірі қараны иеленіп тұрып, суырып салған өлеңі екен. Бізге жеткізген Алматы облысындағы Үштөбе қаласының тұрғыны Разақ Құмарбаев ("Октябрь туы" газеті, №129, 6 шілде, бейсенбі 1989 ж.)

АЛАМАН АЙТЫСТАР

1. БАҚТЫБАЙ МЕН ТЕЗЕК ТӨРЕ - бұл айтыс тұңғыш рет ҚазССР Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының әзірлеуімен "Жазушы" баспасынан 1965 жылы жарық көрген "Айтыс" кітабының 1 томында (104-124 б.б.) жарияланған. Оны ел аузынан жинап, институтқа тапсырған - Халық ақыны Қалқа Жапсарбаев (1886-1975).

Қалқаның қолжазбасы аталмыш институттың қолжазбалар қорында сақтаулы. ("Революцияға дейінгі айтыстар", папка - 240).

Осы нұсқа "Жазушы" баспасынан 1988 жылы жарық көрген көп томдық "Айтыстың" 2 томында (301-320 б.б.) аздаған өзгерістермен қайта басылған. Біз бұл айтыстың "Жел қобыз" (1987) жинағындағы нұсқасын алдық. Себебі оның түпнұсқасы Бақтыбайдың туысы, қарт жырау Нұржігіт Жүнісбекұлының мұрағатында айна қатесіз сақталған.

2. БАҚТЫБАЙ МЕН МӘЙКЕ - бұл айтыстың бір нұсқасы ҚазССР Ғылым академиясының орталық ғылым кітапханасының қолжазбалар қорынан алынып (папка - 19, д.) 1965 жылы "Жазушы" баспасынан жарық көрген "Айтыс" кітабының 1 томындағы "Қыз бен жігіттің айтысы" (476-497 б.б.) бөліміне ендірілген.

Осы нұсқа ҚазССР Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының әзірлеуімен "Жазушы" баспасынан 1988 жылы жарық көрген "Айтыс" көп томдығының екінші томында (128-143 б.б.) қайталап басылған. 1987 жылы "Жазушы" баспасынан шыққан "Жел қобыз" жинағындағы айтыстың бұл нұсқалардан ешбір айырмашылығы жоқ.

Айта өтуіміз керек - алдыңғы басылымдарда "Айтыс 1870 жылдары болған" деген дұрыс болжам бар. Егер оны нақтылай түссек, айтыс - 1875 жылы өткен. Себебі, 1835 жылы туған Бақтыбай осы айтыс үстінде Мәйкенің сөзіне орай, "қырыққа жасым келгенмен, әзілдесіп ойнауға, қыздар деген шіркінмен, әлі күнге шебер ем" ("Жел қобыз", 1987, 66 б.) деп төгіп өтеді.Сондықтанда біз айтқан айтыс мерзіміне талас болмауға тиіс.

Мәйке - Бақтыбайдың барлық өлең-жыр, айтыстары мен күй - әуендерін зердесіне тоқып, кейінгі ұрпаққа түгелге жуық жеткізген асыл жар, ақын ана. Оның бірсыпыра өлең-жырлары Ораз Исмаиловтың "Шартарап" баспасынан 2000 жылы жарық көрген "Бақтыбай" деген кітабында (64-69 б.б.) тұңғыш рет жарияланған.

О.Исмаиловтың қолында бұл айтыстың басқа да нұсқалары бар.

3. БАҚТЫБАЙ МЕН БӘЙІМБЕТ - бұл айтысты М.О.- Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтынан қолжазбалар қорына Е.Ақжолтаев тапсырған (360 папка) деген мәлімет бар. Бірақ қашан тапсырғаны айтылмайды.

Бәйімбет Жетісу жеріндегі жалайыр ішіндегі күшік деген рудан шыкқан ақындығы бар, бай адам болған. Жақсылар мен жайсаңдар болып, Қапалдан қайтып келе жатып, Шұбардағы Бақтыбайға жолығып қалған әлгі игі жақсылар Бәйімбетке "Айтысқың да айтысқың, неден қорқасың" деп айдап салады. Нәтижесінде ол оңбай жеңіліс табады. Оның нұсқалары "Айтыс" (Жазушы, 1988, 320-328 б.б.), "Жел қобыз" ("Жазушы", 1987, 91-103 б.б.) кітаптарында басылған. Бірнеше жаңа нұсқалары (қысқалау) О.Исмаиловта сақтаулы.

4. БАҚТЫБАЙ МЕН ҚЫПШАҚБАЙ - бұл айтыс Құнанбай қажының бар кезінде Шәкәрім Құдайбердиевтің қазылығымен Семейдің Үржар маңында өтсе керек. Айтыс шамамен 1880 жылдары өтіп, Бақтыбайдың тіліне тиек болған нәрсе - Орта жүз, тобықты адамдарының қолынан қаза болған Шойқара батырдың құны екен. "Жел қобызда" (1987) бұл айтыс 412 жол. Иманғазы Күнғожаұлы деген қарияның нұсқасында 515 жол. Ал, Нұржігіт Жүнісбеков жыраудың жазбасында 694 жол. Демек, "Жел қобыздағыдан" 282 жолға артық. Бұның ішінде Нұржігіттің өз жанынан қосқан "алғы" және "соңғы" сөздерін алып тастағанның өзінде, "Жел қобыздағы" нұсқадан анағұрлым көп. Мұның сыртында Нұржігіт бұл нұсқаны Иманғазы қариядан 19 жыл бұрын - 1949 жылы 29 мамырда қағазға түсіріпті. Өкініштісі - кімнен жазып алғандығын көрсетпейді. Солай бола тұрса да, Нұржігіт жыраудың нұсқасы шындыққа жақын екендігі байқалады. Сондықтан да, біз, бұл жинаққа Нұржігіт нұсқасындағы 694 жолға, Иманғазы Күнғожаұлының нұсқасындағы соңғы 67 жолды, Есболат Ақжолтаев нұсқасынан 32 жолды қосып, 793 жолдық осы нұсқаны оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.

ШАҒЫН АЙТЫСТАР НЕМЕСЕ ӘР ҚИЛЫ АҚЫНДАРМЕН ӘР ТҮРЛІ ЖАҒДАЙЛАРДАГЫ ТІЛ ҚАҒЫСУЛАР

1. БАҚТЫБАЙ МЕН СҮЙІНБАЙ - бұл сөз сайысын айтыс деуден гөрі өзара сыйласты жандардың сәлемдесулері деуге болғандай. Біз бұл мұраны "Жел қобыз" (1987,117-121 б.б.) жинағынан алдық.

2. БАҚТЫБАЙ МЕН ЖАМБЫЛ - бұл да ұлы ақындардың өзара ілтипаттылықтарын көрсететін үлгі іспеттес. Бұл мұра Жамбыл Жабаевтың 1982 жылы "Жазушы" баспасынан жарық көрген екі томдық шығармалар жинағынан алынды. (1 том, 68 б.) Мұны Жамбылдың айтуынан жазып алған әйгілі ақын Ғали Орманов.

3. БАҚТЫБАЙ МЕН ӘСЕТ - бұл үлкен айтыстың үзіндісі екендігі байқалады. Мұның толық нұсқасы әзірге қолға түспей жүр. Тәңірберген Қалилаханов деген қарт журналистің айтуына қарағанда, бұл айтыс қазіргі Алматы облысының сарқант ауданына қарасты Көлбай елді мекеніне таяу - "аяқкөл" маңында күз айында өтсе керек. Оған елдің көп жиналғандығы соншалық, ақындар кілем төселген маяның үстіне шығып отырып айтысыпты. Алайда, бұл шындыққа жанаспайды. Өйткені, Бақтыбай өз сөзінде: "Үйсін, найман бас қосқан, Алмалының тобында" деп отыр. Алмалы - Талдықорған түбіндегі жер. Біз бұл айтысты "Жел қобыз" (1987) жинағынан алдық. Айтыстың екінші қысқа нұсқасы -Әсеттің кітабына енген. (Әсет Найманбаев, Шығармалар, Алматы, "Жазушы", 1988, 144-150 б.б.). Әсет (1867-1923) әнші ақын.

4. БАҚТЫБАЙ МЕН АРЫСТАН - бұл да өзара сыйластықты білдіретін жыр сайысының үлгісіне тән тіл қатысу. Өкініштісі сол - құнды мұра бізге толық күйінде жетпеген. Үзінді алғашқы рет "Жел қобыз" (1987) жинағында басылған.

5. БАҚТЫБАЙ МЕН ТҮБЕК ЖӘНЕ ТҮБЕКТІҢ KEЛІHI - сырқат тартып жатқан атақты ақын Байқошқарұлы Түбекке сәлем бере барған Бақтыбай амалсыздан, аяқ асты тіл қағыстыруға мәжбүр болады. Кейбір тұспалдауларға қарағанда айтыс 1864 жылдың шамасында Түбектің өз үйінде өткенге ұқсайды. Бұл мұраны бізге Халық ақыны -Темірғали Рүстембекұлының қызы Күнсая Оспанова 1990 жылы 18 сәуірде табыс еткен еді.

6. "БАҚТЫБАЙ МЕН АРҚА АҚЫНДАРЫ" - айтыстарын бізге жеткізген ел ішін көп аралап, көп еңбек етіп жүрген - фольклоршы Өкітай Ахметов деген азамат. Ол бұл мұраларды 1990 жылдардың ішінде Алматы облысының Қаратал ауданындағы аудандық "Коммунизм жолы" газетінде жариялап, артынша түп нұсқаларын Бақтыбай мұраларын зерттеуші Ораз Исмаиловқа табыс еткен.

7. БАҚТЫБАЙ МЕН ҚАТАҒАН.

8. БАҚТЫБАЙ МЕН ЖҮСІПБЕК - бұл да ілгеріде айтқанымыздай, өнер өрендерінің өзара құрметтесу үлгісінде жетіп отыр. Айтыстың түпнұсқасы марқұм Н.Жүнісбекұлының мұрағатында сақтаулы. Жүсіпбек Шайқыисламов белгілі жыршы. Айтулы ақындар XIX ғасырдың соңына таман сол кездегі Гавриловка (қазіргі Талдықорған) кентіндегі Аман деген сиыршы елінің болысы жалдап ұстаған пәтерінде кездесіпті деген мәлімет бар.

9. БАҚТЫБАЙ МЕН БӘЙЛІБЕК - бұл айтыстың жұрнағын бізге 1971 жылы тамыз айының 14 жұлдызында "Төлектің төрі" деген жайлауда отырған Ескелді ауданының (бұрынғы Талдықорған ауданы) сол кездегі атақты шопаны Әбу Имағанбетов деген қарияның үйінде марқұм Жұмажан есімді қошқар бағатын қария айтып берген. Бәйлібек -Жалайыр ішіндегі мырза руының ақыны екен.

10. БАҚТЫБАЙ МЕН БӘЙБЕК - мұндағы екінші тұлға Бәйбек деп аталғанымен, өлең жолдарына қарағанымызда, ілгерідегі "Бақтыбай мен Бәйлібек" айтысының екінші нұсқасы болып шықты. Бұл нұсқаны бізге Иманғазы Күнғожаұлы табыс етті. Бәйлібек (Бәйбек) Заманында мықты ақын болыпты. Оның қызы - Кәмилә да ақын екен.

11. БАҚТЫБАЙ МЕН АРСАЛАҢ - бұл айтыстың бір нұсқасы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының әзірлеуімен 1988 жылы "Жазушы" баспасынан жарық көрген көп томдықтың 2 томында (32 б.) тұңғыш рет жарияланған. Оны ҰҒА-ның Орталық ғылым кітапханасының қолжазбалар қорына белгілі фольклоршы, ірі ғалым, ғылым докторы Әуелбек Қоңыратбаев тапсырған. Толыбайұлы Арсалаң (1821-1890) бұрынғы Талдықорған облысының (қазіргі Алматы облысы) Сарқант ауданы аймағында туып өскен. "Ақынның өмірі кедейлікпен өтіп, өмірінің соңына таман ұсталықпен шұғылданған" деген дерек бар.

12. БАҚТЫБАЙ МЕН МӘЙКЕ ҮЙЛЕНГЕН СОҢ - "Жел қобыз" (1987) жинағынан алынды.

13. БАҚТЫБАЙ МЕН МӘЙКЕ ОТ БАСЫНДА - бұл да "Жел қобыз" (1987) жинағынан алынды.

14. БАҚТЫБАЙ МЕН МЕҢЛІБАЙ - бұны қалжың өлең десе болғандай.

15. БАҚТЫБАЙ МЕН БАЛДЫЗЫ - бұл да әзіл-қалжың үстіндегі тіл қатыстыру екендігі аңғарылады.

16. БАҚТЫБАЙ МЕН КЕРБИКЕ - бұл айтыстың тарихы қызық. Жалайыр ішіндегі андас ата руынан Құтым деген мықты болыс ел арасында зор беделге ие болыпты. Сол кісінің Кербике деген тоқалы "Жалайырды Құтым билейді, Құтымды бұтым билейді" деп асқақтайды екен. Бірде ол көш жолындағы Шұбар ауылының жанынан өтіп бара жатып, Бақтыбайды қағытыпты. Болмай бара жатқан соң, Бақаң қатты-қатты сөзге дейін барып, Кербикенің бетін қайтарып тастапты. Өкініштісі - біздің қолымызға айтыстың үзіндісі ғана жетіп отыр.

17. БАҚТЫБАЙ МЕН УӘЙІС.

18. БАҚТЫБАЙ МЕН САМАЛДЫҚ.

19. БАҚТЫБАЙ МЕН КӨБЕЛЕК - айтыстарын, нақтылап айтқанда қырғыз халқының ақындарымен болған айтыс үзінділерін бізге Алматы облысы Қаратал ауданындағы Сарыбұлақ ауылының тұрғыны Рубай Жақанбайұлы деген қария 1990 жылы жазда жазып берген.

ДАСТАНДАР МЕН БІР МЫСАЛ ӨЛЕҢ

1. ЕДІГЕ-НҰРАН - Бақтыбайдың бұл дастанын ҚР ҰҒА-ның М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорына Халық ақыны Қалқа Жапсарбаев тапсырған. Дастан сол нұсқа бойынша алынып отыр.

2. ҚЫЗ ҚҰЛАҒАН - бұл дастанның нұсқаларын Ысқақ Тампақов, Нұржігіт Жүнісбеков қариялар табыс еткен. Түпнұсқалары жазушы Ораз Исмаиловтың мұрағатында сақтаулы.

3. ТӨРТ ӨНЕРПАЗ - бұл мысал өлеңді Алматы облысының Ескелді ауданына қарасты Жетісу ауылының тұрғыны, айтыскер ақын - Жапсарбай Шапанбаев жаздырып кеткен.

Тезек төре ( Ш. Уәлиханов),

Бақтыбаймен айтысқан жылдарында

КІСІ ЖӘНЕ ЖЕР-СУ ATTАРЫ

1. Абақ - Үйсіннің бірінші баласы Ақсақалдың жанама аты.

2. Абылай (1711-1781), XVIII тасырда асқан шебер қолбасшылығымен қатар, көрегенділік, мәмлегерлілік, кемеңгерлік таныта білген біртуар қазақ ханы.

3. Абылай хан баласы - Әділ төре (1792-1880). Ұлы жүздің жақсылары мен жайсаңдары оны Абылай ханға арнайы барып, сұрап алған деген мағлұмат бар.

4. Ақша жайлауы - "Қыз құлаған" құз-жартасының үстіндегі үстірт.

5. Ақтоғай - Алакөл маңындағы ертеден белгілі байтақ дала.

6. Аққұм, Атырау, Қызылқұм, Жетіжал - Балқаш көлі мен Қаратал өзені аралығындағы төрт түлік малдың қысқы жайылымдары.

7. Аламан - Алматы облысының Кербұлақ және Панфилов аудандарының аралығында шығысқа қарай созылып жатқан Алатау сілемдерінің орта тұсында жатқан малға жайлы, елге құт - жазғы жайлау.

8. Алакөл - Жетісу жеріндегі Балқаштан кейінгі ең үлкен айдынды көл.

9. Аман Жөңкебайұлы - жалайыр, сиыршы руынан шыққан болыс. Жалайыр ішіндегі балғалы руының атақты биі - Қошақанның үйінде Бақтыбайды жыр алыбы - Жамбылмен таныстырып жүрген осы адам. Ол Бақтыбайды 15 жылдай жанында ұстап, оған көптеген қамқорлықтар жасаған.

10. Андасбай - әкесінің аты Байғазы. Жалайыр ішіндегі сиыршының қосы тармағынан. Бақтыбаймен құрдас, өлеңшіл, шаруа, момын адам.

11. Аңламас Естайұлы - Бақтыбайдың атасы. Одан туған балалар үшеу: Аю, Жолбарыс, Уден (жас кезінде қайтыс болып кеткен).

12. Аңламасұлы Аю (1788-1869) - Бақтыбайдың әкесі Жолбарыстың ағасы, Бақтыбай бала кезінде сол кісінің ешкілерін баққан.

13. Аңламасұлы Жолбарыс - Бақтыбайдың әкесі.

14. Аңламасұлы Уден - Бақтыбай ауыздансын деп тоғайдан бұлбұл ұстап, оның тілін Бақтыбайдың шешесіне әкеп беріп жүрген осы кісі.

15. Аплатон - біздің дәуірімізден бұрынғы 427 жылдар шамасында туып, 347 жылдар шамасында дүниеден озған ежелгі грек философы Платонды қазақтар солай атап кеткен.

16. Арсалан (1821-1890) - әкесінің аты Толыбай, найман ішіндегі садыр. Ұста һәм ақын. Бақтыбаймен кездейсоқ айтысқан.

17. Арасан - Талдықорған өңірінің шығыс бетіндегі тау бөктерінен атқақтап жатқан емдік қасиеті бар жылы сулы бұлақ көзі.

18. Арыстан (Арыстанбай) Тобылбайұлы (1811-1880) - Көкшетау жерінде туып-өсіп, кезінде Кенесары қозғалысына қатысқан. Бақтыбайдан өзге Орынбай, Шөже, Сералы және т.б. ақындармен айтысқан.

19. Асан-Сиық - әкесінің аты Үргенішқұл. Жалайырдың сиыршы руынан шыққан сопы. 1800 жылдары өмір сүрген. Ел сиынған әулие адам.

20. Асанұлы Қабылиса-Қабан ақын (1686-1776). Жалайыр ішіндегі мырза руынан шыққан. Жоңғар қалмақтарының шапқыншылығы жылдары Ескелді, Балпық қатарлы ерлермен бірге қорғаныс, шабуылдарға қатысқан ержүрек ақын һәм әулие. Бақтыбай түсіне кіріп, өзіне аян берген осы әулиенің әруағына әрқашанда сиынып отырған. Пір тұтқан.

21. Аталық, Байқоржын - жалайыр ішіндегі андас руының түрке тармағынан шыққан батыл да батыр, ақылды елбасылары.

22. Әлшағырұлы Орақты батыр (1420-1501). Ол он үш ата жалайыр елінің "ноқта ағасы" атанған қолбасшы. Қазақ мемлекетінің алғашқы хандары: Керей мен Жәнібек сұлтандардың үзеңгілесі.

23. Әлібекұлы Төле - Исі қазақтың ұлы биі. Шыққан тегі Ұлы жүз - үйсін.

24. Әнет баба - жалайыр, Арықтынымның (Қосымбеттің) төрт баласының үлкені. Халық сиынған қадірлі әулие.

25. Әсет Найманбаев (1867-1922), Орта жүз, арғын. Ақын, әнші, сазгер. Туған жері қазіргі Қарағанды облысына қарасты Ақтоғай ауданының маңы. Елдің сұрауы бойынша Бақтыбай екеуі бір күн бойы айтысқан.

26. Әйтеке би - Кіші жүзден шыққан кемеңгер. Абылай ханның замандасы.

27. Балпық әулие (1694-1782) - әкесінің аты Деріпсалы. Ескелді би екеуі жұптарын жазбай, қатар өмір сүрген. Екеуінің де әулиелік қасиеттері болған. 1723-1755 жылдары Жоңғар шапқыншылығы кезінде Балпық ересен ерліктер көрсетіп, жалайыр жасақтарына қолбасшылық еткен.

28. Балқаш - ертеден белгілі, Жетісу жеріндегі ең үлкен көл.

29. Байзақ, Мәмбет - Абақ аталып кеткен Ақсақалдан тараған ұрпақтың XIX ғасыр ішіндегі елбасшылары.

30. Байқұлақ - Бақтыбайдың бірінші әйелі Айбаладан туған ұл. Нәресте кезінде шетінеп кеткен.

31. Байеке - Ұлы жүз, суан елінің қонақ күтуге самарқау, сараң байы. XIX ғасырдың соңына таман өмір сүрген кісі.

32. Байқоңыр - Тезек төренің бәйбішесі, төркіні найман.

33. Байтулақ Сартұлы - жалайыр ішіндегі мырза руының биі.

34. Байтұрбай Бектұрұлы - жалайыр сыпатай руының озық ойлы болысы. Бақтыбайдың Мәйкеге үйленуіне көп көмек еткен. Жетісу жеріндегі тау өзендерінің үстінен көпірлер салдырып, төте жолдар аштырған.

35. Бақай батыр (1801-1901), жалайыр, бәйшегір руынан. Жүз жасаған әйгілі батыр. Әкесі Мықтыбек те кезінде жауға шапқан, ел қамын ойлаған жан.

36. Бәйлібек - ақын, жалайыр ішіндегі мырза руынан. Бақтыбаймен айтысып, оңбай жеңілген.

37. Бәйімбет - әкесінің аты Кебек. Жалайыр ішіндегі күшік руынан. Ірі бай, мықты ақын. Бақтыбайды өзі іздеп келіп айтысып, жеңіліп қалады.

38. Бәйтік - жалайыр, күшік елінің жігіті. Кезінде сыпатай Байгөздің қызы - Мәйкеге атастырылып, кейінде ел жақсыларының араласуларымен төлеп қойған азын-аулақ қалыңмалын қайтарып алады. Ондағы ойы Мәйкенің Бақтыбай ақынға тұрмысқа шығуына жол ашу болған.

39. Бекмұқанбет - бабасы Дүйсембі әулие. Жалайыр, андас елінің атақты адамы. Елбасшысы. Болыс болған.

40. Бектемір - жалайыр, ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді қатаң сақтау жағындағы күшік руының болысы.

41. Бибол, Бекшойын, Дүтжан, Тоққара, Қойбақ тобықты елінің ауыл ақындары. Бодау Сартұлына қонаққа барған Бақтыбайды қағытып, тиісіп, ақыры бәрі де жеңіліп тынған.

42. Бопау Бейсенбіұлы - жалайыр, мырза ішіндегі апақ тармағынан шыққан атақты барымташы. Кезінде ол ата сұлтан Тезек төреге де қызмет қылған. Кейінірек жортуыл, барымтаны тастап, Қабылиса-Қабан әулие зиратының басына өз қаражатымен "төртқұлақ" қоршау тұрғызып, шырақшылық жасаған.

43. Бөлтірік Әлменұлы (1771-1854), асқан шешен, ділмар, тауып айтқыш, тапқыр болған. Тезек төре оны өте жоғары бағалаған.

44. Бөлек - жалайыр, балталы руының беделді билерінің бірі.

45. Бұғыбай Батырұлы - Ұлы жүз, ысты руының даңқты батыры, XVIII тасырда өмір сүріп, талай тар жол, тайғақ кешу кезеңдерінде халқымызға қорған бола білген әйгілі батыр.

46. Дарабоз-Ана - төркіні жалайыр ішіндегі мырза руының қарашапан тармағы. Жалайырдың андас руындағы кенже тарауынан шыққан Құлжа деген батырмен тұрмыс құрған. XIX ғасырдың орта шенінде әулиелік дарып, өз заманының көріпкел, шарапатшыл адамы болған. Жай кісілерді былай қойғанның өзінде, жалайыр еліндегі Ескелді, Балпық қатарлы кемеңгерлер Дарабоз-Анамен ақылдасып отырған.

47. Домалақ-Ене (Нұрила Мағзамқызы) - Ұлы жүз Бәйдібек бабаның тоқалы Нұриланың қасиет дарып, әулие атануы және әулиелігін іс жүзінде байқата алғандығы тарихи шындық. Төркіні - дулат елінің ішіндегі қасқарау.

48. Дәнекер - Тезек төренің жалайыр Жарлықамыстан тартып әкеткен тоқалы. Түп төркіні тәжік, өзбек жерінде өсіп, қазақтың тілін, дәстүрін берік ұстаған, аса сұлу әйел.

49. Дүңгене - Жетісу жеріндегі "Жібек жолының" бойына салынған ежелгі, ескі шаһардың орны.

50. Едіге - тарихи тұлға. Ол Шыңғыс хан ұрпағынан емес, XIV ғасырдың соңымен, XV ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген, өз заманының мемлекеттік қайраткері. Халық оны қатты қадірлеп, "Ел қамын жеген Едіге" деп үлкен сүйіспеншілікпен атаған. Оған арналған жыр-дастандар көп. Бақтыбай да бұл тақырыпты айналып өтпеген. "Едіге -Нұран" деген дастаны соның куәсі.

51. Ескелді Жылкелдіұлы (1692-1780). Төле бидің туған жиені. Абылай ханның ақылшы -кеңесшісі. Ұлы жүз жалайыр, қала берді күллі қазақ елінің өміріндегі елеулі тұлға.

52. Естай Жылкелдіұлы - Ескелді әулиенің туған бауыры. Бақтыбайдың төртінші буындағы бабасы.

53. Есекем - тарихтағы Ескелді Жылкелдіұлы. Көсемдік, шешендік, кемеңгерлігімен қатар әулиелік қасиеті болған бұл тұлғаны қалың бұқара сол кездің өзінде де, кейініректе де "Ескелді" деп атын тура атамай, "Би-Ата", "Есеке", "Есекем" деп сөйлеген.

54. Ескендір - ежелгі Македония мемлекетінің атышулы патшасы. - Александр Македонский. Қазақтар оны Ескендір деп кеткен. Ол біздің заманымыздан бұрынғы 356-323 жылдары өмір сүрген тарихи, сирек тұлға. Бақтыбайда оны жырына қосқан.

55. Есімбек Тәнекеұлы - Жетісудағы күллі найман ата балаларын ауызына қаратқан қадірлі адам. Ол өзінің озық ойлылығымен де, зор парасаттылығымен де үйсін-найманның көшбастары болған. Есімбектің бәйбішесі - Шәлипа жалайыр елінің қызы болғандықтан Бақтыбай мен Есімбек құдандалы адамдарша құрметтескен.

56. Есімбек Малтабарұлы (1836-1922) Жалайыр ішіндегі сиыршы руының Жақсымбетінен тарайды. Бақтыбайдан бір жасы кіші болғанымен, әзіл-қалжыңдары жарасқан. Ол Біржан сал, Жаяу Мұса қатарлы халқымыздың біртуар ұлдарымен достық, сыйластықта болған. Бақтыбайды қатты құрметтеген.

57. Ерасыл, Шалбай, Асым - жалайыр, мырза руының атқамінерлері.

58. Жайнақ, Сұрабай - Ұлы жүздің қасқарау тармағынан шыққан халық батырлары.

59. Жайнақ, Қасабай, Солтанай, Сауранбай - жалайыр елінің ел қорғаған ерен ұлдары.

60. Жамбыл Жабаев (1846-1945), Ұлы жүз шапырашты, қызылекей. Бақтыбаймен кездесіп, "Егер сөзім ұнаса, оң батаңыз берілсін" деп інілік ілтипат көрсеткен.

61. Жаманбай, Шыны, Кәрішал - жалайыр, мырза елінің игі жақсылары.

62. Жамаубай, Балтабай, Айтқұл, Тоқай, Зарком - жалайыр ішіндегі бәйшегір, арықтыным руларының жақсылары мен жайсаңдары.

63. Жанақ Сағындықұлы (1770-1856), Семей өңірінен шыққан әйгілі айтыс ақыны. Руы -қаракесек ішіндегі қамбар. Оның аузынан Шоқан Уәлиханов "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырын жазып алған. Кезінде ол Түбек бастаған 16 ақынмен (ішінде Шөже, Балта, Сарыбай, Сақау, Күнікей т.б. бар) бір мезетте айтысып, бәрін жеңіп шыққан. Оның сол сәтіне деп бара қалған жас ақын Бақтыбай айтыса кетіп, адымын аштырмай, тізе бүктіреді. Бұл жайында ол Мәйкемен айтысында "Айтыспақ түгіл бұлар да, нұсқауымнан қалмапты" деп сестенеді.

64. Жасауи (1103-1228) - Қожахмет Яссауи әулие, ақындығы да, даналығы да ерекше.

65. Жаулыбай, Момынбай - Бақтыбай ақынның көршілері болған.

66. Жәлменде (1846-1901) - әкесінің аты Дәуітбай, Байшыташұлы деп атасының атына жазылып кеткен. Ол өз заманының белгілі, ірі қоғам қайраткері һәм Қапал уезі бастығының ел ішіндегі өкімет сенген өкілі. Бақтыбайды үлкен айтыстарға өзі бастап жүрген.

67. Жолбарыс би (1671-1761), жалайыр күшік руынан шыққан қасиеті мол, қайырымды да, қарапайым, тарихи тұлға.

68. Жоламан Тіленшіұлы - XVIII ғасыр ішіндегі Жоңғар қалмақтарының басқыншылығы кезінде Ұлы жүз үйсіннің балаларына көмекке қол бастап келген Кіші жүз, табын руының хас батыры. Оның есімінде Алматы облысының Кербұлақ ауданында таудың аты бар.

69. Жүсіпбек Шайқысламұлы (1854-1942), сүйегі қожа. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері мен ақындар айтыстарын көп жинап, Қазан қаласында бастыртып, қазақ елі үшін зор игілікті істер атқарған. Бақтыбаймен сұқпаттасуында "Бұл елді санаушы едім нағашы деп" деген жолдар бар. Демек, ол шеше жағынан жалайырларға жиен болып шығады.

70. Исабек Бейбітұлы - жалайыр, андас елінің мықты елбасшысы.

71. Кәкімбекұлы Сұраншы батыр - Ұлы жүз Бәйдібектен тарайтын шапырашты атаның баласы.

72. Кемербай - әкесінің аты Өзенбай (1835-1900), жалайыр ішіндегі сиыршы руының елтізер тармағынан. Бақтыбаймен түйдей құрдас.

73. Кенесары, Наурызбай - ағалы-інілі қазақ сұлтандары. Патшалық Ресейдің отарлау әрекетіне қарсылық қозғалыс ұйымдастыруларымен тарихта қалған.

74. Кербике - шын есімі Шұбар. Ел ішінде жанама атымен танымалданып кеткен. Жалайыр ішіндегі андас руының Құтым деген болысының еркетотай тоқалы. "Жол жорғалық" дерліктей өлең-жырға әуестігі болған. Төркіні сиыршы ішіндегі елтізер. Айтысамын деп Бақтыбайға ерігіп тиісіп жүр.

75. Көбелек - тағдырының тәлкегімен қырғыздарға сіңіп кеткен қарақалпақ елінің өнерлі жігіті. "Бір аяқ қымыздың екі аяқ желігінің" арқасында арнайы шақырылумен барған Бақтыбаймен тіл қағысып қалады.

76. Көксу - Қаратал өзеніне келіп қосылатын ағыны қатты, алапат өзен.

77. Қаракерей Қабанбай - 1723-1755 жылдардағы Жоңғар басқыншылығына қарсы соғыста теңдесі жоқ ерліктер жасаған аса дарынды қолбасшы һәм батыр.

78. Қалден Серен (Халдэн Цэрэн) - XVIII ғасырдағы жоңғар қалмақтарының басын қосып, қазақтарға қатты ойран салған бүлікшіл қонтайшы.

79. Қазан - татар елінің астанасы, үлкен мәдениет орталығы. Бақтыбай сол қаладан өлең кітабын шығаруды өле-өлгенше армандап кеткен.

80. Қазанның асуы - Жетісу жеріндегі жазғы жайлаудың аты. Бақтыбай оны Мәйкемен айтысында "Қазанның асу беліндей" деп дәріптейді.

81. Қазалы - қазіргі Қызылорда облысындағы тарихи, құт өңір.

82. Қамбар төре - әкесінің аты - Жадай, атасы - Сөк, бабасы - Абылай хан. Жалайыр тайпасының сыпатай руына билік жүргізген Абылай ханның тікелей ұрпағы. Назаланған адамын назарымен атып жіберетін ерекше қасиеті болған.

83. Қанай - Алатау қырғыздарының басына түнейтін әулие адамы. Кенесары, Наурызбай оның көрін қаздырып, сүйегін шаштырып тастаған.

84. Қара Бәйтік, Кенжебай - қырғыз елінің шарапатты манаптары.

85. Қараменде - исі қазақ сиынған арғын елінің әулие адамы.

86. Қарасарт - әкесінің аты Тортауыт. Жалайыр ішіндегі андас руынан. Диқан әрі мұрап. Жас жағынан Бақтыбаймен қатарлас.

87. Қареке Сәбденұлы (1850-1917), арапша оқуы терең, білімді молда һәм жалайыр ішіндегі сиыршы руының Өр Қаратал болысына болыс сайланған, әскери шешен, ділмар адам. Бақтыбайға өмір бойы қамқорлық жасап өткен.

88. Қазыбек би - әйгілі тарихи тұлға. Орта жүз елінен шығып, әз замандастары Ұлы жүз Төле би, Кіші жүз Әйтеке қатарлы исі қазақтың бірлігі үшін ғұмыр кешкен.

89. Қарымбайдың Назары - Тезек төремен терезесін тең ұстаған жалайыр, андас руының белгілі биі.

90. Қаратал - Жетісу жеріндегі ең үлкен, жойқын өзен.

91. Қарынбай - тарихи аңыздағы өте сараң адам.

92. Қарымбай Тәттібайұлы (1732-1822), жалайыр, андас руынан шыққан Деріпсалыұлы Балпық биден кейінгі ел аузында жүрген ерекше би, әулие.

93. Қатаған Бұйлашұлы (1840-1882), қырғыз елінің Нарын маңында туған. Шын есімі -Арыстанбек. Жасынан жетім қалып, қырғыз асырап алған жалайыр баласы екен деген ел ішінің әңгімесі бар. Тарих пен шежіреге аса зерек Бақтыбай онымен кездесуінде сол мағлұматты тіліне тиек етіп, "қазақпен айтысам демедім, қырғызбен айтысуға кеп едім" деп, Қатағанның бетін бірден қайтарып, асқақтап тұрған көңіліне су сепкендей етеді.

94. Құдайменде, Сердалы, Саяқ - жалайыр, андас атаның балалары.

95. Құлқақ мерген - жалайыр мырза руынан шыққан әруақты адам. Егер ол әлдекімге назаланып, "Аттым!" десе, ол кісі бір тәулікке жетпей бұ дүниемен қоштаса берген.

96. Құлыншақ Кемелұлы (1840-1911), Шымкент, Созақ жерінен шыққан айтыскер.

97. Құланаян Құлманбет (1826-1906), қазіргі Алматы облысының Кеген өңіріндегі Ұлы жүз, албан елінен шыққан өз заманының майталман айтыскері.

98. Құтым Сапақұлы - жалайыр ішіндегі андас руының өз заманындағы ең мықты болыстарының бірі. Бірнеше әйел алып, жас тоқалы Кербикені (Шұбар) ерекше қызықтап, еркелетіп ұстаған. Оның еркелігі соншалық, "Елді Құтым билейді, Құтымды бұтым билейді, айта бер шаруаңды маған-ақ" деп еркінсіген.

99. Қожбанбет - әкесінің аты Қилыбай. Ұлы жүз суан ішіндегі ақша руының аса беделді, әділ биі. Ол албан елінің тізгінін берік ұстаған аға сұлтан деңгейіндегі әкім һәм ақын Тезек төренің ақылшы - кеңесші қызметін атқарған. Бақтыбайдың Тезек төремен айтысып, жеңіске жетуі белгілі дәрежеде осы Қожбанбет бидің арқасы әрі ақылы.

100. Қойтас - Текелі тауынан шығысқа қарай созылып жатқан жайлаудың шөбі ең шүйгін, суы тұнық, шұрайлы жері.

101. Қонысбай - әкесінің аты Құрманбай. 1870 жылдары Бақтыбай одан 5-6 бау тары сұрап барған. Ала алмаған.

102. Қошақан Бабайұлы (1853-1917), кезінде болыс сайланып, күллі жалайыр елінде жалғыз өзі пәуеске мінген адам. Жетісудың генерал-губернаторы Г.Калпаковскиймен жақсы қатынаста болған.

103. Қыдыралы Меңлібайұлы (1868-1933). Жалайыр ішіндегі мырзадан шыққан. Ол, әсіресе, дүниеден озған адамдарға арнап Жоқтау шығарып, оны марқұмдардың әйелдері мен қыздарына, жақын-жанбарларына үйретуге кәнікті болған.

104. "Қыз құлаған" - Жетісу жеріндегі Текелі тауының шығыс беткейіндегі құз - жартас. Оны солай атандырып жүрген өз махаббаты үшін күресе білген - Дариға деген сұлу қыз.

105. Қыпшақбай - Орта жүз, арғын елінің кезінде теңдесі болмаған, атақты ақыны. Тобықты елі оны Омбыдан ат жіберіп алдырып, Бақтыбаймен Үржар жерінде өткен ас үстінде айтыстырған.

Түсініктемені жазған - Ораз ИСМАИЛОВ