автордың кітабынан сөз тіркестері  Ихия улумид-дин (1-том). Ғибадат бөлімі

Имам Ғазали

Мысалы, намаз оқып тұрғанда жүрегің намазды ойлап тұрмаған болса, бос тұрмайды, міндетті түрде дүниелік бір нәрсені олап тұрады. Намазды сезініп оқудың бір ғана жолы бар, ол намазға байлану. Ал негізгі ізделініп отырған мақсаттың намазбен байланысты екені анықталмайынша намазға ұмтылу болмайды. Бұл мақсат – ақыреттің жақсы және мәңгі екенін мойындау және намаз соған қол жеткізудің жолы екендігіне иман етіп, растау.

Алла тағала оларға жалғыз, дара екенін білдірді. Алланың серігі, ұқсасы жоқ. Алла – Самад (ешкімге, еш нәрсеге мұқтаж емес, керісінше, күллі жаратылыс Оған мұқтаж). Қарсыласы жоқ. Қай жағынан алып қарасаң да жалғыз. Ешбір ұқсасы жоқ, жалғыз (бастауы жоқ, соңы жоқ) Қадим. Бастауы жоқ мәңгі әзали. Алла тағала мәңгі бар, соңы жоқ. Бақи (Мәңгі-бақи бар) әсте жоқ болып кетпейді. Әууәл (бар екенінің басы жоқ, мәңгі бар) ұлылық сипатымен сипатталады. Заманның соңы мен уақыт аяқталғанда, Ол жоқ болып кетпейді. «Әууәл де Өзі, Ахир де Өзі, Заһир да Өзі, Батин да Өзі. Ол барлық нәрсені лайықты түрде біледі» («Хадид» сүресі, 3).

Алла жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) емес, жисм де (физикалық дене) емес, шегі мен мөлшері жоқ. Денелерге ұқсамайды. Жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) болмағаны

сияқты жауһар да өзіне енбейді. Ғариз де (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) болмағаны сияқты, ғариз да өзіне ене алмайды. Алла тағала еш нәрсеге ұқсамайды. Оның ұқсасы, теңдесі, серігі жоқ. Ол еш жаратылысқа ұқсамайды. Жаратылған нәрселер Оған ұқсамайды. Оның шегі жоқ сияқты еш нәрсе Оны ішіне қамти алмайды. Шексіз-шетсіз. Жер мен көк Оны қамти алмайды. Құран кәрімде айтылғанындай, Алла көлем, пішін, шек, тарап, мекеннен ада, кескін-келбетсіз Аршқа истиуа еткен.
Арш оны көтеріп тұрған жоқ, керісінше, Аршты көтеріп тұрған періштелер Аршты Оның құдіретімен көтеріп тұр және олар Аллаға бағынады. Ол жердің астынан Арштың үстіне дейінгі барлық нәрседен үстем. Оның бұл үстемдігі ұлылығынан алыстатпағаны сияқты жоғарыдағы аспан мен Аршқа да жақындатпайды. Жерден жоғарыда болғаны сияқты, жеті қат аспан

нан да тура сондай ұзақта. Сонымен қатар, Ол барлық жаратылысқа жақын, адамға күре тамырынан да жақын. Ол барлық нәрсені біледі, қорғайды. Оның заты денелерге ұқсамағаны сияқты, жақындығы да денелердің жақындығына ұқсамайды. Ол еш нәрсеге тәуелді емес, еш нәрсе Оны тәуелді ете алмайды. Уақыт Оны өзіне тәуелді етпегені сияқты, мекен де өзіне тәуелді ете алмайды. Ол уақыт пен мекенді жаратпай тұрып бар еді. Әлем жаратылмай тұрып Алла бар еді. Әлем жаратылғаннан кейін де Алла өзгермейді. Өйткені Алла еш нәрсе пайда болмаған кезде де бар болған және барлық нәрсе жоқ болғаннан кейін де бар болады.
Ол жаратылысқа есім-сипаттарымен шағылысады. Затында басқасы жоқ, басқасының затында да емес. Өзгеру мен ауысудан ада. Хауадис (кейіннен пайда болған нәрселер) Оны тәуелді ете алмайды, ғаризалар (физикалық денеде

болатын кездейсоқ форма) Оған жақындай алмайды.
Алла әлем жаратылмай тұрып теңдессіз кәміл болған. Әлемнің пайда болуымен Оның кемелдігі артпайды, кемімейді. Барлық кемелділік өзінде болғаны үшін кәмілділігін арттыруға мұқтаж емес. Бар екендігі ақылмен білінеді. Мүміндерге жаннатта (ұлылығымен, кейіпсіз, тарапсыз, арақашықтықсыз) кемелділігін көрсету және нығметін толықтыру үшін жақсыларға игілік пен нығмет ретінде көрінеді.
Хаят және Құдірет
Алла тағала Хай (мәңгі тірі). Қадир (Бар нәрсеге құдіреті жетеді). Жаббар (Бойсұндырушы, аса құдіретті). Барлық бұйрығын орындатады. Әр нәрсеге, өлі топыраққа, жалпы жаратылысқа жан беріп, тіршілік иесі еткен аса құдіретті ұлылық иесі. Қаһир (барлығын өзіне мойынсұндырушы) бәрін қалағанындай басқарады.

Нұқсандық пен әлсіздіктен ада. Ғапылдық, ұйқы, жоқ болу мен өлім Оған тән емес. Малику Мәләкут (көзге көрінетін, көрінбейтін барлық жаратылыстың иесі). Оған құдірет, бойсұндыру, ұлылық пен үстемдік тән. Жарату, әмір ету Оған ғана тән. Жер, аспан және барлық жаратылыс Оның құдіретті уысында. Жалғыз жаратушы болғандықтан, жарату да тек Оған ғана тән. Күллі жаратылыс атаулы мен өзінің жетістігі болған істерді де Ол жаратқан. Ризық-несібе мен өлімді Өзі тағайындайды. Ешбір жаратылыс Оның құдіретінен тыс қалмайды. Ол барлық нәрседен хабардар. Тағайындаған нәрселері шексіз, ілімінің соңы жоқ

Алла тағала өткен-кеткенді, болғанды, болатынды, жарияны, жасырынды, бүтінді, бөлшекті, мысқалдай сыбырды т.б. болатын һәм болуы мүмкін әрекеттер мен құбылыстарды біледі.

Ол барлық жаратылысқа жақын, адамға күре тамырынан да жақын. Ол барлық нәрсені біледі, қорғайды.

Алла тағала Құран кәрімде былай дейді: «Міне, осылайша, (ақылға салып ойлансын, ақиқатқа көз жеткізсін һәм өздерін түзетсін деп) адамдарға осындай тәмсілдер айтып, мысалдар келтіреміз. Әйтсе де, оларды һәм ондағы астарлы ақиқатты шынайы ғалымдар ғана пайымдай алады» («Анкәбут» сүресі, 43). Осыған сай бір хадисте: «Ақиқатында, ілімдердің арасында жасырын болғандары да бар. Оларды тек Алланы танитындар ғана пайымдай алады...»8 делінсе, тағы бір хадисте: «Менің білгенімді білсеңдер, көп жылап, аз күлетін едіңдер»9 делінген.