Имам Ғазали

ИХИЯ

улумид-дин

1-том

Ғибадат бөлімі

Алматы, 2024

Бисмилләһир-рахманир-рахим

Иман жайлы

Барша мадақ атаулы әлемдердің Раббысы Аллаға тән. Оны мадақтап, Оған шүкіршілік етемін. Алла Мубди (Барлық нәрсені алғаш жаратушы), Муғид (Өлімнен кейін өмірді, өмірден кейін өлімді қайтарып беруші), «Фағғалун лимә иурид» тілегенін қалағанындай жасаушы, Арш Ағзамның Халиқы (Жария-құпия барлық нәрсені жаратушы) және Мәликі (Патша), азабы қатты және өшін жылдам алтын да Ол. Игі құлдарын тура жолға түсіреді, бір екендігіне куәлік еткендердің ақидаларын күмән мен күдіктерден қорғап, оларды сенімді қылады және Расулының артынан еруге, ардақты еткен сахабалардың ізімен жүруге бағыттайды.

Алла тағала оларға жалғыз, дара екенін білдірді. Алланың серігі, ұқсасы жоқ. Алла – Самад (ешкімге, еш нәрсеге мұқтаж емес, керісінше, күллі жаратылыс Оған мұқтаж). Қарсыласы жоқ. Қай жағынан алып қарасаң да жалғыз. Ешбір ұқсасы жоқ, жалғыз (бастауы жоқ, соңы жоқ) Қадим. Бастауы жоқ мәңгі әзали. Алла тағала мәңгі бар, соңы жоқ. Бақи (Мәңгі-бақи бар) әсте жоқ болып кетпейді. Әууәл (бар екенінің басы жоқ, мәңгі бар) ұлылық сипатымен сипатталады. Заманның соңы мен уақыт аяқталғанда, Ол жоқ болып кетпейді. «Әууәл де Өзі, Ахир де Өзі, Заһир да Өзі, Батин да Өзі. Ол барлық нәрсені лайықты түрде біледі» («Хадид» сүресі, 3).

Алла тағаланы кемшіліктен, нұқсандықтан пәктеу

Алла жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) емес, жисм де (физикалық дене) емес, шегі мен мөлшері жоқ. Денелерге ұқсамайды. Жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) болмағаны сияқты жауһар да өзіне енбейді. Ғариз де (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) болмағаны сияқты, ғариз да өзіне ене алмайды. Алла тағала еш нәрсеге ұқсамайды. Оның ұқсасы, теңдесі, серігі жоқ. Ол еш жаратылысқа ұқсамайды. Жаратылған нәрселер Оған ұқсамайды. Оның шегі жоқ сияқты еш нәрсе Оны ішіне қамти алмайды. Шексіз-шетсіз. Жер мен көк Оны қамти алмайды. Құран кәрімде айтылғанындай, Алла көлем, пішін, шек, тарап, мекеннен ада, кескін-келбетсіз Аршқа истиуа еткен.

Арш оны көтеріп тұрған жоқ, керісінше, Аршты көтеріп тұрған періштелер Аршты Оның құдіретімен көтеріп тұр және олар Аллаға бағынады. Ол жердің астынан Арштың үстіне дейінгі барлық нәрседен үстем. Оның бұл үстемдігі ұлылығынан алыстатпағаны сияқты жоғарыдағы аспан мен Аршқа да жақындатпайды. Жерден жоғарыда болғаны сияқты, жеті қат аспаннан да тура сондай ұзақта. Сонымен қатар, Ол барлық жаратылысқа жақын, адамға күре тамырынан да жақын. Ол барлық нәрсені біледі, қорғайды. Оның заты денелерге ұқсамағаны сияқты, жақындығы да денелердің жақындығына ұқсамайды. Ол еш нәрсеге тәуелді емес, еш нәрсе Оны тәуелді ете алмайды. Уақыт Оны өзіне тәуелді етпегені сияқты, мекен де өзіне тәуелді ете алмайды. Ол уақыт пен мекенді жаратпай тұрып бар еді. Әлем жаратылмай тұрып Алла бар еді. Әлем жаратылғаннан кейін де Алла өзгермейді. Өйткені Алла еш нәрсе пайда болмаған кезде де бар болған және барлық нәрсе жоқ болғаннан кейін де бар болады.

Ол жаратылысқа есім-сипаттарымен шағылысады. Затында басқасы жоқ, басқасының затында да емес. Өзгеру мен ауысудан ада. Хауадис (кейіннен пайда болған нәрселер) Оны тәуелді ете алмайды, ғаризалар (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) Оған жақындай алмайды.

Алла әлем жаратылмай тұрып теңдессіз кәміл болған. Әлемнің пайда болуымен Оның кемелдігі артпайды, кемімейді. Барлық кемелділік өзінде болғаны үшін кәмілділігін арттыруға мұқтаж емес. Бар екендігі ақылмен білінеді. Мүміндерге жаннатта (ұлылығымен, кейіпсіз, тарапсыз, арақашықтықсыз) кемелділігін көрсету және нығметін толықтыру үшін жақсыларға игілік пен нығмет ретінде көрінеді.

Хаят және Құдірет

Алла тағала Хай (мәңгі тірі). Қадир (Бар нәрсеге құдіреті жетеді). Жаббар (Бойсұндырушы, аса құдіретті). Барлық бұйрығын орындатады. Әр нәрсеге, өлі топыраққа, жалпы жаратылысқа жан беріп, тіршілік иесі еткен аса құдіретті ұлылық иесі. Қаһир (барлығын өзіне мойынсұндырушы) бәрін қалағанындай басқарады. Нұқсандық пен әлсіздіктен ада. Ғапылдық, ұйқы, жоқ болу мен өлім Оған тән емес. Малику Мәләкут (көзге көрінетін, көрінбейтін барлық жаратылыстың иесі). Оған құдірет, бойсұндыру, ұлылық пен үстемдік тән. Жарату, әмір ету Оған ғана тән. Жер, аспан және барлық жаратылыс Оның құдіретті уысында. Жалғыз жаратушы болғандықтан, жарату да тек Оған ғана тән. Күллі жаратылыс атаулы мен өзінің жетістігі болған істерді де Ол жаратқан. Ризық-несібе мен өлімді Өзі тағайындайды. Ешбір жаратылыс Оның құдіретінен тыс қалмайды. Ол барлық нәрседен хабардар. Тағайындаған нәрселері шексіз, ілімінің соңы жоқ.

Ілім

Ілім сипаты Алла тағаланың барша құбылыс пен табиғатты білетіндігін, бүкіл ғылымның Иесі екендігін білдіреді. Алла тағала өткен-кеткенді, болғанды, болатынды, жарияны, жасырынды, бүтінді, бөлшекті, мысқалдай сыбырды т.б. болатын һәм болуы мүмкін әрекеттер мен құбылыстарды біледі. Яғни қараңғы түнде қара тастың үстінде қара құмырсқаның не істеп жатқанын айна-қатесіз біледі. Ауада жүрген түйіршіктердің қозғалысын біледі, ашық-құпия барлық нәрсені біледі.

Ұлы Алланың ілімі жаратылғандардың ілімі секілді таяз, шектеулі әрі кейіннен жиналған емес. Оның ілімі шексіз, еш құралды қажет етпейді және барлық нәрсені қамтитындай өлшеусіз. Иә, Алла тағала – әр нәрсені білуші. Ол жарияны білгені секілді құпияны да біледі. Барлық өткен заманды толық білгені секілді келешекті де біледі. Жердің астындағыны білгені сияқты көктегіні де біледі. Көзге көрінетінді білгені сияқты көрінбей жасырын қалғанды да біледі. Барлық болып-кеткенді білгені тәрізді бүкіл болатынды да біледі. Себебі оның ілімі кейіннен үйрену, оқу арқылы пайда болмаған. Оның ілімінің бастауы жоқ – әзәли. Міне, сондықтан Оның ілімі үшін үлкен мен кіші, жария мен құпия арасында еш айырмашылық жоқ. Оның ілімінен ешбір нәрсе тыс қалмайды.

Ирада (қалау)

Алла тағала ғаламды қалауымен басқарады. Қарсылық, бойсұнушылық, аздық және көптік, зиян не пайда, надандық не білімділік, күпір мен иман, жақсылық пен жамандық, үлкен-кіші, аз-көп, көрінетін-көрінбейтін әлемде не бар болса және не болатын болса, бәрі әрдайым Оның ілімі және қалауымен жүзеге асады. (Тек жақсылықты құптайды, жамандықты құптамайды). Алла тағаланың қалағаны болады, қаламағаны болмайды. Көздердің қарауы, бір нәрсенің еске түсуінің өзі Оның қалауынан тыс қала алмайды. Жоқтан бар етіп жаратқаннан кейін де бар еткен тағы да ол. Қалағаны еш күмәнсіз орындалады. Оның қалауына ешкім тосқауыл бола алмайды, үкімін ешкім бұза алмайды. Құлдың күнәдан сақтануы Оның тура жолы және қалауымен болады. Егер адам, жын, періште күллі әлем жиналып, Алла тағаланың қаламаған нәрсесін іске асырмақ болса да, жүзеге аспайды. Оның қалау сипатының да басқа сипаттары сияқты мәңгі-бақи, бастауы және соңы жоқ. Алла тағала заттардың нақты уақыттардағы болмысын әзәлда қалаған. Олар да ешбір өзгеріссіз және ары-бері жүрмей әзәлда қалағандай тағдырына сай нақты бір уақытта пайда болады. Бұларды жаратуы үшін ой мен уақытқа мұқтаж емес. Қалағанын қалаған түрде, қалаған уақытында жаратады. Және қалағанын қалаған уақытта өзгертіп, қалаған уақытта жоқ етеді. Еш нәрсе оны әбігерге салмайды.

«Сәмғ» (есту) және Басар (көру)

Алла тағала әр нәрсені анық көретін және еститін көруші және естуші. Ең жасырын, ең құпия дыбыстар да Оның естуінен тыс қалмайды. Қаншалықты кішкентай болса да, Оның көруінен ең кішкентай зат та тыс қалмайды. Алыстық естуіне, қараңғылық көруіне бөгет бола алмайды. Көзбен көріп, құлақпен естімейді. Барлық нәрсені біледі, бірақ білімі жүрекпен және мимен емес. Құралсыз ұстап тұрады, құрал-жабдықсыз жаратады. Істерінде тасымалға мұқтаж емес. Оның заты жаратқандарының затына ұқсамағандығы сияқты, сипаттары да жаратқандарының сипаттарына ұқсамайды.

Кәлам (сөйлеу)

Ұлы жаратушымыз Алла тағаланың сөйлеу сипаты деп аталатын Кәлам сипаты бар. Өйткені Алла тағала бұйырады, тыйым салады. Сүйіншілейді, қорқытады. Бұлардың барлығы сөйлеу арқылы жүзеге асады. Алайда Оның сөйлеуі адамдардың сөздеріне ұқсамайды, Өзінің Затымен бастауы әрі соңы жоқ әзәли бір сипат. Оның сөйлеуі денелердің дірілі мен ауа толқындарынан пайда болған әріптерден құралмайды. Тәурат, Інжіл, Зәбур (бүгінгі өзгеріске ұшыраған күйі емес, нақ өзі) және Құран кәрім Алланың кәламы және Пайғамбарларға жіберген кітаптары.

Құран – тілмен оқылып, парақтарда жазылған және хафыздар (Құранды жатқа білушілер) тарапынан жатталса да, Алланың затымен бірге әзәли. Есте сақталып жатталуы, парақтарға жазылуы Алла тағаладан ажырауды қажет етпейді. (Негізінде, мәңгі-бақи болған жазулар емес, затымен әуелден бері бар болған кәлам).

Мұса пайғамбар (а.с.) дыбыссыз және әріпсіз Алланың кәламын естіген. Тура игі жандардың жаннатта Алла тағаланы (кейіпсіз, тарапсыз, арақашықтықсыз) көретіндері сияқты.

Алла тағаланың бұл сипаттары тұрақты болғандықтан, Алла тағала затымен ғана емес, хаят сипатымен Хай (Тірі), ілім сипатымен Алим, құдірет сипатымен Қадир (Бар нәрсеге құдіреті жетуші), қалауымен Мурид (қалаушы), Сәмғ пен Сәмиғ (Естуші), Басар мен Басир (Көруші), Кәлам сипатымен Мутәккәлим (Сөйлеуші) болған болады (Яғни Алла тағаланың көруі, естуі және осыларға ұсқас басқа сипаттары Затына тән бір жағдай емес, Затымен бірге әуелден бері бар болған сипаттар).

Әфғал (әрекет)

Алла тағаланың Заты мен сипатынан басқа не бар болса, ең әділ, ең толық, ең кемел, ең жақсы түрде әділетінің шағылысы және Оның жаратуымен кейіннен пайда болған. Істерінде даналық, үкімдерінде әділет иесі. Оның әділеттілігі құлдардың әділеттілігімен өлшенбейді. Өйткені құл басқаның мал-дүниесін қолданғанда зұлымдық жасауы мүмкін. Ал Алла тағала жайлы әсте бұндай ойға баруға болмайды. Өйткені Мүліктің бәрі Онікі, Одан басқа еш нәрсе мүлік иесі емес, қалайша басқаның мүлкін қолданады деген ойға барасың. Оны Заты мен сипатынан басқа, адам, жын, періште, шайтан, жер мен аспан, хайуан, өсімдіктер, жансыз жаратылыстар, жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) ғариз (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) ақылмен ақылдасып, бес сезім мүшесі деп аталатын не бар болса, бәрін кейіннен жоқтан бар етіп жаратқан. Өйткені әуелі жалғыз Өзі бар еді және Одан басқа ештеңе жоқ болатын. Мұқтаж болғаны үшін емес, әзали қалауын қалыптастыру және құдіретін көрсету үшін барлық нәрсені кейіннен жаратты. Ешкімге борыштар болмай-ақ «Бол! деген бұйрығымен барлық нәрсені жоқтан бар етіп жаратты және адамдарға (соңында марапат беретін) ұсыныстар жасады. Және ешкімге міндетті қылмай, Өзінің жомарттығымен адамдарға тура жол мен нығметтер берді. Жомарттық, игілік, нығмет және алғыс Оған тән. Өйткені Оның адамдардың басына түрлі қиындық пен азап салуға, олардың бастарына уайым-қайғыны жаудыруға күші жетер еді. Егер бұндай нәрсе жасаса, жеккөрінішті бір іс жасаған немесе зұлымдық жасаған болып саналмайды, керісінше, әділ екендігін көрсеткен болар еді. Бірақ Ол мейірімі, кеңпейілдігі және уәдесі бойынша мүміндерді мойынсұнуы мен құлшылықтары үшін марапаттады. Бұл оның борышы емес, өйткені Оның зұлымдық жасауы әсте ойға келмейтіні сияқты, ешкімге қарыздар емес. Ешкімнің Одан алатын ақысы жоқ. Мойынсұнушылық пен құлшылық тұрғысынан қарағанда, құлдардағы ақысы, ақылмен емес, Пайғамбарлар арқылы білдірілген. Ол Пайғамбарларды жіберді. Оларды пайғамбарлығын дәлелдейтін ап-айқын мұғжизалар мен метафизикалық күштермен жарақтандырды. Бұл Пайғамбарлар адамдарға Алла тағаланың бұйрықтарын, тыйымдарын жеткізді. Олардың жеткізгендеріне иман ету адамдарға парыз етілді.

Иманның бір шарты – пайғамбарларға иман келтіру

Алла тағала құрайыш тайпасынан шыққан үмми (мектеп, медресе көрмеген, оқу-жазу білмеген, анадан қалай туылса сол күйінде қалған) Мұхаммед Мұстафаны (с.а.с.) адамзат баласы мен жындарға пайғамбар ретінде жіберді. Оның шариғатымен қалыптасқан діни үкімдер, алдыңғы иләһи діндердің жаңсақ, бұрмаланған үкімдерінің бәрін жойды. Алла тағала оны өзге Пайғамбарлардың бәрінен мәртебесін биік етіп жаратты және адамзаттың сұлтаны қылды. Әрі «Мухаммәдур Расулуллаһ» деп айтпағанша, тек қана «Лә иләһа иллаллаһ» деудің кәміл иман еткен болып саналмайтындығын білдірді1.

Дүниелік және ақыреттік істерге қатысты жолданған барлық нәрседе Оған иман етуді парыз қылды. Және өлімнен кейінгі өмірге сенбегендердің иманын қабылдамады. Бұл мәселеде Пайғамбарымыздың бұйырғандары былай тізбектеледі:

1. Мүнкәр және Нәкирдің сұрақ сұрауы: Бұлар екі айбатты періште. Тірі дене күйінде адамды қабірде тіке отырғызып, оған Алланың бір екендігін, Пайғамбардың пайғамбарлығын сұрайды және «Раббың кім?» «Пайғамбарың кім?» Дінің не?» дейді. Өздері және сұрақтары – қабірдің алғашқы қиындығы мен сынағы.

2. Қабір азабы. Қабір азабы – ақиқат болып, хикмет және әділеттіліктен тұрады. Алла тағаланың қалауымен рух пен дененің екеуі де қабір азабын тартады.2

3. Мизан. Адамдардың амалдары тартылатын екі тасы және бір тілі бар болған жер мен аспан шамасындай үлкен таразының растығына сену. Бұл жерде Алла тағаланың құдіретімен амалдар тартылады.3

Сол күні ауырлық бір қыша түйірінен, тіпті бір түйірден есепке тартылады. Жақсы амалдарға толтырылған дәптер жақсы күйде таразының жап-жарық көзіне қойылады және Алланың жақсылығымен Алланың дәргейіндегі дәрежелеріне қарай ауыр басады.

4. Сырат. Тозақтан жұмаққа дейін созылған қылдан жіңішке, қылыштан өткір «сырат» көпіріне сену. Нұқсандықтардан ада болған Алла тағаланың үкімімен кәпірлер осы көпірден өтіп бара жатқанда аяқтары шалынып тозаққа құлайды. Мүміндер болса, Алла тағаланың көмегі және қолдауымен аяқтары шалынбай қарсы жаққа өтеді және мәңгілік мекен жаннатқа барады.4

5. Хауыз (кәусар). Адамдардың, ақырет әлемінде баратын, Пайғамбардың хауызына сену. Мүміндер сыраттан өткеннен кейін жаннатқа бармай тұрып осы жерге су ішуге келеді. Бұдан бір жұтым су ішкен қайта шөлдемейді (Бұдан кейін суды ләззат үшін ішеді). Хауыздың ені бір айлық қашықтыққа тең. Суы сүттен ақ, балдан тәтті. Айналасында жұлдыздар сияқты өте көп ыдыстар бар. Хауыздың сарқырап аққан екі арнасы бар. Олар жаннаттағы кәусар өзенінен келеді.

6. Есеп. Есеп күніне, біреудің есебі жеңіл, біреудікі ауыр, тіпті біреудің есебінің жылдам болатынына, Алла тағалаға өте жақын болған бір топ құлдардың ешқандай есепсіз жаннатқа баратынына сену. Алла тағала қалаған пайғамбарынан пайғамбарлық міндетті атқарып-атқармағанын, қалаған кәпірден қарсы шығу себебін сұрайды. Бидғатшылардан сүннеттен неге айырылғанын сұрайды, мүміндерді амалдарынан есепке тартады.

7. Тозақта мәңгілік ешкім қалмайды, жазасы біткен соң Алла тағаланың кешірімімен мүміндердің тозақтан шығатынына сену.

8. Шапағат. Пайғамбарлардың, ғалымдардың, шейіттердің, кейіннен Алланың дәрежелеріне қарай басқа мүміндердің шапағат ететіндіктеріне сену. Мүлде шапағатшы болмаған мүмін де ақырында Алла тағаланың кеңпейілділігімен тозақтан шығарылады және жүрегінде титтей иманы болған мүмін тозақта қалмайды.

9. Сахабалардың артықшылығы мен дәрежесіне сену.

Пайғамбардан кейін ең абзал жандар Әбу Бәкір, сосын Омар, сосын Осман, сосын Али (р.а.) екеніне сену.

Сахабалардың барлығы жайлы жақсы ойда болу және ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) мақтап, мадақтаған сахабаларды мақтау.

Осы айтылғандар туралы риуаяттар бар және олардың дұрыс екендігін білдіретін хадистер жеткілікті. Кімде-кім осыларға шынайы сенсе, ақиқат және сүннет жолын ұстанушылардан болады әрі бидғатшылар тобы мен жолдан адасқандардан бөлінетін болады.

Бізге және барлық мүміндерге Алла тағаланың мейірімі мен кешірімін, кәміл яқин (шүбәсіз сену) мен дінде жақсы табандылық тілейміз.

Аллаһуммә салли алә Мухаммәдин уә алә әли Мухаммәд.

Ақиқат және шариғат

Мәселе: Егер «Бұл сөздеріңнен мақтаулы ғылымдардың оңай ұғынылатын заһир (айқын) тұстары бар болғаны сияқты, бір жағынан риязат, көз жеткізу, табанды талап, таза ой және дүниелік істерден таза оймен білінетін батин (жасырын) жағы да бар екендігі ұғынылады. Бірақ бұл шариғатқа қайшы келеді. Себебі шариғаттың ашық-жасырыны, іші мен сырты жоқ, бәрі бір» десең, онда былай деп жауап береміз: Мақтаулы ілімдердің ашық және жасырын болып екіге бөлінетінін жүрек көзі ашық парасатты жандар жоққа шығармайды. Жоққа шығаратындар иләһи қабілеттерде артта қалған, бала кезінде үйренгендерімен қалып қойған және нәтижесіне бармаған, ғалымдар мен әулиелердің дәрежесіне көтеріле алмаған адамдар. Бұл айтқандарымыз шариғаттың дәлелдерінен де түсінікті болады. Өйткені ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Шүбәсіз, Құранның айқын және жасырын мағынасы, мақсаты мен кіріспесі бар»5 деген.

Әзірет Али (р.а.) жүрек тұсын ишарат етіп: «Үйренетін адам тапсам бұл жерде көп ілім бар» деп айтқан. Ардақты Пайғамбарымыз: «Біз, пайғамбарлар, адамдармен олардың санасына сай сөйлесуге бұйырылдық»6, – деген. Басқа бір хадисте: «Адамдарға түсінбейтін сөз айту – оларды фитнаға түсіру»7 деп айтқан.

Алла тағала Құран кәрімде былай дейді: «Міне, осылайша, (ақылға салып ойлансын, ақиқатқа көз жеткізсін һәм өздерін түзетсін деп) адамдарға осындай тәмсілдер айтып, мысалдар келтіреміз. Әйтсе де, оларды һәм ондағы астарлы ақиқатты шынайы ғалымдар ғана пайымдай алады» («Анкәбут» сүресі, 43). Осыған сай бір хадисте: «Ақиқатында, ілімдердің арасында жасырын болғандары да бар. Оларды тек Алланы танитындар ғана пайымдай алады...»8 делінсе, тағы бір хадисте: «Менің білгенімді білсеңдер, көп жылап, аз күлетін едіңдер»9 делінген.

Егер бұның пайғамбар білген, ұғынылуы қиын немесе басқа бір себеппен ашып айтуға тыйым салынған құпия емес ілім екенін білсем не болады? Неге Пайғамбарымыз мұны ашып айтпаған. Егер айтқанында сахабалар бұған шүбәсіз сенер еді.

Ибн Аббас (р.а.) «Ол – жеті қат көкті және жерді де сол сияқты (қат-қабат) етіп жаратқан Алла. (Оның күллі болмысқа, жаратылыс атаулыға қатысты) бұйрықтары осылардың арасында түседі» («Талақ» сүресі, 12) аятының тәпсірін жасасам маған тас лақтырар едіңдер. Басқа бір сөзінде: «Бұл адам имансыз дер едіңдер», – деген.

Әбу Һұрайра (р.а.): «Алла елшісінен (с.а.с.) екі (ыдыс) қап толы ілім алдым, біріншісін тараттым, егер екіншісінің аузын ашсам, мына басты шауып түсірер едіңдер» деп айтқан.

Ардақты Пайғамбар (с.а.с.): «Әбу Бәкірдің сендерден үстемдігі намаз бен оразасының көптігінен емес, оның жүрегіндегі сырдың (құпия білім) себебінен»10 деп айтқан.

Құпия ілім (сыр) діннің негіздерімен байланысты және оның шегінен шықпайтындығы шүбәсіз. Ал дін негіздеріне жататын сыртқы мәселелер ешкімге жасырын емес, ол бәріне айқын.

Сәхл Түстәри: «Ғалымның үш ілімі болады. Біріншісі, сыртқы (заһири) ілім, мұны бәріне ашып айтады. Екіншісі, ішкі (батини) ілім. Мұны қабылдауға дайын, түсінетіндерге ғана айтады. Үшіншісі, басқаларға айтуға болмайтын Алла мен өзінің арасындағы құпия ілім», – деген.

Кейбір арифтар (Алланы танығандар): «Рубубияттың құпиясын ашу – күпірлік» дейді. Солардың бірі: «Рубубияттың11 бір сыры бар. Егер ол айқын болса, пайғамбарлық жалған болар еді. Пайғамбарлықтың да бір сыры бар, егер ол жарыққа шықса, Алланы тану ілімі жарамсыз болар еді», – деген. Пайғамбарлықтың жалған болуын айтушы адам мұнымен түсіну қабілеті әлсіз адамдарды меңземеген болса, айтқаны дұрыс емес. Егер осындай адамдарды ишарат еткен болса, сөздері бір-біріне қайшы болмайды. Себебі кәміл адамның Алланы тану нұры оның нұрын сөндірмейді. Тақуалықты пайғамбарлық ұстап тұр.

Мәселе: Егер «Оқыған осы аяттар мен хадистерді сыртқы мағыналарынан шығатын тәуил (астарлы мағынада жорамал жасау) үшін белгілер бар. Осылар тәуил етіле алады. Сен бізге айқын (заһири) мен құпияның (батини) айырмашылықтарын айшықтап бер. Егер батин (құпия) айқынға (заһир) кереғар десең, шариғатты жоққа шығарасың. Бұл ақиқат шариғатқа қайшы» дегеннің сөзі болады, ол күпір. Өйткені шариғат айқыннан (заһир) дұрады. Ал ақиқат құпиядан (батини) тұрады. Егер батин заһирді бұзбай, оған қайшы келмесе, онда екеуі бір болады. Мұндай уақытта бұларды бөлудің мәні болмайды. Ендеше, шариғатта ешқандай құпия жоқ, айқыны мен құпиясы екеуі бір болған болады» дейтін болсаң, былай деп жауап береміз:

Бұл сауал үлкен бір істі көтеріп, мукашафа іліміне тартатынын және муамала ілімінің шегінен шығатынын біл. Негізі, бұл жерде мақсатымыз мукашафа емес, муамала ілімі.

Бұл кітапта түсіндірген ақида қағидалары жүректің амалдарына жатады. Жүрегімізді бұларға байланыстыру арқылы сеніп, қуаттауға және қабылдауға бұйырылдық. Олардың ақиқатын сол күйінде түсінуге дейін барамыз деу емес. Өйткені бұл барлық адамға міндеттелмеген. Егер біздің бұл түсіндіргендеріміз жүректің әрекеттерінің амал бөлігі болмаса, оларға бұл кітапты жазбас едік. Егер жүректің айқын амалдарынан болмағанда, оларды ктаптың бірінші Бөліміне де жазбас едік. Затты сол күйінде қабылдайтын хақиқи кәшф (ақиқатты жарыққа шығарушы) жүректің жасырын сипаты. Бірақ қай уақытта бір қарағанда заһир мен батин бір-біріне қарама-қайшы болып көрінсе, міне, сол уақытта қысқа бір сөзбен оны шешу керек.

Батины заһирге қайшы, ақиқат шариғатқа сай келмейді деп айтқан адам иманнан гөрі күпірлікке жақын. Көпшілік түсінбейтін, Тек Аллаға жақын құлдар ғана түсінетін және басқаларға ашып айтуға тыйым салынған сырлар бес топқа бөлінеді.

Бірінші топ: Кез келген нәрсе барлық адам тура сол күйінде түсіне алмайтындай құпия болады, оны тек хауастар ғана түсіне алады. Олар мұны түсінсе де ашып айтпауы керек. Өйткені қарапайым халық олардың айтқанын ұғынбай арада фитна пайда болады. Рухтың сырын жасырған ардақты Пайғамбарымыздың мұны ашып айтуға тыйым салуы осы түрден. Себебі рухтың ақиқатын түсіну ақылға ауыр тиеді және оның мәнін ұғынуға қауқарсыз. Әйтпесе, ардақты Пайғамбарымыз рухтың ақиқатын білмеген екен деп ойлап қалма. Рухын танымған адам өзін тани алмайды. Өзін танымаған жан Раббысын қалай тани алады? Рухтың ақиқатын ардақты Пайғамбарымыздың білгені сияқты Алланың кейбір сүйікті құлдары ғалымдар мен әулиелер де білген. Олар Пайғамбар болмаса да, шариғаттың әдебін ұстанғандықтан ардақты Пайғамбарымыз үндемеген мәселеге жақ ашпаған. Тіпті Алланың сипаттарында да көпшіліктің түсінуге ақылы жетпейтін құпиялылықтар бар. Ардақты Пайғамбарымыз олардың ақылға айқын болатындарын мысалы, ілім, құдірет және осыған ұқсас сипаттарды түсіндіріп берді. Адамдар өздерінің осындай сипаттармен қатынасы бар болғандықтан оларды түсінеді. Өйткені адамда ілім және құдірет сипаттары бар. Және олар осы құдайлық сипаттарды өздерінің сипаттарымен салыстырып қарайды.

Егер адамдарға оның өзінде жоқ бір сипатты түсіндірсең, олар түсіне алмас еді. Тіпті балаға немесе белсізге жыныстық қарым-қатынас туралы айтсаң, одан түк түсінбейді. Тек тамақтың беретін ләззатына ұқсатып айтсаң түсінеді. Бірақ ол дәл түсініктемесі болмайды. Өйткені Алла тағаланың ілімі және құдіретімен жаратқандарының ілімі мен құдіретінің арасындағы айырмашылық жыныстық қарым-қатынас пен тамақтың арасындағы айырмашылықтан әлдеқайда үстем.

Бір сөзбен айтқанда, адам қазір бар болған және бұрын өзінде болған қасиеттерді ғана түсінеді. Содан кейін олармен салыстыра отырып, басқаларының қасиеттерін түсінуге тырысады. Содан кейін бұл қасиеттердің ұлылық, ақылдылық пен кемелдікте айырмашылығы бар екенін түсінеді.

Адамның күші Алла тағаланың сипаттарын өзінде бар, мысалы, әрекет, ілім, құдірет т.б. сипаттарды елестетуге және Алланның осы сипаттарының ең керемет, ең ұлық екеніне сенуге ғана жетеді. Ол көбіне өзінің қасиеттерінен арыға бара алмайды. Адамның ең үлкен тенденциясы – өзінің қасиет-сипаттары. Сол үшін ардақты Пайғамбар (с.а.с.): «Біз Саған лайық түрде тағзым ете алмаймыз. Сен Өзіңнің ұлылығыңды танытқаныңдай ұлысың»12 деген. Бұның мағынасы: «Танығанымды айтуға қауқарсызбын» дегенді білдірмейді, керісінше, Алла тағаланың ұлылығын тануға адамның қауқарсыздығын білдіреді. Осы себепті (Алланы таныған) кейбіреулер: «Ақиқатында, Алла тағаланы өзінен басқа ешкім білмейді», – деген. Әбу Бәкір Сыддық (р.а.): «Аллаға мадақ болсын, Ол жаратқандарына өзін тануға қауқарсыздығын мойындаудан басқа жол бермеді» деп айтқан.

Сөз тізгінін осы жерден тежеп, мақсатымызға кері оралайық.

Бірінші Бөлім: Ақыл түсіне алмайтын рух пен Алла тағаланың тағы басқа сипаттары. Ардақты Пайғамбардың (с.а.с.) мына хадисі осыған ишарат болса керек: «Сөзсіз, Алла тағаланың жетпіс нұрдан пердесі бар. Егер Ол перделерді ашып тастайын болса, Оны көзбен көріп, ұғынғандардың бәрін күйдіріп жіберер еді»13.

Екінші Бөлім: Өздігінен түсінуге болатын, ұғынылуы қиын емес сыр. Бірақ Пайғамбар мен сыддықтардан басқа көптеген адамдарға зияны тигендіктен, Пайғамбарлар мен сыддықтар оны айшықтап айтудан тартынған нәрселер. Ілім иелеріне айтуға тыйым салынған «тағдыр сыры» да осыған жатады. Кейбір ақиқаттың біреулерге зиян тигізетініне таңданбау керек, өйткені ол жарқанаттың көзіне Күн сәулесінің, қара қоңызға гүл иісінің зияны тиетіні сияқты.

Бұл қалай керемет болуы мүмкін, егер барлық жамандықтарымыз, асылық, зина, тіпті күпірдің өзі Алла тағаланың қалауымен, еркімен жүзеге асатын болса, әрі ол біздің сөздеріміз сияқты ақиқат болса. Бірақ мұндай нәрселерді тыңдау кейбіреулерге (муғтазилаға) зиянын тигізеді. Өйткені мұндай нәрселер оларда, Алланың қалауымен болатын күпірлік т.б. бәрін – ақымақтық, парасаттың жоқтығы, әділетсіздік пен жамандыққа разылық танытудың бәрін құлдың өзі жасайды деген ой тудырды.

Алла тағаланы бұлардан пәктеу үшін «Қул» етістігінің халиқы» десті. Ибн Рауанди14 және Алланың игілігінен мақұрым қалған бір топ осындай тұжырым жасағаны себепті кәпір болды. Тағдырдың сыры да осындай. Егер ашық айтылғанда, көпшілікте Алла тағала әлсіз деген күмәнді ой тудырар еді.

Егер біреу: «Қиямет күні мың жылдан кейін немесе одан аз яки көп мынадай уақытта болады» деп нақты білдірілгенде, жақсы болар еді. Бәрі оны біліп жүретін еді» десе, былай деп жауап береміз: «Иә, дұрыс. Бірақ бұған тигізетін зарары тұрғысынан қарайтын болсақ, білінбегені дұрыс. Бәлкім, ұзақ шығар. Егер ұзақ екені белгілі болатын болса, жаза күнінің алыстығы қорқынышты азайтып жібереді де, бәрі пайдасыз ойларға беріледі. Бәлкім, жақын шығар. Егер жақын екендігі белгілі болса, адамдар қатты қорқып, жұмыс істей алмай қалады. Осы себепті игі істер азайып, дүние бұзылар еді. Егер осы мағына назарға алынып, түсінікті болса, осы топқа үлгі болар еді».

Үшінші Бөлім: Ашып айтса түсінікті әрі тыңдаушыға зияны жоқ сыр. Бірақ оны тыңдаушыларға ықпалы күшті болуы үшін теңеу және тұспалдау жолымен білдіреді. Және оның артықшылықтары айқын, бұл заттар оған әсер етуі үшін маңыздырақ болуы керек. Мысалы, біреу «Пәленше доңыздарға інжуден әшекей тағып жатыр» деп айтса, ол бұл сөзбен білім мен даналықты надандарға беріп жатқанын тұспалдады. Бұны тыңдағандардың бір бөлігі әуелі заһир (айқын) мағынасын түсінеді. Ал ақиқатты іздеген ақиқатшылар адамның қолында інжудің, ортада доңыздың жоқ екендігін көрген кезде, сөз сөйлеушінің не айтқысы келгенін бірден түсіне қояды. Адамдар осы сырды және ақиқатты ұғынуда бір-біріне ұқсамайды.

Ардақты Пайғамбар (с.а.с.) да: «Тері оттан жиырылып бұзылатыны сияқты, мешіт те түкірік және соған ұқсас нәрселерден солай жиырылады»15 деген хадисінде айтқан. Рас, осы уақытқа дейін ешкім мешіттің қысылып, жиырылып қалғанын көрмеген. Хадистің мәні мешіттің рухы, жүректердегі оған деген құрмет, ал сіңбіру, түкіру оған деген құрметсіздік, от теріге тигенде жиырылатыны сияқты, мешіт әдебіне қайшы келеді.

Ардақты Пайғамбарым (с.а.с.) тағы бірде: «Рукуғ пен сәждеден имамнан бұрын тұрған адам Алла тағаланың оның басын есектің басына айналдырып жіберетінінен қорықпай ма?»16 деген. Шүбәсіз, келбет тұрғысынан ешкімнің басы осы уақытқа дейін есектің басы болып өзгеріп кетпеді және өзгермейді де. Бірақ мағынасы тұрғысында осындай өзгеріс болады. Расында, оның басы жануардың басына айналып кетпейді, тек оның жасаған іс-әрекетінің ақымақтық екені сипатталып тұр. Яғни, имамнан бұрын сәжде етіп, рукуғтан тұрғанның басы дымды түсінбейтін ақымақ есектің басы сияқты. Негізі, бұл жердегі негізгі мәселе – мағына, мағынаға қалып болған форма емес. Яғни имамға ұйыған соң одан бұрын тұрған дұрыс емес және ол ақымақтың ісі. Мұндай сөздермен не ақли дәлелдермен, не шариғи дәлелдермен білінетін айқынға (заһир) қарама-қайшы (батин) жасырын мағына меңзеледі. Ал ақылмен ұғынатындарды айқын мағынасымен тұспалдау мүмкін емес. Өйткені ардақты Пайғамбар (с.а.с.): «Мүміннің жүрегі – Рахманның екі саусағының арасында»17 деп айтқан осы хадистің айтылмаған шынайы мағынасы ақылмен білінеді. Себебі біз жүректің айналасынан «саусақ» көріп тұрғанымыз жоқ және «саусақтың» мағынасы «құдірет» екендігі түсінікті болады. Пайғамбарымыз (с.а.с.) «құдіретті» саусақпен білдірген, себебі қол Алланың құдіретін жақсырақ білдіреді. Және осындай құдіретке теңеу ретінде Алла тағаланың: «Біз бір нәрсенің болуын қалағанымызда, оған бар болғаны «Бол!» дейміз, сонда ол сол сәтте бола қалады» («Нахл сүресі, 40) деген аятының айқын мағынасының болуы мүмкін емес. Себебі егер зат денесінен бұрын болса, онда «бол» деген бұйрықты түсінбейді, қалайша бұйрықты орындап бола қалсын. Егер бар болғаннан кейін болса, онда «бол» деуге қажеттілік жоқ, өйткені бар болып қойған. Бірақ мұндай теңеу сөздер Алланың құдіретінің шексіз екендігін түсіндіруде жүрекке қатты әсер ететіндіктен, осы сөзді қолданып түсіндірген. Бұлар ақылмен ұғынылады.

Ал шариғатпен ұғынылатындарға келсек, айқын мағынада айтылып тұрған сияқты көрінсе де, дұрыс дереккөздерден айқын мағынада айтылып тұрмағаны риуаят етілген үкімдер. Мысалы, Алла тағаланың: «Ол аспаннан жауын жаудырады, сөйтіп, сай-саладағы өзендер мен жылғалар әрқайсысы арнасына (көлеміне) қарай тасып ағады. Тасып аққан су бетіндегі көпіріп шыққан көбіктерді ағызып әкетеді. Сондай-ақ адамдардың әшекей немесе басқа да бұйымдарды жасау үшін отқа қойып балқытқан түрлі-түсті кендерден де сондай көбік шығады. Міне, Алла ақиқат пен жалғанды мынадай мысал келтіру арқылы түсіндіреді: көбік көп ұзамай-ақ жоқ болады, ал адамдардың пайдасына жарайтын өзек болса, жерде тұрақтап қалады. Міне, Алла осылайша мысалдар келтіреді» («Рағыд» сүресі, 17).

Бұл жерде аяттың айқын мағынасы айтылып тұрған жоқ, жаңбыр – Құран кәрім, ал өзендер мен жылғалар – жүректер. Кейбір жүректер үлкен өзендер мен жылғалар сияқты, одан көбірек несібе алды, кейбірі аз, кейбірі мүлде ештеңе алмайды. Көбік – күпір мен екіжүзділік. Ол қаншалықты судың бетіне шығып, көрінсе де көп ұзамай жоғалып кетеді. Ал адамдарға пайдасын тигізетін тура жолға салу жүрегінде қалады. Осы Бөлімді зерттеуде бидғатшылардың бір тобы тереңдеп, ақыретке мән беру үшін пайда болған мизан, сырат және соған ұқсас аяттарды тәуил етуге тырысты, бұл бидғатқа жатады. Себебі ол сенімді дереккөздер арқылы берілмеген (яғни сәлафтан оларды тәуил жасау туралы ешбір риуаят жоқ) және оны айқын мағынада түсіндіру мүмкін емес, сондықтан бұларды айқын мағынасында түсіну уәжіп.

Төртінші Бөлім: Адам бір нәрсені кіріспесінен түсінеді, содан кейін оны егжей-тегжейлі зерттеп, толық меңгеріп алады. Осылайша ижмали ілім мен тафсили ілім бір-бірінен өзгеше болады. Біріншісі, қабығы, ал екіншісі өзегі сияқты. Біріншісі айқын, екіншісі жасырын сияқты болады.

Бұл адамның көзіне қараңғыда немесе алыстан қандай да бір адамның сұлбасының қалай көрінетініне ұқсайды және ол бұдан адамды тани бастайды. Адамның алыстан немесе қараңғыда бір адамды көруімен, айнала жарықтанғанда немесе жақындағанда оны көруінің арасында айырмашылық бар, бірақ екеуінде де көргені бір нәрсе. Соңғысы бірінші көргеніне қайшы емес, керісінше, бұл оған қосымша. Екіншісінде біріншісіне қарағанда анық көреді. Ілім, иман және тасдиқ (жүрекпен бекіту) де осындай. Өйткені адам ғашық болмай жатып ғашық болуды, ауырмай тұрып ауруды, ажал келмей тұрып өлімді тасдиқ етеді. Бірақ бұлар пайда болған кезде біріншісіне қарағанда нақты көз жеткізіп, бекітуі берік болады.

Адам баласының нәпсіқұмарлық, ғашықтық т.б жағдайларда бөлек-бөлек үш түрлі күй мен бір-біріне сай келмейтін үш түсінігі бар:

А. Пайда болудан бұрын бар екендігіне сену;

Ә. Пайда болып жатқан кезде бар екендігіне сену;

Б. Өтіп кеткеннен кейін барына сену сияқты.

Аш кезде аштықты сезіну мен тойған соң аштықты сезіну бір емес, арасында айырмашылық бар. Сол сияқты, дін ілімдерінде де зерттелген, содан кейін жетілдірілген білім, талапсыз меңгерген білімге қарағанда жасырын (батин) сияқты болып көрінеді. Денсаулықтың қадірін ауру адам мен сау адамның білуіндегі айырмашылық сияқты.

Айтып өткеніміздей, осы төрт Бөлімдегі адамдар бір-бірінен ажыратылады, бірақ олардың ешбірінде заһирге сай келмейтін батин жоқ. Өзек қабықты толықтырып тұратыны сияқты, батин заһирді толықтырады.

Бесінші Бөлім: Тіл мен дене тілінен тұрады. Ойы таяз адамдар заһирге тоқтап, оны ақиқат деп ойлайды. Заттың ақиқатын көргендер бұл жердегі құпияны түсінеді. Мына адамның айтқаны секілді: «Тақтай шегеге: «Неге мені ұрып жатырсың?» – деп сұрады. Шеге: «Оны менен емес, мені тоқтаусыз тоқпақтап жатқаннан сұра және жоғарыдан төніп тұрған тасқа қара», – деді. Бұл – жағдайды білдірудің тілі. (Яғни тақтай мен шеге қажет кезде денелерімен осылай тілдеседі). Алла тағаланың: «Содан кейін (шексіз ілімін, қалауын, құдіреті мен шарапатын) ол кезде тұмандық (газ бұлты күйінде) болған көкке бұрды (қаратты) да, көк пен жерге: «Мейлі өз еріктеріңмен, мейлі еріксіз түрде болсын келіңдер (әміріме мойынсұныңдар)!» – дейді. Сонда олар: «Біз әміріңе мойынсұнған күйде өз еркімізбен келдік», – деді» («Фуссилат» сүресі, 11) деген. Ойы таяз адам осы аятты түсіну үшін көк пен жерге өмір, ақыл және айтылған сөзді ұғатын қабілет береді. Сонымен қатар, олар өздеріне қарата айтылған үнді естиді және осы үнге дауыстап: «Иә, Біз әміріңе мойынсұнамыз» деп жауап береді деп ойлайды. Есі дұрыс адам бұның дененің тілі және ол көк пен жердің Алланы ұлықтауы, бұйрықтарына қалтқысыз бағынуы екенін біледі. Бұған Алла тағаланың: «Жеті қабат аспан мен жер және ондағы күллі жаратылыс атаулы Алланы кемшілік атаулыдан пәктейді әрі ұлықтайды» («Исра» сүресі, 44) аятын жатқызуға болады. Ақымақ адам жансыз жаратылыстар да өмір, ақыл және «Субханаллаһ» деп айта алатын тіл бар деп ойлайды.

Алланың парасатты құлдары олардың Алла тағаланы тілімен емес, денелерімен бір екендігіне куәлік ететінін, пәктеп ұлықтайтынын біледі. Өйткені «Барлық нәрседе Оның бірлігін дәлелдейтін белгілер бар» деп айтылған. Тура осы сияқты «Мына мықты ғимарат өзін салған сәулетшісінің қабілеті мен асқан шеберлігіне куәлік етеді» делінген кезде, бұл куәлік сөзбен емес, заты және күйімен болады.

Сонымен қатар «Жоқтан пайда болған және түрлі әрекетке енумен бір жаратушыға мұқтаж барлық нәрсе, осы мұқтаждығымен Жаратушысының қасиетті екендігіне куәлік етеді» деп айтылған уақытта, бұл куәліктерді жүрек көзі ашық кәміл адамдар түсінеді. Заһир (айқынға) жабысқан адамдар түсінбейді. Сол үшін Алла тағала: «Алайда сендер олардың айтқан мадағы мен ұлықтауын түсіне алмайсыңдар» («Исра» сүресі, 17) деген.

Ойы таяз, ақылы кем кісі мұның мәнін мүлде түсіне алмайды. Ал Аллаға жақын құлдар мен діни ілімі терең кісіге келсек, олар да мұның мәнін жетік білмейді. Өйткені әр нәрсенің Алла тағаланы пәктеп, ұлықтаудағы куәліктері әртүрлі. Әрбір адам мұны өзінің түсінік-пайымы мен көрегенділігіне қарай түсінеді. Айтылып өткен куәліктер муамала іліміне лайықты емес. Өйткені ол – руханият ілімі. Бұл ғылымда да айқын (заһир) ғалымдар мен жасырын (батин) ғалымдар арасында айырмашылық бар. Осымен айқын мен жасырынның (заһир мен батин) арасындағы айырмашылық белгілі болады.

Тәуил (жорамал) және тафуид (аяттың шынайы мәнін Аллаға қалдыру)

Дәреже иелерінің арасында осы тақырыпта да тым шектен шығушылар мен орта жолды ұстанушылар бар. Шектен шыққандардың бір бөлігі айқын дәлелдердің бәрін немесе көбісін бұзатындай дәрежеде тәуил жасауда шектен шықты. Тіпті Алла тағаланың: «Бізге қолдары айтып береді, аяқтары соған куәлік етеді» («Иәсин» сүресі, 65) және Сол кезде олар терілерінен: «Неліктен өзімізге қарсы куәлікке жүрдіңдер?!» – деп сұрайды. Сонда терілері: «Барлық нәрсеге тіл бітірген Алла бізге де тіл бітірді», – деп жауап береді («Фуссилат» сүресі, 21) деген аяттары мен Мүнкәр-Нәкир періштелерімен тілдесулерін, сырат көпірі, есеп күні туралы айтқандарын, тозақтықтардың жұмақтықтармен: «Тозақтықтар жұмақтықтарға: «Суларыңнан біз жаққа да біраз құйып жіберіңдерші, я болмаса Алланың өздеріңе берген ризығынан бізге де беріңдерші», – деп жалынып дауыстайды» («Ағраф» сүресі, 50) деп тілдесулерін «тәуил жасады» және «бәрі дене тілімен болады» деп ойлады. Басқа бір бөлігі болса, тәуил есігін жабуда тым қатты кетті, солардың бірі Ахмад ибн Ханбал. Ол тіпті Алла тағаланың: Оның ісі оған тек «Бол!» деп айту ғана, сонда ол нәрсе бірден бола қалады» («Иәсин» сүресі, 82) деген аятындағы тәуилді қабылдамады және оған ерушілердің ойынша, «Кун» – Алла тағаладан әріп және дыбыспен келетін үн. Алла тағала бір нәрсенің болғанын қалаған кезде, «Бол» деп дауыстайды, сонда ол бола қалады деп ойлады. Тіпті кейбір достарымнан Имам Ахмадтың тек қана үш сөзде тәуилді қабыл еткенін айтқанын естідім. Олар:

1. Ардақты Пайғамбарымыздың: «Хажарул-асуад – Алланың жер бетіндегі оң қолы»18.

2. «Мүміннің жүрегі – Рахманның екі саусағының арасында»19

3. «Мен Рахманның көмегі мен жеңілдігін Йемен жақтан табамын (көремін)»20 деген хадистер. Және айқын мағынаны қолдайтын ғалымдар тәуил есігін жауып тастауды қалады.

Ахмад ибн Ханбал туралы ең жақсы ойда бола отырып, былай дейміз: Ол Алла тағалаға телінген «Истиуаның» орналасу емес екенін, бір жерден екінші бір жерге орын ауыстыру емес екенін білді. Алайда халықтың тыныштығын ойлап, бұл есікті жабу үшін тәуилге тыйым салған. Егер тәуил есігі ашылса, оның тесігі үлкейіп кетеді де, фитна шығады және алдын алу қиындап кетеді. Осы тұрғыдан тәуил есігін жабуда әбестік жоқ.

Сәлафтың (алғашқы мұсылмандардың) сөздері де мұны растайды. Өйткені олар: «Бұларды (аяттар мен хадистерді) келген күйінде оқып, өтіп кетіңдер» дейтін. Тіпті Имам Маликтен «Истиуа» жайлы сұралған уақытта: «Истиуа белгілі, бірақ қалай болатыны белгісіз, оған иман ету уәжіп, қалай жүзеге асатынын сұрау бидғат» деп жауап берген.

Ғалымдардың бір тобы ұстамдылыққа сүйеніп, Алла тағаланың Заты мен сипатына қатысты барлық нәрседе тәуил есігін ашты және ақыретке қатысты мәселелерді айқын мағыналарына сәйкес қалдырып, осы баптағы тәуилді жауып тастады. Ол Әшғарилер.

Муғтазила бағытын ұстанушылардың қатты шектен шыққаны сонша – Алла тағаланың «Сәмиғ» (Есту), Басар (Көру) Құдайлық сипаттарын тәуил етті. Пайғамбарымыздың Миғражға көтерілгенін тәуил етіп, Пайғамбарымыз миғражға денесімен емес, рухымен көтерілді деп дәлелдей бастады. Денелердің қайта тірілуі, жаннат, ол жақтағы көл-көсір байлық пен тағамдар, хош иісті өсімдіктер, хор қыздары және тозақтың шын мәнінде денені қатты күйдіріп, майын ерітетін бар форма екенін қабылдағаннан кейін ақыретке қатысты қабір азабы, мизан, сырат және соған ұқсас тағы басқа үкімдерді тәуил етті.

Муғтазиланың мұншалықты шектен шығуынан батылдық алған философтар бұдан да арыға кетіп, ақыретке қатысты бүкіл үкімдерді тәуил етті. Ақырет туралы түскен барлық нәрсе, мысалы, қуаныш пен азапты тек ақыл мен рух қана сезінеді деп тәуил етті. Есеп күні рухтың денеге қайта кіретінін жоққа шығарып, рух қана мәңгілік болады деп үкім шығарды. Тән емес рух жазаланады, бірақ олар мұны сезіммен түсінбейді деді. Бұл – тым артық кету.

Осыншама шектен шығып, шариғаттан айырылған бұл ағымдармен Ханбалилердің тәуилден бас тартудағы тоқырау шегі нәзіктігі соншалықты – оны тыңдаумен емес, тек Алланың көмегімен заттың ішкі мәнін түсінетіндер ғана көре алады. Заттардың құпия мәні сол күйінде ашылғаннан кейін, олар бұл жайында айтылған сенімді дереккөздерге қарайды. Айтылған сөздер, яқин (берік сенім) нұрымен көргендеріне сай келетін болса, оны сол күйінде қабылдайды, сай келмегенін тәуил етеді.

Ал бұл ілімдерге тек есту арқылы қол жеткізгендерге келетін болсақ, олар нақты бір мәселеде табандап тұрып алмайды. Тек Құранмен айналысатындарға ең оңтайлы жол – Ахмад ибн Ханбалдың жолы.

Бұл үкімдерден пердені алып тастап, шекті табу мукашафа (ашылу) іліміне тән, оны түсіндіру ұзаққа созылатындықтан, біз бұл тақырыпқа кіріспейміз.

Мақсатымыз (Құран аяттары мен хадистердегі) жасырын мен айқынның (батин мен заһир) бір-біріне сай, қарама-қайшы келмейтінін түсіндіру еді. Және осы бес бөлімнің арқасында көптеген нәрселер анықталды.

Осымен қарапайым халық үшін жазған ақида рисаласы арқылы айтқандарымыз жеткілікті деп санаймыз. Біріншіден, қарапайым халықтың көбісіне міндетті емес. Тек қана бидғаттардың көбеюімен ақиданың шайқалуынан қорқылатын болса, онда осындай уақытта екінші дәрежеге өтіп, егжей-тегжейіне үңілмей, ақли дәлелдерді қысқаша қамтыған Ақида кітабына өтуге болады. Біз мұнда сондағы негізгі дәлелдерді келтірген, Құдыста жазылған «әр-Рисалатул қудсия фи қауағид әл-ақида» атты еңбегімізді жеткілікті деп санаймыз. Ол осы кітаптың үшінші тарауында.

«қауағидул-ақида» кітабының айқын дәлелдерді баяндауы жайында

Барша мадақ пен шүкіршілік яқин нұрымен әһл-сүннетті басқалардан ажыратып, Шариғатты ұстанатын ақиқат ізбасарларын таңдаған, оларды бидғатшылардың шалуынан, діннен шыққандардың адастыруынан қорғаған, пайғамбарлар мырзасы әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) ізімен жүріп, сахабалардың және сәлаф салихиннің жолымен жүруді нәсіп еткен Алла тағалаға тән. Соның арқасында олар ақылмен танылатын хабл мәтинге (ең сенімді Құранға) мықтылап жабысты, алғашқы әділетті мұсылмандардың мінез-құлқы мен өмір сүру салтынан ең сенімді айқын жолға кірді. Осылайша олар ақыл мен Шариғаттың жеткізгендерін біріктірді. Олар тек тілмен айтып жүрген «Лә иләһә иллаллаһ Мухаммадур расулуллаһ» шаһадат сөзі сүйенген негіздерді толық білмейінше, ешбір нәтиже де, пайда да болмайтынына көз жеткізді. Сонымен қатар, иманға куәлік айту сөзі қысқа болғанымен онда Алла тағаланың Зат, Сипат және Әрекетінің дәлелі мен ардақты Пайғамбардың туралығының дәлелін қамтығанын түсінді. Және иман «ғимаратының» осы төрт негізге құрылғанын, ол төртеуінің он тұғырға сүйенгенін білді.

Бірінші тұғыр

Алла тағаланың бар болуын (ужуд) тану

Бірінші негіз: Бұл мәселеде алғаш дәріс беріп, жарықты көрсеткен – Құранның насихаты. Және Алла тағаланың айшықтап бергенінен артық айшықтау болмайды. Өйткені Алла тағала: «Біз жер бетін бесік қылмадық па?! Тауларды (жерді мықтап ұстап тұратын) қазық етпедік пе?! Сендерді жұп қылып жараттық. Ұйқыларыңды дамылдап тынығудың бірден-бір жолы қылдық. Түнді (бейне бір) жамылғы, ал күндізді тіршілік уақыты қылдық. Төбелеріңе жеті бірдей берік аспан тұрғыздық. Сондай-ақ (оған) жарқырап жанған шамшырақ орнаттық. Қою бұлттардан жаңбыр жаудырдық: Алуан түрлі дәнді дақылдар мен өсімдіктер өсіп шықсын, сондай-ақ қалың бау-бақшалар жайқалып өссін деп (бұлттардан жауын жаудырдық)» («Нәбә» сүресі, 6-16) және «Күллі аспан әлемі мен жердің жаратылысында, түн мен күннің бір ұзарып, бір қысқарып, бірін-бірі қуалап алма-кезек алмасуында, адамдардың пайдасы үшін теңізде жүзген алып кемелерде, Алланың аспаннан жауын жаудырып, сол арқылы өлі жерге жан бітіруінде, жер бетіне жайған барлық тіршілік иелерінде, желдердің мың құбылып соғуында және аспан мен жердің арасындағы Алланың әмірінде болған бұлттарда ақылға салып ойлана білетін қауым үшін (Алланың құдіреті күшті жалғыз жаратушы екенін көрсететін) сан алуан дәлелдер бар» («Бақара» сүресі, 164) және «Алланың жеті қат көкті бір-бірімен қалай жымдастырып, қат-қабат етіп жаратқанын көрмеймісіңдер?! Сондай-ақ Ол жеті қат көкте айды (күнге шағылысқан) жарық нұр, күнді шуақ шашқан шырақ қылды. Алла сендерді бейне бір өсімдік өсіргендей жерден өсірді (сөйтіп, сендерді өздеріңе тән ерекше кейіпте жаратты). Яғни, сендерді шәһуат суынан, оны белгілі азық түрлерінен, азықты өсімдіктерден, ал өсімдіктерді жерден шығарды. Кейін сендерді қайтадан топыраққа қайтарады (айналдырады) және сол топырақтан сөзсіз қайта шығарады».

(«Нұх» сүресі, 15, 18) тағы: «(Әйелдеріңнің жатырына) төккен мәни (шәһуат) суларыңа қарамайсыңдар ма?! Соны һәм содан пайда болатын адамды жарататын сендерсіңдер ме әлде Біз бе? Араларыңда (пешенелеріңе) өлімді жазған да Біз. Сондықтан да (сендерге ажал құштырамыз десек) Бізге ешкім бөгет бола алмайды. Сендерді өлтіріп, орындарыңа дәл өздеріңдей басқа адамдарды келтіреміз десек те, яки сендерді өздеріңе беймәлім жаңа болмыста қайтадан жаратамыз десек те (Бізге ешкім қарсы келе алмайды). Өздеріңді алғаш жоқтан жаратқанымызды (яғни, дүниеге қалай келтірілгендеріңді) шүбәсіз жақсы білесіңдер. Ендеше, соған ой жүгіртулерің (сөйтіп, келесі жаратылыстың да әбден мүмкін екенін мойындауларың) керек емес пе? Еккен егістеріңе қарамайсыңдар ма?! Оны сендер өсіріп жатырсыңдар ма әлде Біз өсірудеміз бе? Егер қаласақ, әлгі өсіп шыққан егістеріңді бірден қу қиқымға айналдырар едік, сөйтіп, не істерлеріңді білмей аңырып тұрар едіңдер һәм: «Ойбай-ау, енді қайттық, еңбегіміз еш кетті-ау!» «Бәрінен де, ризық-несібеден қағылып масқара болғанымызды қарашы!» – деп, аһ ұрар едіңдер. Сондай-ақ ішіп жүрген суларыңа қарамайсыңдар ма? Оны бұлттан жаудырған сендерсіңдер ме әлде жаудыратын Біз бе? Қаласақ, оны тұзды қылар едік. Ендеше, шүкіршілік етулерің керек емес пе? Ал жаққан оттарыңа не дейсіңдер?! Оның ағашын өз қолдарыңмен өсіріп пе едіңдер әлде өсіретін Біз бе? Біз оны (адамдар үшін) ғибрат һәм сахараны мекендеген көшпенділер мен жолаушылар үшін, сондай-ақ оған зәру жандар үшін пайда көзі қылдық» («Уақиға» сүресі, 58,73).

Кішкене ақылы бар адамның өзі осы аяттардың мағыналарымен көк пен жердегілердің ғажап жаратылыстарын, бүкіл жануарлар мен өсімдіктердің осындай тамаша түрде жаратылғандарын ойласа, бұл ғажайып бұйрықтың және осы берік үйлесімділіктің өздігінен пайда болмай, оларды жаратып, бағыттап, басқаратын бір жаратушыға мұқтаждықтары бар екеніне әсте күмәнданбайды.

Оның үстіне адамның табиғатының өзі осы жаратылыстардың бәрін сол жаратушының бұйрығымен жүзеге асқанын іркілместен, күмәнданбастан куәлік етеді. Осы себепті Алла тағала Құран кәрімде: «Пайғамбарлар оларға: «Күллі аспан әлемі мен жерді жоқтан жаратқан Аллаға шәк келтіресіңдер ме?» («Ибраһим» сүресі, 10) деген.

Алла тағала Пайғамбарлар мен адамдарды Алланың бірлігіне (таухид) шақырып, оларды: «Лә иләһә иллаллаһ» деп айтсын деп жіберген. Біздің өзіміздің Құдайымыз бар, әлемдердің өздерінің Құдайы бар деп айтуы үшін емес.

Себебі Алланың бір екендігін таңдау сезімі адам баласының санасында өсіп келе жатқан кезінде және жастық шағында орналастырылып қояды. Сондықтан Алла тағала былай дейді: «Олардан: «Күллі аспан әлемі мен жерді кім жаратты?» – деп сұрасаң, олар, әлбетте «Алла» деп айтады» («Лұқман» сүресі, 25). Алла тағала тағы былай деген: «Алайда сен (жалған сенім мен екіжүзділіктен ада болған) пәк сенім таухидті берік ұстанған күйде хақ дінге (Исламға) жан-тәніңмен бет бұр! Бұл сондай дін – Алла күллі адамзатты (олардың табиғатын, бар болмысын) соның негізінде, соған сай етіп жаратты, (адамзаттың жаратылыс мақсаты да сол хақ дінге бет бұру)» («Рум» сүресі, 30).

Алла тағаланың бар екеніне ақли дәлелдер

Алла тағаланың бар екеніне адамның табиғаты мен Құран кәрімнің дәлелдері басқа дәлелдерді қажет етпейтіндей дәрежеде қуатты және нақты екені көрінеді. Бірақ біз нақтылау үшін кәламшылардың айтқанына еріп ақли дәлелдерді де келтіріп былай дейміз: Ақли тұрғыдан қарағанда әрбір пайда болған (хауадис) оны жарататын Жаратушыға мұқтаж екендігі нақты белгілі. Кейіннен пайда болған бұл әлем сөзсіз бір Жаратушыға мұқтаж.

Ал «әрбір пайда болған (хауадис) оны жарататын Жаратушыға мұқтаж» сөзімізге келетін болсақ, бұл айқын әрі нақты, өйткені әрбір пайда болған нәрсе белгілі бір пайда болу уақытымен ерекшеленеді, пайда болуы ойда сол уақыттан бұрын пайда болған, яғни оның пайда болуы жүзеге асқан уақыт және одан кейін. Мұндай жағдайда ол белгілі бір уақытта болуын таңдаған бір тағайындаушыға мұқтаж.

Ал «Бұл әлем21 пайда болған» деген сөзімізге келетін болсақ, бұның дәлелі мынадай: Әлемнің әрбір бөлігі не қозғалмай бір орнында тұрады не әрекет етеді, қозғалысқа түсу мен бір орнында тұрудың екеуі де пайда болған. Сол үшін пайда болудан құтылмаған пайда болу. Бұл дәлел үш растауды қамтиды.

1. «Жисмдер (материалдық дене) қозғалыс пен бір орнында тұрудан арылмаған» деген біздің сөзіміз. Мұның осындай екені тәфәккур етіп, ойлануды талап етпей-ақ нақты байқалатын ақиқат. Өйткені «дене қозғалыстан және бір орнында тұрудан арылған» деп ойлаған адам ақылды жолдан адасып, ақымақтыққа салынады.

2. «Қозғалыс пен тыныштық – пайда болған» деген сөзіміз. Бұған олардың бір-бірінің артынан еріп отыруы және олардың бірінен соң бірінің пайда болуы дәлел бола алады.

Көзге көрінетін-көрінбейтін барлық денелерде үкім осындай. Егер үнемі қозғалып жүрген немесе үнемі бір орнында тұрғандарын көргендеріміз бар болса, бір күні олардың да жағдайын өзгертетінін, мысалы, әрдайым бір орнында тұратын таудың жер сілкінісі сияқты жағдайларда қозғалатыны және қозғалыста жүретіндердің бір орнында тұрып қалатынын ақыл мақұлдайды. Бұл қозғалыс пен бір орнында тұрудан кейіннен келгені кейіннен болғаны үшін әуелгісі де соңына жеткені үшін пайда болады. Өйткені бұдан кейін Алла тағаланың бар болуын дәлелдеу бабында айшықталатыны сияқты қидам (мәңгі, әуелі жоқ) тұрақты болған нәрсені жоққа шығару мүмкін емес.

3. Үшіншісі «Пайда болу қасиетінен айырылмаған әрбір нәрсенің өзі пайда болған» деген сөзіміз.

а) Егер бұлай болмаса, әрбір пайда болудан бұрын, әуелгісі жоқ бірнеше пайда болудың табылуы қажет еді және егер ол пайда болғандар соңына жетпегенде, жаңа пайда болуларға кезек келмес еді. Себебі жаңа пайда болудың бар болуы ескісінің аяқталуына байланысты). Ал соңы жоқ нәрсенің аяқталуы мүмкін емес.

ә) Осы сияқты аспан денелерінің өзінің осьін үздіксіз айналып жүретінін қабылдасақ, олардың қозғалыстарының саны не тақ, не жұп, бірдей уақытта тақ та, жұп та емес немесе бірдей уақытта жұп та, тақ та емес. Бірақ бұл сандардың бірдей уақытта жұп та, тақ та емес немесе әрі тақ, әрі жұп болуы, жоққа шығару мен дәлелдеуді бір жерге жинау болғаны үшін мүмкін емес. Өйткені бұлардың бірін дәлелдеген кезде екіншісін жоққа шығару керек, бірін жоққа шығарған кезде, екіншісін дәлелдеу керек болады.

Қозғалыстардың санының тек қана жұп болуы мүмкін емес. Өйткені қозғалыс жалғасады, жұп бірліктің қосылуымен тақ болады.

Ал шексіз сандар осындай бір санмен қалайша шектеліп қалады. Қозғалыс санының тақ болуы да мүмкін емес. Өйткені тағы бір санның қосылуымен жұп болады. Бұдан шығатын қорытынды: әлем пайда болу қасиетінен айырылмаған, өзі пайда болған болады. Барлық нәрсе пайда болғаны үшін әлем де пайда болған. Пайда болғаны үшін оны пайда еткен бір Жаратушыға мұқтаждығы бар, ол – Алла тағала.

Қидам

Екінші негіз – Алла тағала қадим, әзәли және Оның бар екенінің әуелі жоқ екенін, өлі-тірі барлық нәрсенің әуелі бар екенін білу. Мұның дәлелі: Әлемнің жаратушысы Алла тағала пайда болған болса, онда Оның да бір жаратушыға, ал Оны жаратқанның да пайда болған басқа бір жаратушыға мұқтаждығы бар. Бұл тізбек осылайша мәңгілікке дейін жалғасып кете берер еді. Мұндай тізбектен еш нәрсе пайда бола алмайды. Өйткені әуелі жоқ пайда болғандардың болуы, жаңа бір нәрсенің пайда болуына кедергі болады. Себебі ескісі аяқталмай, жаңасы бастай алмайды. Егер бұл тізбек Мәңгі Жаратушыдан бітеді, Ол Әууал десең, біздің іздеп отырғанымыз да осы. Біз Оған әлемді жоқтан бар етуші, барлық нәрсені алғаш жаратушы, жасаушы, негізін қалаушы дейміз. Бәрі жоқтан бар ету дегенді білдіреді.

Бәқа

Үшінші негіз – Бәқа. Алла тағаланың бар болуының соңы жоқ. Ол мәңгі. Яғни Алла тағаланың әзали екенін білу, мәңгілік екенін және ақыры жоқ екенін қабылдау. Ол Әууәл, Ахир, Заһир және Батин.

Тек Алла ғана әрі әуелден бар, әрі мәңгі болады. Өйткені қидамы тұрақты болған нәрсе мәңгі. Мұның дәлелі мынау: Қадим екі себептің бірімен жоғалып кетеді деп ойлауға болады.

1. Өздігінен жоқ болады.

2. Қарама-қарсысының әсерімен жоқ болады.

1. Өздігінен жоқ болып кетуі мүмкін емес. Өйткені өздігінен пайда болған бір нәрсенің өздігінен жоқ болып кетуі мүмкін болғанда, жоқ екендігі ойланылған нәрсенің де өздігінен пайда болуын қабылдау керек болады. Ал бұл мүмкін емес. Сондықтан бар болудың себепке мұқтаж болғаны сияқты, бар болған нәрсенің жоқ болуы тағы бір себепке мұқтаж.

2. Қарама-қарсының әсерімен де бір қадимнің (мәңгілік) жоқ болуы мүмкін емес. Қарама-қарсы не қадим, не пайда болған. Қарама-қарсының мәңгілік болуы мүмкін емес, өйткені ол бір жерге жиналуға кедергі болатындықтан, әзәлда қарама-қарсысымен бола алмайды. Негізінде, алдыңғы екі негізде Алланың бар болуы мен қидамы (бар екенінің әуелі жоқ) дәлелденген болатын. Ендеше, мәңгілікті жоқ қылатын қарама-қайшылық мәңгі емес. Пайда болуы мүмкін емес. Өйткені мәңгіліктің пайда болушыдан қуатты екені белгілі. Кез келген бір нәрсені пайда болмай тұрып көзін жою, бар болғаннан кейін көзін жоюдан оңай. Сондықтан мәңгілікке қарама-қарсы пайда болған нәрсе, кейіннен пайда болып мәңгілікті жоқ еткенге дейін, сол пайда болуға қарама-қарсы мәңгілік оның барына бөгет болады да, мұндай бір пайда болушы бар бола алмайды, демек, бір пайда болғанның мәңгілікті жоқ етуі мүмкін емес. Ендеше, Алла тағала һәм әзәли һәм әбәди.

Жауһар емес

Төртінші негіз, Алла тағаланың бос кеңістікті толтыратын жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) емес екенін, орын мен уақыттан пәк екенін білу.

Дәлел: Өзінің орны бар әр жауһар сол бос кеңістікке байланысты қозғалады немесе бір орнында тұрады. Қозғалыс пен бір орнында тұрудың екеуі де пайда болған. Кейіннен пайда болған нәрсенің бәрі пайда болушы. Сол үшін Алла тағала жауһар емес. Егер бір жауһарды бар болуының бастауы жоқ деп ойлайтын болсақ, онда жауһарлардың барлығының бар болуының бастауы жоқ болар еді. Егер кімде-кім жауһардың мағынасын, кеңістікте алатын орнын білмей, кеңістікте орын алып тұрған жауһарды меңземей Алла тағаланы жауһар деп атаса, онда мағына тұрғысынан емес, тек қана сөздік тұрғыда қателік жасаған болады. (Өйткені Алла тағаланың мұндай есімі жоқ).

Жисм (физикалық дене) емес

Бесінші негіз – Алла тағаланың жауһарлардан құралған жисм (физикалық дене) емес екенін білу. Өйткені жисм жауһарлар мен кішкене атомдардан құралған. Алла тағала кеңістікте орын алған жауһар (дененің бөлінбес бөлшегі) болмағандықтан, жисм (физикалық дене) де бола алмайды. Жауһар – бөлінеді, жиналады, қозғалады, бір орнында тұрады, кескіні мен мөлшері болады. Бұлар «худус» сипаты, яғни, кейіннен пайда болудың белгілері.

Егер әлемді жаратқанның жисм (дене) екеніне сенуге рұқсат берілгенде, Ай, Күн және соларға ұқсас басқа денелердің де Құдай екеніне сенуге рұқсат берілер еді.

Егер біреу Алла тағаланы жауһарлардан пайда болды деп меңземей, Алла – жисм (дене) (бірақ басқа денелер сияқты емес) деп батылдық танытса, онда оның денесін жоққа шығаруы дұрыс болса да, есімде ғұлат (астамшылық, күпірлік) жасаған болады.

Ғариз (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) емес

Алтыншы негіз – Алла тағаланың ғариз (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) емес екенін білу. Бұның бірінші дәлелі: ғариз – (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) өздігінен пайда бола алмайды, ол дененің ішінде болып, дененің ғариздан бұрын пайда болуын қамтамасыз етеді. Негізінде, дене де пайда болған нәрсе. Сондықтан өздігінен бар болған, дене мен ғариздарды кейіннен жаратқан Алла тағаланың дененің ішінде болуы мүмкін емес. Ілгеріде айшықталатыны сияқты, Алла тағала Алим (болған-болатын, үлкен-кіші бәрін білуші), Қадир (Бар нәрсеге құдіреті жететін, құдіретті), ерік иесі Халиқ (жария-құпия бүкіл нәрсені жаратушы). Бұл сипаттардың бір ғаризда (физикалық денеде болатын кездейсоқ форма) болуы мүмкін емес. Бұлар тек өзінің затымен мәңгі және тәуелсіз бір болмыста бола алады.

Міне, осы алды негізден, Алла тағаланың бар және өздігінен бар болып, жисм, жауһар, ғариз емес екенін, одан басқа күллі әлемнің (жаратылған заттар) жисм, жауһар, ғариздан тұратынын үйреніп-біліп алдық, Ол еш нәрсеге ұқсамайтыны сияқты, еш нәрсе Оған ұқсамайды. Ол жаратылыстың барлық істерін басқарушы Қаййум, мәңгілік өмірімен Хай (мәңгі тірі) болған ұқсасы жоқ Жаратушы. Жаратылған – жаратушыға, ұсынылған – ұсынушыға, сурет – суретшіге қалай ұқсасын, денелер мен ғариздардың барлығы – Оның жаратуы мен шеберлігінің туындысы. Ендеше, оларды Оған ұқсайды деп үкім шығару мүмкін емес.

Алла мекеннен ада

Жетінші негіз – Жаратушының мекеннен ада екенін білу.

Өйткені негізгі тараптардың үсті-асты, оң-солы, алды-арты болумен алты жағы бар. Бұл тараптар Алла тағаланың адамды жаратуымен пайда болған. Өйткені адам үшін жерге сүйенетін аяқ жағы мен бас жағы болуы үшін астыңғы және үстіңгі жақ жаратылған. Содан кейін бұлардың біріне «асты», біріне «үсті» делінген. Тіпті табан астында жыбырлап жүрген құмырсқа бізге қаншалықты үстіңгі жақта жүрген сияқты болып көрінсе де, өзіне теріс, яғни үсті астына аударылған күйде жүреді. Алла тағала сонымен қоса, көпшілік адамда бірі екіншісінен қуатты екі қол жаратты. Қуаттысына «оң қол», екіншісіне «сол қол» деген ат берілді. Осылайша адамда оң жақ және сол жақ пайда болды. Бұған қоса адамның тағы екі жағы пайда болды, олардың бірі ілгері жүретін жағы – алдыңғы жақ, оның қарсысына артқы жақ делінген. Көріп тұрғанымыздай, бұлардың бәрі адам үшін және адаммен бірге жаратылған. Егер адам дөңгелек шар тәрізді жаратылғанда, бұл жақтары болмас еді. Ендеше, қалайша әзәли Алла тағала пайда болған бұлармен сипатталады немесе бірнеше жағы бола тұра қалайша кейіннен бірнеше жақтың иесі бола алады? Әлде әлемді өзінің үстіне жаратты ма? Алла өзі кешірсін, Алла тағала үсті-асты дегеннен пәк. Өйткені Оның әуелі жоқ. Әлде әлемді астында жаратты ма? Алла кешірсін, асты да жоқ. Өйткені асты – аяқ жағы. Алла тағаланың аяғы жоқ. Бұлардың барлығы мәңгі бар Алла тағала жайлы ақли тұрғыда мүмкін емес нәрселер. Сол сияқты, егер Алла тағаланың бірнеше жағы бар болатын болса, не жауһар сияқты орны болуы керек болады немесе жауһарды құрайтын ғариз болуы керек болады. Ал жауһар және ғариз болуының мүмкін еместігі жоғарыдағы негіздерден ұғынылғандай тарап сипаттарының да болуы мүмкін емес.

Егер «жақ» сөзінен мына екі мағынадан (яғни бір нәрсенің құрамында болу мен дене мағынасынан) басқа бір нәрсе мақсат етілген болса, мағынаның бұларға дәлел болуымен қатар есім де ғұлат (күпірлік) етілген болады.

Сол сияқты, «Алланың жақтары бар және ол әлемнің үстінде» десең, онда әлемге сай келуі керек болады. Әр дененің өзіне сай келетін, не одан үлкен, не кіші немесе теңі болады. Бұлардың барлығы Аллаға тән емес. Өйткені бұлар Муқаддир (тағдырды жазушы) тағдырына мұқтаж. Күллі ғаламды басқарушы Алла тағала бұлардан пәк.

Дұға жасаған кезде қолымызды жоғары көтеруіміз (Ол жоғарыда болғандығы үшін емес) намазымыздың құбыласы Қағба болғаны сияқты, дұғамыздың құбыласы көк болғаны үшін. Сонымен қатар бұл жерде өзінен қаланған Алла тағаланың ұлылығына ишарат және барлығын өзіне иемдену және бойсұндыру тұрғысынан барлық нәрседен ұлы және үстем екеніне де ескерту бар.

Истиуа

Сегізінші негіз. Оның ұлылық сипатына қайшы келмейтін, пайда болу мен жоғалу белгілері кең таралмайтындай дәрежеде Алла тағаланың қалаған мағынада аршты истиуа еткенін білу және Алла тағаланың: «Содан кейін (шексіз ілімін, қалауын, құдіреті мен шарапатын) ол кезде тұмандық (газ бұлты күйінде) болған көкке бұрды (қаратты)...» («Фуссилат» сүресі, 11) сөзінен мақсат та осы, яғни Алла тағала күллі жаратылыс атаулыны толық бойсұндырып, шексіз билігін жүргізеді.

Ақын әл-Жауһари Иракты бағындырған Бишр ибн Мәруан туралы: «Қылыш қолданбай, қан төкпей Иракты бағындырды» дегені сияқты. Ақиқатшылдар бұл аятты осылай тәуил етуге мәжбүр. Жалған сенімдегілердің: «Аршқа шексіз билігін жүргізді, Аршпен бірге күллі жаратылыс атаулыны толық меңгеріп, шексіз үкімін жүргізді)» («Хадид» сүресі, 4) аятын бірауыздан Алланың күллі жаратылысты шексіз меңгеруі деп тәуил етсе, ардақты Пайғамбарымыздың: «Мүміннің жүрегі – Рахманның екі саусағының арасында»22 хадисін құдірет пен бойсұндыру, Пайғамбарымыздың тағы бір: «Хажарул-әсуад – Алла тағаланың жер бетіндегі ең сенімдісі»23 деген хадисіндегі «оң қол» мағынасында айтылған сенімді сөзі, «келу» деп тәуил еткен. Өйткені истиуа айқын мағынасында қалса, онда Алла тағала қоныс аударған, орналасқан болады да, Алла тағаланың дене болуы қажет болады. Ал бұл дене не кіші, не үлкен немесе Аршқа тең болады. Ал бұл өз кезегінде мүмкін емес, мүмкін емеске себеп болған барлық нәрсе мүмкін емес.

Алла тағаланың ақыретте көрінуі (руятуллаһ)

Тоғызыншы негіз. Алла тағала бейне пен мөлшерден пәк, жақтары болмаса да, адамдар оны ақыретте көре алады. Алла тағала: «Кейбір жүздер ол күні қуаныштан бал-бұл жайнайды. Раббыларынан көз алмайды» («Қиямет» сүресі, 22, 23) деген. Бірақ Алла тағаланың: «Көздердің Оны көруге шамасы жетпейді, бірақ Ол барлық көздерді көріп, шексіз ілімімен олардың барлық жай-күйін біліп тұрады» («Әнғам» сүресі, 103) және Мұса пайғамбарға (а.с.) қарата айтылған: «Сен Мені (бұл дүниеде мынадай жалаңаш көзбен) көре алмайсың» («Ағраф» сүресі, 143) аяттарын қуаттап, бұл дүниеде көрілмейді деген.

Менің білгім келетіні, Алла тағаланың Мұса пайғамбар (а.с.) білмеген сипатын муғтазила ағымын ұстанатындар (оның көрілетінін жоққа шығарушылар) қайдан үйренді және олар үшін көрінуі мүмкін емес болған нәрсені әзірет Мұса пайғамбар (а.с.) қалай сұрады?

Шүбәсіз, надандықты (Құдай сақтасын) Мұса пайғамбар (а.с.) мен басқа пайғамбарларға телігенше, осылар сияқты бидғатшыларға теліген жақсы.

Ал, Алла тағаланың көрінетіні туралы аятқа (яғни илә Раббиһа назирәтун) айқын мағынасында тәуил жасауға келетін болсақ, бұл жоғалып кету мен қарама-қайшылыққа апармайды, өйткені көру бір жағынан тану және ілім болып саналады. Және көру білімге қарағанда нақты және күмәнсіз болады. Жақтары болмаған күйде тануға рұқсат етілген болса, тараптары жоқ күйде де Оны көруге рұқсат берілген. Сонымен қоса, Алла тағала өзінің жаратқандарын жақтарынсыз қалай көретін болса, тура сол сияқты жаратқандарының да Оны көруіне рұқсат етілген. Және Ол кескін-келбетсіз қалай танылатын болса, тура солай көріледі.

Уахданият (жалғыз, бір болу)

Оныншы негіз: Алла тағаланың затында, сипаттарында және істерінде жалғыз екендігін, серігі мен ұқсасы жоқ екендігін білу. Ол – заты мен сипатында жалғыз. Жалғыз Жаратушы, жасау мен құруда бір. Өзіне ұқсасы жоқ теңдессіз болғаны сияқты, Оған бәсекелес болып, қарсыласатын қарам-қарсысы да жоқ. Мұның дәлелі: «Егер де жер мен көкте Алладан басқа да құдайлар болғанда, шүбәсіз, ондағы тепе-теңдік пен жүйе бұзылып, астаң-кестеңі шығар еді» («Әнбия» сүресі, 22). Бұл аяттың түсініктемесі: Егер екі Құдай болса, бір Құдай бір нәрсені бар болсын десе, екінші Құдай бұл пәрменге бағынатын болса, онда жеңілген және әлсіз болғаны үшін Құдай бола алмаайды. Жоқ, егер екінші Құдай бірінші Құдайдың бұйрығына қарсы болып, қарсылық таныта алса, онда біріншісі әлсіз болғаны үшін құдіреті шексіз Құдай бола алмай қалар еді. (Өйткені екеуінің әрдайым бірлікте болуы мүмкін емес, әрдайым бірлікте болатын болса, онда екі Құдайға қажеттілік болмайды). Ендеше, Алла бір.

Екінші тұғыр

Алла тағаланың сипаттарын білу. Ол он негізге сүйенеді.

Құдірет.

Бірінші негіз: Әлемді жоқтан бар етіп жаратқан Алла тағаланың Қадир (құдіретті) «Күллі аспан әлемінің, жердің һәм екеуінің ішіндегі барлық нәрсенің бар билігі мен иелігі бір Аллаға тиесілі. Оның құдіреті барлық нәрсеге толық жетеді» («Мәида» сүресі, 120) сипатында садық екенін білу. Өйткені әлем мінсіз үйлесімдікпен жүйеленген тамаша өнер туындысы. Мықты және гүлдермен өрнектеліп әдемі тоқылған матаны көрген бір адамның бұны өлген адам немесе тоқуға қабілеті жоқ адам тоқыды деп айтуы ақылсыздық пен ақымақтықтан басқа еш нәрсе емес болғаны сияқты бұл тамаша өнер туындысының шеберінің барлық нәрсеге құдіреті толық жетеді.

Ілім

Екінші негіз: Алла тағаланың барша құбылыс пен табиғатты білетіндігін, бүкіл ғылымның Иесі екендігін білу. Алла өткенді, кеткенді, болғанды, болатынды, жарияны, жасырынды, бүтінді, бөлшекті, мысқалдай сыбырды т.б. болатын һәм болуы мүмкін әрекеттер мен құбылыстарды біледі. Көк пен жердегі түйірдей нәрсенің өзі оның ілімнен тыс қалмайды және «Ол – барлық нәрсені толықтай білуші...» («Бақара» сүресі, 29) сөзінде шынайы екендігін және мұның дұрыстығына: «Жаратқан білмей ме?! Ол – Латиф (ешкім көре де, сезе де алмайтын нәрселерді көріп, сезе алушы, шексіз ілімімен жүрек түкпірінде жатқан ең құпия сырлардың бәрін білуші)» («Мүлк» сүресі, 14) аятымен ақиқатқа шақырауда.

Ең кішкентай нәрсе болса да, жаратылыстардың мұндай кәміл болуы Ұлы шебердің ілімін дәлелдейтініне күмән қалдырмайтыны үшін, ілімі мен жаратуына дәлел көрсетіп, саған ақиқатты дәріптеген.

Алла тағаланың дәлелі – ақиқатқа шақыратын дәлелдердің ең үстемі.

Хаят (тірі болу)

Үшінші негіз: Алла тағаланың тіршілік иесі және тірі екенін білу. Өйткені ілім мен құдірет иесінің тірі болуы шарт.

Егер оны жансыз күйде құдіретті, білімді, қорғанышы бар бір жаратылыс деп қабылдайтын болсақ, онда барлық тіршілік иелерінің қозғалуы мен қозғалмай бір орнында тұрған кезегіне, тіпті әрбір өнер иесінің өміріне күмәнмен қарауға болар еді. Бұл надандықтың батпағына түсуден басқа еш нәрсе емес.

Ирада (қалау)

Төртінші негіз: Алла тағаланың істерінде (қалау) ерік иесі екенін білу. Әрбір жаратылыс Оның қалауына сүйенеді және Оның қалауынан пайда болады. Ол Мубди (барлық нәрсені алғаш жаратушы), Муғди (өлімнен кейін өмірді, өмірден кейін өлімді қайтарып беруші). Қалағанын жүзеге асырады. Алла қалайша қалау иесі болмасын, Өзі жаратқан әрекеттердің қарама-қарсысы пайда болуы мүмкін сияқты, қарама-қарсысы жоқтардың да бұрын немесе кейіннен жаратылуы мүмкін еді. Өйткені құдіреттің екі қарама-қайшылық және екі уақытпен қатынасы бір. Бұлардың бір жағын таңдайтын бір күш керек, ол – ерік. Егер «Ілім қалауға мұқтаж емес. Ол бір нәрсенің қай уақытта болатынын білетін болса, ол нәрсе сол уақытта болады» дейтін болсаң, онда құдіретке де мұқтаж болмауы керек болады. «Ол іс ілімімен құдіретсіз болды» деп айту керек болады, бұл дұрыс емес. Бұл да дұрыс емес, ол да дұрыс емес. Алла тағаланың ілімі болғаны сияқты, құдіреті мен қалауы бар.

Сәмиғ және Басир (Естуші және көруші)

Бесінші негіз: Алла тағаланың естіп, көретінін, яғни Сәмиғ және Басир (естуші және көруші) екенін білу.

Алланың көру сипатынан ойға түскендерден бастап күмәнді құпия ойларға дейін одан жасырын қала алмайды. Естуінен қою қараңы түнде жартастың үстінде жүрген қара құмырсқаның жүрген дыбысы да тыс қала алмайды.

Қалайша Сәмиғ (естуші) және Басир (көруші) болмасын, жаратылғандардың барлығына бар болған есту мен көру нұқсандықтың емес, жетілгендік пен кемелділіктің белгісі? Қалайша жаратылған бір нәрсе жаратушыдан кәміл, туынды Шеберден артық үйлесімді бола алады?

«Уа, әкетай! Неліктен мүлдем естімейтін, көрмейтін әрі өзіңе титтей де пайдасы тимейтін меңіреу пұттарға табынудасың?» («Мәриям» сүресі, 42). Егер тура осы дәлел өзінің Құдайы туралы келтірілгенде, онда оның келтірген дәлелі негізсіз және дұрыс емес болар еді және Алла тағаланың: «Міне, осылардың бәрі Ибраһимге қауымына қарсы қолдансын деп берген дәлелдеріміз еді» («Әнғам» сүресі, 83) деген сөзі дұрыс болмас еді.

Егер қол-аяқсыз әрекет, жүрек пен мисыз ғалым бола алады деп қабылдайтын болсақ, онда көз бен құлақсыз көруші мен естушінің болатынын қабылдауға тура келеді. Өйткені араларында айырмашылық жоқ.

Кәлам (сөйлеуші)

Алтыншы негіз: Алла тағаланың сөйлейтінін білу. Алланың кәлам сипаты әріптер мен сөйлемдерден құралмайды. Оның болмысы басқа жаратылыстарға ұқсамайтыны сияқты, Оның сөйлеуі біздің ұғымымыздағы сөйлеуге мүлде ұқсамайды. Расында, кәлам жанның тілі, ал дыбыстар мен әріптер соған нұсқау береді, кейде ол дене әрекеті мен ишара-белгілердің көмегімен жүзеге асады. Осы мағынада бұған кейбір надандар күмәнданған болса да, ақындар таңданбады. Өйткені бір ақын: «Сөз жүректен шығады, тіл оның тәржіманы», – деген. Егер біреу: «Тілім пайда болған, алайда пайда болған құдіретім мен тілімде пайда болған Алланың сөзінің бастауы жоқ» деп айта алмаса және бұған ақылы жетпесе, онда ондай адамның ақылынан үмітіңді үз және оған насихат айтудан тіліңді тый!

Қадим деген сөздің «өзінен бұрын бастауы жоқ» дегенді білдіретінін түсінбеген және «Бисмиллә...»-ның «б» әрпі «с» әрпінен алдын тұратынын және «б»-дан кейін келетін «с» әрпінің бастауы жоқ бола алмайтынын білмейтін адамға ілтипат етпе!

Кейбір құлдардың тура жолдан адасуында Алла тағаланың сыры мен даналығы бар. Алла тағала адастырған құлды ешкім тура жолға сала алмайды. Бұл дүниеде Мұса пайғамбардың (а.с.) Алла тағаланың дыбыс және әріптен құралмайтын кәламын естігенін қабылдай алмағандар, ақыретте денесі және түсі жоқ бір болмысты көретінін де теріске шығаруы мүмкін. Егер шамасы, мөлшері, денесі және түсі жоқ және осы уақытқа дейін ешкімге көрілмеген бір нәрсенің көрілетініне ақыл жететін болса, көздің ойлағанын құлақ та ойлай алады және көзі, түсі және денесі жоқ бір нәрсені көре алғаны сияқты, құлақ та дыбыс пен әріптен құралмаған сөзді ести алатынын қабылдайды. Егер адам Алланың бір ғана ілімі бар екенін, оның күллі жаратылғандары туралы білу екенін түсінсе, онда Алла тағаланың болмысында сөздер мен пікірлерге нұсқау беретін кәлам деп аталатын сипаты бар екенін қабылдайды. Егер көк пен жердің жаннат пен тозақтың жасымықтай болған көзіне кірмеген күйде сол жерден көрінетініне, қағазға енбеген күйде кішкентай бір қағазға жазылғанына, жүрекке енбеген күйде жүректің ең кішкентай бұрышында сақталғанына ақыл жететін болса, онда кәламның тілмен оқылып, кітаптарда жазылуы және жүректе жатталып қалуы кәлам затының бұларға енуімен болмайтынын білсін. Өйткені парақтардағы жазуларға кәлам заты енетін болса, онда Алланың сөзі Өзінің затын қамтуы керек болады. Сол сияқты қағазға «от» деп жазған уақытта, ол жерге ыстық кіріп қағазды жағып жіберуі керек болды. Ал мұндай болмайтыны белгілі.

Алла тағаланың кәлам және басқа сипаттары қадим (бастауы жоқ соңы жоқ), басқаның құрамына енуден және кейіннен пайда болудан пәк.

Жетінші негіз: Қаим (бүкіл тіршілікке тіршілік берген) Жаратушы өзінің басқа сипаттарымен қадим (бастауы жоқ соңы жоқ). Өзіне уәжіп болған қадим (бастауы жоқ соңы жоқ) сипаттары туралы да уәжіп. Ол өзгеріске ұшырамайды, пайда болған нәрсе оған ене алмайды, әзалда мақталған сипаттарына сай болғаны сияқты, келешекте, әбадиде де әрдайым бірдей, өзгермейді. Өйткені пайда болуға сахна болған әрбір нәрсенің өзі пайда болған. Пайда болудан арылмаған барлық нәрсе пайда болған. Денелердің худус сипатының, яғни, кейіннен пайда болу алғышартының орналасуы, сипаттардың бұзылып өзгеріске ұшырайтынын қабылдауына байланысты. Денелердің жаратушысы өзінің өзгеретінін қабылдап, қалайша денелермен бірлікте болады? Міне, Алла тағаланың кәламының қадим (бастауы жоқ соңы жоқ) және затымен бірге болуы осы негізге байланысты. Яғни әлі дүниеге келмеген бір баланы әкесінің оқыту құштарлығының болуы және әкесінің жүрегінде өзімен бірге болған бұл қалаудың бала дүниеге келген соң ер жетіп әкесінің бұл қалауын түсініп, онымен қызметкер атанғанға дейін жалғасатынын қабылдаған адам, әзәлда: «Аяғыңдағы кебісіңді шеш...» («Таһа» сүресі, 12) деген иләһи бұйрық та Алланың затымен бірге болып мүлде өзгерместен жалғасқан талабына дәлел екендігін және Мұса пайғамбардың бұған қызметі жаратылғаннан кейін осы қадим (бастауы жоқ соңы жоқ) кәламды естіп, білгеннен кейін болғанын да қабылдайды.

Ілім сипатының қидамы (әуелі, бастауы жоқ)

Сегізінші негіз: Алла тағаланың ілімі мәңгі. Заты және сипатымен әрдайым Алим. Жаңа жаратқандарымен ілімі өзгермейді. Әзали ілімімен барлық нәрсені сол күйінде және болатыны сияқты біледі. Өйткені біз күн шығып жатқанда бес адамның келетінін білсек, бұл біліміміз күн шыққанға дейін ғана жалғасады. Басқа жаңа бір білім пайда болмайды. Сол сияқты Алла тағаланың әзалдағы ілімінде де өзгеріс болмайды. Алла тағаланың ілімінің бастауы жоқ екенін осылай түсіну керек.

Ирада (қалау) сипатының (әуелі, бастауы жоқ)

Тоғызыншы негіз: Алла тағаланың қалауы, еркі қадим (әуелі, бастауы жоқ). Әзали болған іліміне сай белгілі бір нақты уақыттарда болатын нәрселерге тағы да әзалдағы қалауының қатысы бар. Егер Оның қалауы затында емес, басқа жерде көрінгенде онда өзі емес, басқа біреу қалаған болады. Тура басқа біреудің әрекетімен сенің қозғалмайтының сияқты. Егер Алланың қалауын пайда болған деп қабылдайтын болсақ, онда бұл қалау басқа бір қалауға мұқтаж, ол басқа бір қалауға осылай шексіздікке дейін кете береді. Ал егер Алланың қалауы басқа қалауға мұқтаж емес дейтін болсаң, онда әлемнің де қалаусыз болуы керек болады. Бұл дұрыс емес.

Ілім және ирадасының қадимы (бастауы жоқ, соңы жоқ)

Оныншы негіз: Алла тағаланың бүкіл сипаттары тек затымен ғана емес, бар болуының бастауы жоқ, соңы жоқ қадим сипатымен бірге. Мысалы, Ілім сипатымен Алим, Хаят сипатымен Хай. Құдірет сипатымен Қадир, Ирада (қалау) сипатымен Мурид (қалаушы), Сәмғ сиатымен Сәмиғ, Басар сипатымен Басир болғаны сияқты. Ілім сипаты болмай Алим деп айту дүние-мүліксіз байлық, ғалымсыз ілім, мәліметсіз ғалым болады деген сияқты болады. Өйткені өлтіруші, өлтіру және өлім бір-бірімен тығыз байланысты, бұлардың бірі болмай екіншісінің болмайтыны сияқты, ілім, ғалым, мәлімет те (білім, білуші және білінетін) де бір-бірімен тығыз байланысты.

Және өлтірушіні өлтіру ісі мен өліксіз елестету мүмкін емес, сонымен қатар өлікті де өлтіру мен өлтірушісіз елестету мүмкін емес. Сол сияқты, білімсіз ғалым, мағлұматсыз білім және мәліметсіз ғалым болмайды.

Керісінше, бұл үш ұғым өзара байланысты бір-бірінен ажырамас түсініктер.

Сондықтан білімді ғалымнан бөлінеді деп бөлетін адам, ғалымның мәліметтен және ілімнің ғалымнан бөлінетінін қабылдауы керек болады. Өйткені араларында айырмашылық жоқ. (Негізінде, бұлар ақыл мен қисынның қабылдамайтын нәрселері. Ендеше, Алла тағала әзәлиде осы сипаттармен бар болған.

Үшінші тұғыр

Алла тағаланың әрекетін білу. Ол он негізге сүйенеді.

Құлдардың барлық істері Алла тағаланың жаратуымен болады.

Бірінші негіз: Әлемде пайда болған барлық нәрсенің Алла тағаланың жаратуымен жүзеге асқанын білу. Алла тағаладан басқа жаратушы жоқ. Барлық нәрсе Алла тағаланың жаратқан туындысы. Жаратқандарының істерін, құдіреті мен әрекеттерін де жаратқан Ол. Құлдарының барлық істері Оның жаратуы мен құдіретінің шағылысы. Өйткені Құран Кәрімде: «Оларға: «Алла – барлық нәрсенің жаратушысы. Ол жалғыз әрі бәрінен үстем», – деп айт» («Рағыд» сүресі, 16). «Өздеріңді де, бүкіл істеріңді де жаратқан бір Алла...» («Саффат» сүресі, 96), басқа бір аятта: «Айтайын деген сөздеріңді қаласаңдар, іштеріңе бүгіп қалыңдар, қаласаңдар, ашық айтыңдар (Алла үшін бәрібір). Өйткені Алла көкіректегі (яғни жүрек түкпіріндегі) бар сырды біледі. Жаратқан білмей ме?! Ол – Латиф (ешкім көре де, сезе де алмайтын нәрселерді көріп, сезе алушы, шексіз ілімімен жүрек түкпірінде жатқан ең құпия сырлардың бәрін білуші), Хабир (бәрінен толық хабардар болушы)» («Мүлк» сүресі, 13-14) деген.

Алла тағала Барлық нәрседен хабардар болғандықтан құлдарын сөздерінде, іс-әрекеттері мен сөздерінде, жария және құпия күйлерінде, тіпті жүрек түкпірінен өткендерден де сақтанып абай болуды ескерткен. Іліміне де жаратуымен дәлел келтірген. Неге құлдарының істерінің жаратушысы болмасын? Құдіреті нұқсансыз толық жетеді. Құлдарының денелерінің қозғалысы немесе әрекеттері

Оның құдіретімен жүзеге асады. Барлық қозғалыстар мәніндегі сипаты бойынша бірдей және бір-біріне ұқсас және олар Алланың құдіретімен жүзеге асырылады. Бір-біріне ұқсайтын бұл ұқсастықтардың кейбіріне қатысты болып, кейбіріне тән болмауын қажет ететін себеп не болуы мүмкін? Немесе бір жануар жаратуда қалайша тәуелсіз бола алады? Өрмекшіден, арадан және соларға ұқсас жануар-жәндіктерден қалайша ақыл иелерін таңдай қақтыратын өте нәзік туындылар пайда бола алады? Олар өздерінен туындап жатқан нәрселерден білімсіз болса, қалайша Аллаға тәуелді болмай, өз еріктерімен жарата алады? Бұл мүмкін емес. Жария және құпия әлемде жалғыз құдірет иесі, көк пен жердің жаратушысы Алла тағала ғана. Барлық тіршілік иелері Оның алдында бейшара қауқарсыз.

Құлдың кәсбі (қол жеткізуі)

Екінші негіз: Алла тағаланың құлдарының істерін кәсб (қол жеткізу) жолымен жаратады және бұл істерді олардың құдіретінде болудан да шығармайды. Құдірет және құдірет иесін, ерік пен ерік иесін де Алла тағала жаратты. Құдірет Алла тағаланың жаратуымен құлдың сипаты. Бірақ (кәсб) қол жеткізгені емес. Ал әрекетті Алла жаратады, ол адамның табысы әрі сипаты. Өйткені әрекет адамның сипатына жататын құдіретпен жаратылған. Ендеше, әрекеттің құдірет деп аталатын басқа бір сипатпен қатынасы бар. Бұл қатынасқа байланысты да «кәсб» деп аталады және осыдан жәбр (құлдың) қажет болмайды. Өйткені адам ихтияри (қалауымен) және изтирари (мәжбүр) жасаған әрекеттерін бір-бірінен ажырата алады. Адамның өз еркімен қолын бұлғауы мен еріксіз қалтырап тұрған адамның қолын бұлғауының арасындағы айырмашылық белгілі. Жәбр (мәжбүрлік) қажет болмағаны сияқты, адамға әрекетінің жаратушысы болу да қажет емес. Өйткені адам әрекеттерінің фазалары мен санын бүге-шігесіне дейін біле алмайды. Бұдан тек қана ихтияри немесе тек қана изтирари әрекеттің болуы дұрыс емес екенін анықталғаннан кейін итиқадтың орта жолын ұстану ғана қалады. Яғни әрекеттер жарату тұрғысынан Алланың құдіретінде, ал қол жеткізу мен ерік тұрғысынан құлдың құдіретінде болады.

Құдіреттің тағдырмен байланысы тек жарату жолымен болуы шарт емес. Өйткені Алланың құдіреті әлем жаратылмай тұрып әзәли мәңгілікте әлеммен байланысты болған. Бірақ әлемнің жаратылуы осы күшпен бірге іске асырылған жоқ, ол байланыстың басқа түрімен жүзеге асырумен байланысты. Бұдан Алла тағаланың құдіретінің байланысы тағдырға жазылған бір нәрсенің пайда болуына байланысты емес екендігін ұғынамыз.

Құлдың іс-әрекеттерін Алла тағаланың басқаруы

Үшінші негіз: Құл іс-әрекеттерін қаншалықты өзі атқарып жатқандай болып көрінсе де, Алла тағаланың еркінен тыс шыға алмайды. Жария және жасырын әлемде көзді ашып жұму, жүректің түкпіріндегі қалаулардан бастап көздердің қарағандарына дейінгі барлық нәрсе Алла тағаланың қаза, тағдыр және қалауымен жүзеге асады24.

Ол жақсылық, жамандық, пайда, зиянға ұшырау, иман, күпір, ілім, теріске шығару, құтылу, түңілу, азғындық, туралық, бойсұну мен жоққа шығару, серік қосу мен иман – бәрін жаратты. Үкімін бұзатын, қазасын жоққа шығаратын ешқандай күш жоқ. Алла тағала қалаған пендесін (ерік-күшін жамандыққа қолданғандарды) тура жолға салып, қалағанын (ерік-күшін игілікке қолданғандарды) адастырады. Ол істеген істері үшін жауапқа тартылмайды. Ал олар әрбір ісі үшін жауап береді. Бұған Күллі үмбеттің бір ауыздан құптаған: «Алла тағаланың қалағаны болады, қалағаны болмайды» деген сөзі куә. Одан бөлек, Алла тағаланың: «Егер Алла қаласа, күллі адамзатты жаппай тура жолға салар еді...» («Рағыд» сүресі, 31), «Егер қаласақ, әр пендені (күштеп болса да) өзіне тиісті тәсілмен тура жолға салар едік» («Сәжде» сүресі, 13) аяттары бұған анық куә.

Ақли дәлелдер: Егер күнә мен қателіктер Алланың қалауынан тыс болатын болса, Алла тағаланың дұшпаны болған малғұн Ібілістің қалауына сай болып, оның қалауымен болған істердің Алла тағаланың қалауымен болған істерге қарағанда көп болуы керек болады.

Қалайша, ақылы сау бір мұсылман бір елдің басшысы да қабылдамайтын ең төменгі дәрежеге Жәлил (аса ұлық, аса мәртебелі) және Кәрим (аса жомарт, ардақты) Алла тағаланы түсіруді дұрыс көреді, соны білгім келеді? Себебі, айналада болып жатқан нәрсе басшының дұшпанының қалауымен болып жатса және басшыға бағынғандардың бәрін өзінің жетегіне ертсе, онда бұл басшы өз позициясын жек көріп, биліктен бас тартады. Адамдардың мойынсұнғандарына қарағанда асылығы көп. Бидғатшылардың пікірінше, барлық күнәлар Алла тағаланың еркінен тыс болады. Бұл әлсіздік пен қауқарсыздықтың шегі. Күллі ғаламды басқарған Алла тағала әлсіздік пен қауқарсыздықтан ада және мұндай адасқан залымдардың сөздерінен пәк. Және құлдарының іс-әрекеттері Алланың қалауымен жасалатыны анықталса, ол іс-әрекеттердің Оның қалауы және еркімен жүзеге асатыны дәлелденеді. Бірақ жақсылықты қолдайды, жамандықты қолдамайды.

Егер «жақсылықты қалағаны сияқты жамандықты да қалайтын болса, онда қалаған нәрсесіне тыйым салып, қаламағанын қалай бұйырады?» делінетін болса, онда былай деп жауап береміз: Бұйыру бұл қалау емес. Екеуі екі басқа нәрсе. Бұған айтқанын орындамаған қызметшісін ұрған адамды патшаның айыптағанда, әлгі кісі қызметшісінің мойынсұнбағанын көрсету үшін, патшаның алдына қызметшісін алдыртып: «мына атты егерле!» дегенін мысалға келтіруге болады. Мақсаты ол істі жасатқызу емес, бұйрығына бағынбағандығын көрсету. Өйткені жағдайдың қалай екенін патшаға көрсетіп бермесе, өзінің ақталғаны қабылданбайды. Егер мақсаты оның бағынуы болса, онда өзінің соңын қалағандығы (демек бұйыру еріктен бөлінеді). Сол сияқты Алла тағала да қызметшісінің өзіне бағынбағандығын көрсету үшін қаламаған нәрсесін де бұйырады.

Алла тағала әлемді Өзінің мейірімімен жаратып, құрған.

Төртінші негіз: Алла тағала Өзінің мейірімімен күллі әлемді жоқтан бар етіп жаратты және адамдарды бір істі жасап-жасамауда ерікті қылып, жауапты етті. Ол жаратуға да, адамдарға жауапкершілік жүктеуге де міндетті емес.

Муғтазила25 ағымы: «Бұл (жарату мен міндеттерді жүктеу) Оның құлдарына пайда мен игілік болғандықтан Оған міндеттелді» деген ұстанымда болады. Алайда бұл мүмкін емес, өйткені міндет жүктейтін, бұйрық беретін және тыйым салатын тек Алла тағала болса, Ол қалайша жаратуға міндетті бола алады? (яғни Алла тағаланы жауапты қылу үшін өзінен үстем бір Хакимнің болуы керек болады, бұл мүмкін емес). Сосын (уәжіп) «міндетті» деген ұғымның мағынасы екі нәрсенің біріне түседі:

Біріншісі: Орындамағанда зиянға әкеп соқтыратын істі жасау. Ақыретте отпен азапталмау үшін құлдың міндеті Аллаға бағыну делінгені сияқты. Немесе орындамаған жағдайда артынша зияны тиетін бір істі жасау. Өлімнен қорғану үшін шөлдеген адамның су ішуі керек деп айтылғаны сияқты.

Екіншісі: Жоқ болуы мүмкін емес нәрсеге себеп болатын нәрсені мақсат тұту. Танымның бар болуы міндетті делінгені сияқты. Яғни, Алла тағала болатынын білетін барлық нәрсенің болуы міндетті. Өйткені оның болмауы иләһи ілімнің (Құдай сақтасын!) надандық болуын керек ететін мүмкін еместі қажет етеді. Міне, міндетті (уәжіп) осы екі мағынада қолданылады.

Егер муғтазила бірінші мағынасымен Алла тағала жаратуға міндетті десе, Алла тағалаға артынша яки келешекте зиян келтіреді, бұл күпірлік. Егер екінші мағынаны меңзесе, яғни Алла тағаланың ілімінің өзгеруі мағынасында болса, бұны қабылдауға болады. Өйткені иләһи ілім бір нәрсенің болуына байланысты болса, бұның болуы зәру. Егер бұл өзгермейтін міндеттен үшінші мағынаны меңзеген болса, ондай мағынаны білмейміз.

Және оның «Алла Өзінің құлдарының игілігі үшін адамдарды жаратуға міндетті» деген пікірі жалған және негізсіз болады. Өйткені құлдарына пайдалы нәрсені жасамаудан зарар көрмейтіндігі үшін, Ол міндетті деп айтудың ешбір мағынасы болмайды.

Егер құлдарына пайдалы нәрсені жарату Алла тағалаға міндет болғанда, оларды жаннатта жаратуы керек еді. Бірақ дүниеде жаратып, оларды қателіктермен салыстырып, содан кейін қателіктері үшін жауапқа тарту сияқты азаптауға мақсат тұтуда ақыл иелері үшін қызығатындай жағы жоқ. Бұлардың барлығы Алла тағаланың құлдары үшін пайдалы болатын нәрселерді жаратуға міндетті емес екенін анық көрсетеді.

Тәклиф мә лә ютақ (Алла тағаланың пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктеп, жауапты етіп-етпеуі туралы).

Бесінші негіз: Алла тағала пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді және жауапты етпейтінін білу. Муғтазила мұны қабылдамайды. Өйткені егер адамның күші жетпейтін нәрсеге жауапты екені дұрыс болса, «шама жетпейтін міндеттерді арта көрме!» деп сұраудың ешбір мағынасы болмас еді. Бірақ олар Мұны Алладан сұрап былай деді: «Уа, Раббымыз! Бізге шамамыз жетпейтін міндеттерді арта көрме!» («Бақара» сүресі, 286).

Алла тағала ардақты Пайғамбарға Әбу Жәһилдің иман келтірмейтінін білдірді, сосын Пайғамбарымызға Әбу Жәһилді өзі айтқан сөздерінің бәріне сеніп, иманға келуді бұйыруын әмір етті. Сөздерінің бірінде Әбу Жәһилдің Оған иман келтірмейтінін білдірсе де.

Өзі жүрекпен сеніп, тілмен қуаттамаған нәрсені қалайша қуаттасын. Бұл мүмкін емес нәрсе емес пе?26

Жаратқандарына жаза беруі

Алтыншы негіз: Өткен күнәсі мен келешек сауаптары болмаса да, Алла тағала мүлде қарымтасыз қалағанын азапталуының дұрыс болуы.

Муғтазила қарымтасыз жазаны зұлымдыққа санап, Алла туралы бұны қабылдамайды. Негізінде, ол Өзінің мүлкін қалағанынша қолданады, мүлкін қалағанынша қолдануы зұлымдыққа жатпайды. Өйткені зұлымдық – басқа біреудің мүлкіне рұқсатсыз қол сұғып, оны қолдану. Ол Өзінің меншігін басқарады және Оның бұйрығының иелігіндегілердің шегінен асып кетуі мүмкін емес. Меншік, мүліктің Одан басқа иесі жоқ болса, қалайша оның қолдануы зұлымдық болсын. Күнәсіз жазаландырудың жайз екендігіне осындай оқиғалар дәлел болады. Мысалы, алдында ешбір күнә жасамаған бір жануарға адам арқылы азап беріп, ақырында сою оларға қарымтасыз азап беру болады.

Егер «Алла тағала оларды ақыретте қайта тірілтеді және олар осы дүниеде тартқан азаптарының сый-сияпатын алады. Бұл Алла тағаланың міндеті» дейтін болсаң, былай деп жауап берміз: Аяққа тапталған әрбір құмырсқаны, езілген маса және осыларға ұқсас нәрселердің бәрін тірілтіп марапаттау Алланың міндеті деп ойлаған, ақыл мен қисынның шыққаны сияқты, шариғаттан да шығады, өйткені бұл дәйекке сенімді дереккөз жоқ әрі сенімді ауыздардан жетпеген. «Бұларды тірілтіп марапаттау – Алла тағалаға міндет» деп айтудағы мақсат бұны орындамаудан Алла зиян көреді деп меңзелсе, бұл мүмкін емес. Ал егер уәжіптен осы мағыналардан басқа бір мағына меңзеліп тұрған болса, онда уәжіп үшін мұндай мағынаның шықпайтынын жоғарыда түсіндіріп берген болатынбыз.27

Алла тағала құлдарына ең жақсысын жаратуға міндетті емес.

Жетінші негіз: Алла өз құлдарымен қалағанынша әрекет етеді. Ол құлдарына ең жақсы істерді жасауға міндетті емес. Біз төртінші негізде Алла тағаланың ешкімге де, ештеңеге де міндетті емес екенін, тіпті бұған қажеттік те жоқ екенін айтқан болатынбыз.

Ол істеген істері үшін жауапқа тартылмайды. Ал адамдар әрбір ісі үшін жауап береді. «Алла құлдарына ең жақсысын жаратуы тиіс» деген муғтазиланың, бірі кішкентай екіншісі ересек күйде өлген екі мұсылманның тәмсілдік тұрғыдағы қияметтегі пікірталастарына қалай жауап беретінін білгім келер еді? Муғтазиланың пікірінше, Алла балаға қарағанда ересек адамның қадір-қасиетін арттырады және оған көп артықшылықтар береді. Өйткені ересек адам кәмелет жасына жеткеннен кейін иман мен ғибадаттың ауыртпалықтарын көтерді. Алла осылай жасауға міндетті.

Егер сәби:

– Уа, Раббым! Неге оны менен артық еттің? – деп сұрайтын болса, Алла тағала:

– Ол өсіп, игі амалдар жасады, – дейді. Сол үшін сәби:

– Менің жанымды сәби кезімде алған Сен емеспісің? Сенің міндетің менің өмірімді ұзартып, жақсы амалдар істеп, осы дәрежеге жеткізу еді. Неге мені өлтіріп, оған ұзақ ғұмыр бердің? Бұл әділдік емес, әділдіктен ауытқу, – десе, Алла тағала:

– Егер өмір сүргеніңде күпірлік пен асылықтан азғындап кететініңді білгенім үшін сені кішкентай жаста жаныңды алып саған пайдалы істі жасадым, – дейді.

Осы тұсқа дейінгісі Муғтазиланың Алла тарапынан алға тартатын бір сылтауы болуы мүмкін. Бірақ осы сәтте тозақта қиналып жатқан күнәһарлар:

– Уа, Рабб! Сонда Сен біздің Саған серік қосып, асылық танытатынымызды білмедің бе? Неліктен біздің жанымызды кішкентай кезімізде алмадың? Сол кезде алғаныңда қазіргідей қиналмаған болар едік. Мына баладан да төменгі дәрежеге риза болар едік, – десе, муғтазила ағымын ұстанатындар қалай жауап берер еді? Әрине, жауап бере алмас еді. Бұндай жағдайда біздің міндетіміз, күллі жаратылысты жаратқан Алла тағала Муғтазиланың таразысымен өлшенуден әлдеқайда үстем екендігін нақты білу болады.

«Егер Алла Өзiнiң жаратқан құлдарын мейлiнше қолдайтын болса, неге оларды жаза алуға себеп болатын әрекеттерді жасауға итермелейді? Бұл Оның даналығына сай емес жаман, сүйкімсіз іс болмай ма?» – деп сұрайтын болсаң, былай деп жауап береміз: «Кубх (жаман, сүйкімсіз) – қалауға сай келмейтін нәрсе. Тіпті кейде бір адам үшін хусн (әдемі) болған нәрсе, екіншісіне кубх (сүйкімсіз) болуы мүмкін. Мысалы, өлтірілген бір адамның ата-анасы бұны жаман іс деп есептеп жатқанда, дұшпандары жақсы іс болды деп қуанғаны секілді.

Егер кубх (сүйкімсіз) деумен Алла тағаланың мақсаты мен қалауына сай емес нәрсе екені меңзелсе, бұл мүмкін емес және ақылға қонбайды. Өйткені иләһи істер әдейі жасалатын жамандықтар мен зұлымдықтар емес28. Осы тұрғыдан Алла тағала кубх (сүйкімсіз) бола алмайды. Оның басқаның меншігін иемденіп алып, қолданғанын елестету мүмкін емес.

Егер кубх (сүйкімсіз) деумен басқа жаратылыстың мақсаты мен қалауына сай келмейтіні меңзелсе, онда неге бұл Аллаға мүмкін емес деп айттыңыз?

Бұл дәйексіз бос сөз, жоғарыда болжамды деп келтірген тозақтағылардың пікірталасы бұған қарсы куәлік етеді29.

Сосын Алла тағаланың тамаша есім-сипатының бірі – Хаким (даналық пен хикмет иесі) заттардың ақиқат мәнін білетін және еркіне сай қалағанын жаратуға құдіретті деген сөз. Ал бұл құлдарына қандай жолмен ең жақсысын жасауға міндеттейді?

Бірақ біздің арамыздағы өзін, өзінің мүддесін ойлап, осы дүниеде мақталып, сый-сияпатын, ақыретте де марапатын алу үшін немесе өзін опат болудан сақтау үшін жақсы істер атқарып, өзіне пайдалы жаққа сүйенген бір адамға Хаким деп айтылуы басқа термин. Бұның Алла тағалаға қатысты болуы мүмкін емес. (Өйткені жеңіске жеткенді шейітпен салыстырған дұрыс емес).

Алла тағаланы тану

Сегізінші негіз: Алла тағаланы тану ақылмен емес, шариғат және Алла тағаланың парыз еткендерімен міндетті болады. Муғтазила бұған қарсы. (Яғни олардың пікірінше, Алла тағаланы ақылмен тану міндетті) (Алланы тану шариғатпен міндетті екенінің ақли дәлелі).

Егер ақыл ғибадаттың міндетін жүктесе:

1. Адамға ешқандай пайдасыз ғибадат ету міндетін жүктейді. Бұл мүмкін емес, өйткені ақыл бостан-босқа ғибадатты жүктемейді.

2. Пайда табу мен мақсатына жету үшін ғибадат ету міндетін жүктейді. Егер пайда табу үшін ғибадатты қажет деп тапса, бұл пайда не құлшылық етілетін Аллаға, не құлға байланысты болады. Аллаға тән болуы мүмкін емес. Өйткені Алла тағала ауру, теріс ниет және пайда табудан пәк. Тіпті күпір, иман, бағыну, қарсы шығу Алла тағаланың назарында тең нәрселер. (Яғни Алла тағалаға қандай да бір зиян немесе пайда болмайды). Адамның пайдасы мен мақсатына байланысты болу да мүмкін емес. Керісінше, ол бұдан шаршайды және сол үшін нәпсіқұмарлығын тастайды. Ал ақыретте сый-сияпат алу (құлшылық үшін) мен жазаланудан (құлақ аспағаны үшін) басқа ештеңе жоқ. Сонда келешекте Алла тағаланың өзін танып, құлшылық еткені үшін марапаттап, жазаламайтынын, қарсы шыққаны үшін жазаланатынын ақыл қайдан біле алады? Негізінде, ақылға Аллаға қарсы шығу мен бағыну бірдей нәрсе. Өйткені ешқайсысына бөлек бейімділігі жоқ сияқты, ешбірі жайлы терең білімге ие емес. Бұлардың барлығын білдіретін – шариғат. (Ендеше, Алла тағаланы білу ақылмен емес, шариғатпен міндетті (уәжіп).

Бірінен ләззат алып оған бейімділік танытуы, екіншісінен ләззат алмағаны үшін оны тастап кетуі тұрғысынан адам шүкір30 мен күпірді31 ажырата алады. Жаратушы мен жаратылған арасындағы ұқсастықты іздеген және осындай жолмен салыстыруға тырысқан адам – алданған адам.

Егер муғтазила тарапынан «Алланы тану шариғат арқылы ғана болатын болса, ал шариғат осы міндеттер жүктелетін (мукәлләф) адамның қарастыруынсыз қалыптаспаса, онда ол: «ақыл маған бағыну мен қарсы шығуды қарастыруды жүктемейді, ал шариғат тек қана ақли тұрғыда қарастырумен сенімді болады. Мен оны қарастырмаймын» десе, одан: «Бұл Пайғамбарымыздың дәлелдерін жоққа шығару емес пе?» деген сұрақ туындаса, былай деп жауап береміз: «Бұл сөздің мағынасы жоқ. Өйткені бұл сөз біреуге: «Артыңда жыртқыш аң тұр, егер ол жерден кетіп қалмасаң, сенің быт-шытыңды шығарады, егер артыңа қарайтын болсаң, рас айтып тұрғанымды түсінер едің» делінсе де, ол адамның: «Артыма қарамайынша рас айтып тұрғаныңа сенбеймін, рас айтып тұрғаныңа сенбейінше артыма қарамаймын» деуіне ұқсайды, бұл – адамның ақымақтығының дәлелі. Нәтижеде арыстан оның түбіне жетеді, ал құтқаруға әрекет еткен адамға түк те болмайды.

Сол сияқты, ардақты Пайғамбар (с.а.с.): «Алдарыңда өлім, оның артында жыртқыш аңдар, оның артында күйдіретін от бар. Егер көрсеткен мұғжизалардың растығына сеніп, сақтансаңдар, өздеріңді құтқарасыңдар. Сенбей, сақтанбасаңдар, опат боласыңдар. Айтқан сөзіме құлақ асқан біледі, бас тартады және өзін құтқарады. Құлақ аспай өзім білемдікке салынып, табандап тұрып алғандар опат болады. Негізінде, күллі адам баласы опат болса маған ешбір зияны жоқ. Менің міндетім тек дінді жариялау» деп айтқан.

Шариғат өлімнен к