Имам Ғазали

  

  

Бақыт формуласы

  

  

  

Алматы, 2023

Кіріспе

Көк жүзіндегі жұлдыздардың, сахарадағы құмдардың, ауадағы атомдардың, жаңбыр мен теңіз тамшыларының, ағаш жапырақтарының санына сай, тіпті саннан да көп сансыз мадақ, мақтаулар алып жаратылыс сарайының жаратушысы бір Аллаға тиесілі. Оның бір екендігінің дәлелдері Күн секілді ап-айқын. Оның сипаттарының ұлылығы нақты дәлелдермен белгілі. Оның ұлылығының кемелдігін тек Өзі ғана біледі. Ол бүкіл нұқсандық атаулыдан пәк. Ешбір тіршілік иесі Оны толық танып біле алмайды. Ақыл Оның кемелдігіне жете алмайды. Ақыл «жұлдыздары» «Алла – нұр»1 мәртебесі басталған нүктеде батып жоғалады. Өнер шеберлері «Мен сендерге күре тамырларыңнан да жақынмын»2 мәртебесінде әл-дәрменсіз қалады. Оны лайықты түрде тани алмау, өзінің әлсіз, кемшін екенін көрсету – әулиелік мәртебелерінің соңы. Оған лайықты түрде мадақ, мақтау айта алмағанын мойындау – пайғамбарлардың Оған жақындауының соңы. Алайда Оны танудан үмітін үзу де үлкен әдепсіздік. Оны лайықты түрде тану үшін салыстыру мен мысал келтірудің де пайдасы жоқ. Өйткені құлдық мақамында және қызмет аясында қажет болған «Мен жындар мен адамзатты тек қана Маған құлшылық етсін деп жараттым»3 илаһи заңының мағынасына сай әрекет етіп, нағыз жаратушының таңғажайып істері мен ұлы сипаттарын ойлауды бір сәтке болсын үзбеу керек. Осылайша барша әлемдегі нұрдың Оның Нұрының шағылысы екенін, Оның құдірет теңізінен нәр алып тіршілік етіп жатқандығы түсінікті болып, «Мүлік Алланікі» көпірінен «Алладан басқа ештеңе жоқ» көрінісіне өтіледі.

Миллиондаған салауат пен сәлем барша адамзаттың мырзасы, пайғамбарлардың соңғысы, таңдаулылардың көсемі, илаһи сырлардың сенімді аманатшысы Мұхаммед Мұстафаға және Ислам үмбетінің негізін қалаған, шариғат әмірлерін баяндаған Сахабаларына, Әһл-бәйтіне, әсіресе, әзірет Әбу Бәкір, әзірет Омар, әзірет Осман және әзірет Алиге болсын!

Осыдан кейін біліп қой, мына фәни дүние базарында жүрген адам баласы бостан-босқа жаратылмаған. Тіпті көктегі және жердегі барша атом атаулы өзінің болмыс тілімен «Мен бекерге жаратылмадым» дейді. Материя мен рухтың тылсымы – түрлі істердің, қарама-қайшы ұғымдардың хикмет кемесі, ғибрат айнасы. Адамның бұ дүниедегі болмысының бір бастамасы болғаны секілді, ақыреттегі болмысы мәңгі әрі соңы жоқ. Материалдық болмысы өте қарапайым болғанмен, рухы, рухани болмысы өте ұлық. Жаратылысының ең әуелінде табиғатындағы хайуанға тән жаман сипаттар араласып, «қу нәпсі әрдайым жамандықты бұйырады»4 тұзағына түсіп қалғанмен, жамандықпен күрес майданында және жақсылықты іздеу жолында жаман шайтани сипаттардан арылып, кіршіксіз пәк болады. Һәм «Уа, жаны жай тауып, көңілі орныққан нәпсі, Раббыңа қайт»5 үндеуімен әсфәл-сәфилиннен (ең төменгі дәрежеден) құтылып, ағла-иллиинге (ең жоғарғы дәрежеге) ұшып, улуһият «табалдырығына», Раббысының «сарайына» жақын жерге үй тігеді. Негізі, әсфәл-сәфилин – нәпсіге тән хәл болып, шәһуат пен ашуға тұтқын болу деген сөз. Ал ағла-иллиин – ең жоғары рухани дәреже болып, ақыл соның арқасында ашуы мен шәһуатына ие болып, «Қане, хас құлдарымның қатарына сен де қосыл, жаннатыма кір»6 шақыруына ие болған пенделердің қатарына қосылар. Адам баласы періштелерге тән осындай сипатпен Алланың Жамалына барынша бауыр басып қалады, тіпті одан бір сәтке көз жазып қалса, сан алуан нығметтермен көмкерілген сегіз жаннаттан да жұбаныш таппайды. Демек, кемшін әрі қадірсіз жаратылған жаман нәпсілер тек күресу арқылы, ақиқатты іздеу арқылы тазарады.

Бақыр мен күрішті қызыл алтынға айналдыратын химиялық формула өте тапшы болғандықтан, адамдық жауһарларды хайуани қоспалардан арылтып, періштедей кіршіксіз пәктікке жеткізетін, оны алтындай тат баспайтын халге жеткізетін күресу «формуласы» да табыла бермейді. Осы кітаптың мақсаты – хақиқат дәрінің қоспаларын оқырмандарына жеңіл жолмен түсіндіру. Сол себепті осы кітапқа «Кимия-ы сағадат» (бақыт формуласы) деген атау бердік. Кешірімі мол Алладан тілерім: оны атына сай формуладай қызметке лайық қылсын. Негізі, бұл формула басқа формулалардан артық. Тіпті бұл формула ақиқат, басқалары жасанды. Өйткені басқа химиялық формулалардың қадір-қасиеті – бақыр мен күрішті тот басудан қорғап, оларға өткінші өмірде біршама саф қасиет беру. Ал мына химиялық формула – нағыз үлкен нығметтердің, мәңгілік өмірдің дәнекері. Өйткені хайуанға тән сипаттарды адамға тән сипаттарға, нәпсіге тән халдерді рухбандыққа айналдыратын міне, осы формула және мәңгілік бақыттың себепкері де осы формула.

---

Кітаптың мазмұны

Химиялық формула ешбір ұстаның қалтасынан табыла бермейді, ол тек патшалардың қазынасында болады. Дәл сол секілді мәңгілік бақыт формуласы да тек Алланың қазынасында болады. Сол бір қазыналар бейнебір көктегі Аллаға жақын періштелердің жауһары мен жердегі пайғамбарлардың жүрегінен құралады. Олай болса, хақиқат формуланы пайғамбарлардан басқасынан іздегендер адасады және ақыретте бүкіл ісі зая кетіп, құрдымға кетеді. Бүкіл жамандығы бетіне лақтырылып, масқара болады. Ендеше, пайғамбарлардың адамзатқа жіберілуінде үлкен хикмет жатыр. Мақсат – хақиқат формуласының ілімін адамдарға түсіндіру. Соның арқасында адамдар күрес майданында жүрек жауһарын арылту жолдарын және жүректі шайқайтын жаман ахлақты жақсы ахлаққа айналдыру жолдарын үйренеді. Сол себепті Алла Тағала Құранда әуелі өзінің Құдіреті мен Кемелдігімен, Жалалы мен Ұлылығымен мақталады. Содан кейін құлдарына пайғамбарлар жіберіп, тура жолды көрсеткені баяндалады. Осы тұрғыдан ең үлкен нығмет болып табылатын хақиқат формуласын тек пайғамбарлар ғана үйрете алатынын көруге болады.

Ұлы ғалымдардың айтуынша, «Аспан әлемі мен жердегі жаратылыс біткеннің бәрі Алланың мінсіз, пәк һәм кемшілік атаулыдан ада екендігін жар салып ұлықтайды! Ол – Мәлик (шексіз билік иесі), Қуддус (Өзі қандай мінсіз әрі пәк болса, күллі ғаламды да әрдайым таза ұстаушы), Азиз (бәрінен үстем әрі ұлы), Хаким (әр ісі мен үкімінде көптеген хикметтер болған теңдессіз даналық иесі). Ол үмми қауымға өз ішінен бір елші жіберді. Ол елші оларға (Алланың өзіне уахи еткен) аяттарын оқиды, оларды арылтады һәм оларға кітап пен хикметті үйретеді. Әйтпесе, олар бұған дейін анық адасуда еді»7 аятындағы «оларды арылтады» сөзінің мақсаты – оларды хайуанға тән сипаттардан, жаман ахлақтан тазартады деген сөз, ал «оларға кітап пен хикметті үйретеді» сөздері «оларды тазартқан соң, мағрифат «көйлегімен» көріктендіреді, періштелердің ахлақын оларға кигізеді дегенді білдіреді. Бақыт формуласының мақсаты – нәпсі сарайын дүниелік нәрселерден тазартып, оның жүзін дүниеден бұрып Аллаға бағыттау және жүректе Алладан басқа ешбір нәрсеге орын бермеу. «Оған жан-тәніңмен бет бұр»8 аяты осы ақиқатты баяндайды.

---

Кітаптың құрылымы

Бұл кітап төрт рүкіннен және төрт бөлімнен тұрады.

Төрт рүкін – Исламның практикалық жағы туралы. Екеуі адамның сыртқы халдері, екеуі ішкі халдері жайында. Сыртқы халдерінің бірі – Алланың әмірлеріне бойсұну. Оны ғибадат дейді (7-бетте). Ал екіншісі – күнделікті тұрмыстағы қарым-қатынастарда әдептілікті ұстану. Оларды муғамалат дейді (92-бетте). Ал ішкі халдерінің бірі – жүректі қызғаныш, ашу, менмендік секілді ұнамсыз сипаттардан арылту. Оларды муһликат (қауіпті сипаттар) дейді (205-бетте). Екіншісі – жүректі сабырлылық, шүкіршілік, сүйіспеншілік, тәуекел секілді көркем ахлақпен әсемдеу. Оларды мунжият (құтқарушы сипаттар) дейді (376-бетте).

Мағрифат тақырыбы бойынша бірінші бөлім адамның өз ақиқатын тануы жайында. Екінші бөлім Алланы тану жайлы. Үшінші бөлім дүиенің ақиқатын тану жайлы. Төртінші бөлім ақыреттің ақиқатын тану хақында. Исламның ақиқаты – осы төрт тану (мағрифат).

Мұсылмандық шарттары

1. Адамның өзін ғибадатпен безендіруі. Бұл – ғибадаттар рүкіні.

2. Адамның өз өмірін, іс-әрекетін Ислам ахлақына сәйкестендіруі. Бұл – муғамалат рүкіні.

3. Адамның жаман мінездерден арылуы. Бұл – муһликат рүкіні.

4. Адамның өз жүрегін көркем мінезбен әсемдеуі. Бұл – мүнжият рүкіні.

Маңызды ескерту: Имам Ғазали (рахматуллаһи аләйһ) – Ислам дінінің ұлы мұжтаһидтерінің бірі. Ешқандай мәзһабта болмаған имам. Оның атағы мен мәртебесі жоғары. Сонымен қатар ижтиһады Шафиғи мәзһабына сай және жақынырақ. Сол себепті Шафиғи мәзһабынан деп саналған. Әйтпесе өзі – мұжтаһид. Бұл аудармадағы жазылғандар түпнұсқаға сай аударылған. Фиқһ бөліміне кіретін, әсіресе ижтиһадқа қатысты амалдар мен іс-әрекеттерге қатысты жазбалар өз мәзһабына, ижтиһадына орай жазылған. Оқырмандардың осыған назар аударуын және өз мәзһабына, әсіресе Ханафи мәзһабына сай келмейтін нәрсені көрген кездерінде қате деген ойға салынбауын, ұлы имам туралы жаман ойламауын өтініп сұраймыз. Себебі хадисте «Үмбетімнің мүжтаһидтері арасындағы қайшылық – рахмет» делінген.

(Аудармашы)

Бірінші рүкін

Ғибадат

Әһл-сүннет сенімін дұрыс үйрену

Мұсылман адамға ең әуелі тілімен айтқан «Лә иләһә иллаллаһ Мухаммадун расулуллаһ» деген сөздің мағынасын жүрегімен түсіну және сену – парыз. Бұған ешқандай күмәні болмауы керек. Мұсылмандықтың негізі үшін, яғни мұсылман болу үшін сенуі және осы иманда күмәннің жоқ екеніне жүректің шешім қабылдауы жеткілікті. Дәлелдермен білу әрбір мұсылманға парыз айн емес. Себебі Расулалла (с.а.с.) арабтардың дәлелмен білгенін, кәлам ілімін оқығанын, күмәндарын зерттеп, оларды шешуді бұйырған жоқ. Бәлкім, растау мен сенуді жеткілікті санады. Бұқара халықтың дәрежесі бұдан артық болмайды.

Алайда сөз сөйлеуді білетін, күмәнға салынған және наданды күмәнға түсіретін адамның шүбәларын жоятын кейбір ғалымдардың болуы қажет. Бұл ғылым «Кәлам» деп аталады. Бұл – парыз кифая. Бір қалада осындай бір-екі адамның болғаны жеткілікті. Надан сенімге ие болған адамға кәлам ғалымы сенімінің қорғаушысы және жол көрсетушісі болады.

Ал өзін танудың ақиқаты осы екі мақамның арғы жағындағы жолдан басталады. Мұның бастауы – күресу. Күрес пен тақуалық жолымен жүрмеген адам бұл дәрежеге толықтай қол жеткізе алмайды және оның ісі дұрыс болмайды. Себебі зияны пайдасынан көп болады. Бұның мысалы диета сақтамастан дәрі қабылдаған адамға ұқсайды. Ол адам жан тапсыруы мүмкін. Себебі дәрі асқазанын бұзады, ол шипа таппай, одан әрі ауруын асқындырып алады.

Мағрифаттың (Алланы тану) бір белгісі мен нышаны бар, оны сол жолдағылар іздейді. Дүниемен байланысы жоқтар, онымен айналыспайтындар және өмірінде Алланы іздеу және қалаудан басқа нәрсемен айналыспайтындарды қоспағанда мұның ақиқатын ешкім іздей алмайды. Ал бұл – қиын және ұзаққа созылатын іс. Олай болса баршаның азығы болған нәрсені көрсетейік. Ол – әһл-сүннет сенімі. Осындай сенім жүрегіне орнаған адам үшін бұл сенім бақыт пен құтылудың негізі болады.

Сенім

Біліп қой, сен жаратылғансың. Сені бір жаратушы жаратты. Бүкіл әлемнің және әлемдегі барлық нәрсенің жаратушысы – Сол. Бұл жаратушы – жалғыз. Серігі, ұқсасы жоқ. Сыңары жоқ. Ол әрдайым бар еді. Бар болуының бастауы жоқ. Әрдайым бар. Бар болуының соңы болмайды. Оның бар болуы қажет, жоқ болу – Оған тән емес. Бар болуы – өзінен. Еш нәрсеге мұқтаж емес. Оған мұқтаж емес еш нәрсе жоқ. Бар болуы өзінің заты арқылы болады. Барлық нәрсенің бар болып тұруы – Сол арқылы.

Тәнзиһ

Ол негіз (жауһар) емес, материя емес. Кездейсоқ емес. Ешқандай материяда болмайды. Еш нәрсеге ұқсамайды. Түрі жоқ. Өлшенбейді. «Ол қандай және не сияқты?» деп сұралмайды. Ол деген кезде сан мен сапа тұрғысынан ақылға, ойға келетін барлық нәрселер – Ол емес. Себебі бұлар – Оның жаратқандарының сипаты. Ол жаратылғандар сияқты емес. Ақылға, қиялға келетін барлық нәрсені Сол жаратады. Үлкен, кіші деген өлшемдер Ол үшін айтылмайды. Себебі бұлар да – материалдық әлемнің сипаттары. Ал ол – дене, материя емес. Ешқандай материямен байланысы жоқ. Бір жердің үстінде емес. Бір жерде емес. Ол бір орынды қабылдаушы емес. Әлемдегі барлық нәрсе – Аршының астында. Ал Аршы – Оның құдіреті мен күшінің астында. Ол – Аршының үстінде. Бұл бір дененің екінші бір дененің үстінде болуы сияқты емес. Себебі Ол – дене емес. Аршы Оны көтереді, үстінде ұстайды деген сөз де емес. Аршы мен Аршыны ұстайтын періштелердің барлығы Оның рақымы мен құдіреті арқылы тұрады. Ол бұрын қалай болса қазір де солай. Аршыны жаратудан бұрын қандай болған болса, шексіз келешекте де солай. Себебі Оның заты мен сипаттарында өзгеру деген болмайды. Егер сипатта өзгеру болса, нұқсандық болады. Нұқсан болған нәрсе Алла бола алмайды. Бір сипаты кейіннен жетілсе, алдында нұқсан болған болар еді және кемелдікке мұқтаж болар еді. Осылайша жаратушысына мұқтаж болар еді. Мұқтаж болушы Алла бола алмайды. Ешқандай жаратқандарына ұқсамаса да бұ дүниеде Оны тану және ақыретте Оны көру жүзеге асады. Бұ дүниеде қандай екені түсінілместен білінгені секілді арғы дүниеде де түсінілместен көрінеді. Себебі ол көру бұ дүниедегі көруге ұқсамайды.

Құдірет (күші жету)

Ол еш нәрсеге ұқсамаса да барлық нәрсеге құдіреті, күші толық жетеді. Әлсіздік, кемшілік Оған қатысты емес. Бар қалағанын жасады, әрі не қаласа соны жасауға қауқарлы. Жеті қат көк пен жер, Аршы мен Күрсі және бар болған бүкіл нәрсе Оның құдіретті қолында әлсіз болып, барлығы – Соның билігінде. Одан басқа ешкімнің қолында ештеңе жоқ. Ал оның жаратылыста серігі мен сыңары жоқ.

Ілім (білу)

Ол – болған және болатын барлық нәрсені білуші. Ілімі барлық нәрсені қамтиды. Аршыдан жердің орталығына дейін еш нәрсе Оның ілімінен тысқары қалмайды. Себебі барлығы Содан және Соның құдіретінен пайда болады. Шөлдердегі құмдардың, ағаштардағы жапырақтардың, жүректердегі ойлардың және ауадағы тозаңдардың (атом) санын және жеті қат көктерді кейіннен келген және өзгерген іліммен емес, еш өзгермеген мәңгілік ілімі арқылы біледі.

Ерік (қалау)

Әлемдегі барлық нәрсе Соның қалауымен болады. Көп-аз, үлкен-кіші, жақсы-жаман, сауап-күнә, күпірлік-имандылық, қайғы-қуаныш, ауру-сау – барлығы да Оның қалауымен, жазуымен болады. Бүкіл әлем, адамдар, жындар, шайтандар және періштелер бір жерге жиналса және бір түйірді қимылдату, бір нәрсенің үстіне қою, азайту немесе көбейтуді қалап, егер Ол қаламаса барлығы әлсіз қалып, оларды жасай алмайды. Тек Соның қалағаны болады. Болғанын қалаған нәрсесіне еш нәрсе және ешкім кедергі бола алмайды. Болған және болатын нәрсе Сол арқылы және Соның қолдауымен болады.

Сәмғ және Басар (есту және көру)

Барлық нәрсені, тіпті ең жасырын нәрсені де естиді, дәл сол секілді барлық нәрсені, тіпті ең көмескі нәрсені де көреді, Оның көріп-естуінен ештеңе тысқары қалмайды. Алыс пен жақын – Оның естуі үшін бірдей. Қараңғы мен жарық Оның көруіне кедергі емес. Түннің ең қараңғылығында құмырсқаның аяғының дыбысын естиді. Топырақтың астындағы жәндіктің түсі мен түрін көреді. Көруі көз арқылы болмайды. Естуі құлақ арқылы емес. Білуі бір нәрсе арқылы және ойлау арқылы болмайды, жаратуы құрал арқылы болмайды.

Кәлам (сөйлеу)

Оның бұйрығы – баршаға парыз. Берген хабарларының барлығы дұрыс. Сүйіншісі мен қорқытуы – рас. Бұйрық, хабар, уәде, қорқыту – барлығы да Соның сөзі. Ол Хай, Алим, Қадир, Көруші және Естуші болумен қатар Сөйлеуші де. Мұса аләйһиссәламға құралсыз сөйледі. Сөйлеуі тамақ, тіл, ерін және ауыз арқылы болмайды. Адамның жүрегіндегі сөз әріпсіз және дыбыссыз. Алланың сөйлеуі осы сипаттан да алыс және пәк. Құран, Тәурат, Інжіл, Зәбүр және барлық пайғамбарлардың кітаптары – Соның сөзі. Оның сөзі – Оның сипаты. Яғни, Кәлам сипаты. Барлық сипаттары бұрыннан бар.

Алланың болмысы біздің жүрегімізде білінеді. Тілмен айтылады. Біздің білуіміз – жаратылған, ал Ол – бұрыннан бар. Кәламының негізі де осы секілді бұрыннан бар. Жүрегімізде жатталып тұрады. Мусхафқа жазылады. Жатталушы – жаратылмаған, жаттау әрекеті – жаратылған. Оқылушы – жаратылмаған, оқу – жаратылған. Жазылушы – жаратылмаған, жазу – жаратылған.

Әфғал (Алланың істері)

Әлемдегі барлық нәрсені Сол жаратқан. Жаратқандарын сондай әсемдікпен жаратқан, одан асқан әсемдік пен әдемілік болмайды. Барлық ақылды адамдар өздерінің ақылдарын қосып, бұл әлемді басқаша етіп, одан да әсем етіп жасағысы келсе немесе бір нәрсені азайтып немесе көбейткісі келсе оны әсте жасай алмайды. Бұдан да жақсы болады деген ойдың өзі – қателік. Оның ісі мен хикметінің сырын түсіне алмайды. Оның мысалы соқыр адамға ұқсайды. Бір бөлмеге кіреді, ол жерде барлық нәрсе орын-орнында тұрса да ол көрмейді. Бір нәрсеге соқтығысқанда, бір нәрсені құлатқанда «Мұны неге жолдың үстіне, аяқтың астына қояды?» дейді. Алайда ол нәрсе аяқтың астында жатқан жоқ, бірақ ол жолын көре алмайды.

Жаратқан барлық нәрсесін әділдікпен және даналықпен (бір пайда үшін) жаратқан. Және қалай болуы қажет болса, солай жаратқан. Егер жаратқандары осы жаратқанынан да кемел болуы мүмкін болғанда және Ол оны солай жаратпаған болса не әлсіз болар еді, не бейберекеттік болар еді. Бұлардың екеуі де – Алла үшін айтылмайтын нәрселер. Олай болса қиындық, ауру, кедейлік, сауатсыздық және әлсіздік секілді жаратқан нәрселерінің барлығы әділдікпен жаратылған. Зұлымдық жасауы мүмкін емес. Себебі зұлымдық – басқаның мүлкін иелену. Оның басқа біреудің мүлкін иеленуі мүмкін емес. Себебі Одан басқа иелік етуші жоқ. Болған және бола алатын нәрсе – Бір Алланың иелігі. Ие – Сол. Серігі мен сыңары жоқ.

Ақырет

Жаратылған әлем екі түрлі: денелер әлемі және рухтар әлемі. Адамдардың рухын ақыреттің азығын осы дүниеде жинаулары үшін материалдық әлемге жіберді.

Баршаға осы дүниеде болатын уақытты белгіледі. Ақырет ажал мерзімінің соңы болады. Себебі ол жерде арту және азаю болмайды. Ажал келгенде жаны тәнінен ажырайды. Есеп пен сыйдың күні болған қияметте рухты тәнге беріп, барлығын тірілтеді. Барлық адам өзінің жасағанын көреді. Жасағандары бір кітапқа жазылған. Жасаған істерінің бәрі оның есіне түсіріледі. Күнәлары мен сауаптарының саны оған көрсетіледі. Амал-әрекеттерін тартатын таразы болады. Бұл таразы дүниедегі таразыға ұқсамайды.

Сырат

Сосын барлығына Сыраттан өту бұйырылады. Сырат көпірі – қылдан жіңішке, қылыштан өткір. Бұ дүниеде сырат мустақимда болған адам, яғни тура жолмен жүргендер ол Сыраттан оңай өтеді. Тура жолда болмағандар Сыраттың үстімен жүре алмай, тозаққа түседі.

Сыраттың басында барлық адамды ұстап тұрады, жасаған істерінің бәрінен есеп сұрайды. Шыншылдардан туралықтың ақиқаты сұралады. Мұнафықтар мен риякерлерді ұялтады, масқаралайды.

Бір топты есепке тартпастан жұмаққа жібереді. Бір бөлігінің есебі оңай болады. Бір бөлігінің есебі қиын болады. Соңында барлық кәпірлер тозаққа тасталады. Одан ешқашан шыға алмайды. Мұсылмандардың мойынсұнғандарын жұмаққа, күнәһарларын тозаққа жібереді. Пайғамбарлар мен дін ұлыларының шапағатына бөленгендер кешіріледі. Шапағат тимегендер тозаққа апарылады. Күнәсіне қарай оны азаптайды. Соңында жұмаққа жібереді.

Пайғамбарлар

Алла Тағала өзі қалағаннан кейін, адамның амалдарын кейбіреулердің бақытына, кейбірінің бұзықтығына себеп қылғаннан кейін және адамның жеке өзінің оны тани алмайтынын білгеннен кейін рақымдылығы мен ізгілігімен пайғамбарларды жаратты. Бұрыннан толық бақытты болуларына үкім берілгендерді осы сырға қанық болуды бұйырды. Оларға хабар берді, жақсы және жаман жолдарды адамдарға көрсету үшін оларды адамдар арасына жіберді. Осылайша ешкімнің қолында дәлел қалмады. Ең соңғы болып біздің Пайғамбарымыз Мұхаммедті (аләйһис-салату уәс-сәлам) жаратылғандарға жіберді. Оның пайғамбарлығын ең кемел етіп жасады. Одан асқан кемелдік болмас еді. Сол себепті оны пайғамбарлардың соңғысы етті. Себебі одан кейін ешқандай пайғамбар келмейді. Барлық жаратылысқа, жындарға және адамдарға оған бағынуды бұйырды. Оны барлық пайғамбарлардың мырзасы етті. Оның туыстарын және сахабаларын барлық пайғамбарлардың туыстары мен сахабаларынан артық етті. Салауатуллаһи аләйһи уә алә саирин-нәбийинә уә алә әлиһи уә асхабиһит-таһиринә әжмаин.

Ілім үйрену

Расулалла (с.а.с.) айтты: «Ғылым іздеу (үйрену) – барлық мұсылманға парыз». Ғалымдар бұл жердегі ілімнің қандай ілім екендігі турасында тартысқа түсті. Кәлам ғалымдары «Бұл – кәлам ілімі. Себебі Алланы тану осы арқылы болады» дейді. Фиқһ ғалымдары «Бұл – фиқһ ғылымы. Халал мен харам осы арқылы ажыратылады» дейді. Хадис ғалымдары «Бұл – Құран және хадис ілімі. Себебі шариғаттың негізгі ілімі – осы» дейді. Сопылар «Бұл жүрек халдерінің ілімі. Себебі құлдың Аллаға жолы – осы» дейді.

Бұл топтардың барлығы да өз ілімін жоғары санайды. Біздің ойымызша, бұл бір ілімге тән емес. Бұл ілімдердің барлығын үйрену де парыз емес. Алайда күмәндерді сейілту үшін мұны түсіндіру керек.

Бір адам мысалы таңсәріде мұсылман болса немесе балиғатқа толса, бұл ілімдердің барлығын үйренуі парыз болмайды. Алайда ол сәтте оған парыз болған нәрсе – «Лә иләһә иллаллаһ Мухаммадун расулуллаһ» деген сөздің мағынасын білу. Ал бұл – бірінші негізде түсіндірілген әһл-сүннет сенімін білу деген сөз. Дәлелдерімен білудің қажеті жоқ. Ол парыз да емес. Алайда Алланың сипаттарына, Расулалланың (с.а.с.) сипаттарына, ақыреттің, жұмақтың, тозақтың, махшардың, өлгеннен кейін тірілудің сипаттарына сену арқылы болады. Оның осындай сипаттарда болған бір Раббысы бар екенін біледі. Оның тарапынан пайғамбардың тілімен айтылған бұйрықтар мен тыйымдар бар. Мойынсұнса, өлгеннен кейін бақытқа қауышады, бұйрықты тыңдамай, қарсы шықса, қиын жағдайға түседі.

Осыны білгеннен кейін екі түрлі ілімді үйрену адамдарға парыз болады. Бірі жүрекке қатысты, екіншісі тәннің ағзаларына қатысты.

Тәннің ағзаларына қатысты ілім екіге бөлінеді: бірі – жасалатындар, яғни бұйрықтар. Екіншісі – жасалмайтындар, яғни тыйымдар.

Жасалатындарды үйрену былай болады: «Таңсәріде мұсылман болған адамның бесін намазының уақыты кіргенде дәрет пен намаздың парыздарын үйренуі парыз. Сүннеттерді үйренуі – сүннет, парыз емес. Мысалы, ақшам намазы кіргенде ол намазды үйренуі, яғни үш рәкат екенін білуі парыз болады. Уақыты кірмесе, парыз болмайды. Рамазан айы келгенде ораза үшін ниет ету парыз және таңнан кешке дейін жеп-ішу, жыныстық қатынас жасау харам дегенді білуі парыз болады. Егер 20 мысқал (96 гр) алтыны болса зекет туралы білуі сол кезде емес, бір жылдан кейін парыз болады. Зекеттің қанша екенін, кімге берілетінін және шарттарын үйренеді. Қажылыққа барғанға (қажылыққа бару өзіне парыз болғанға) дейін ол туралы білу парыз болмайды. Оның белгілі уақыты жоқ. Сол секілді қандай істі жасау керек болса оны білу сол кезде парыз болады. Мысалы, үйленгісі келген кезде үйлену туралы нәрселерді білу парыз болады. Ол былай:

Әйелдің күйеуіндегі ақылары нелер? Хайыз уақытында жақындасуға болмайды. Хайыздан кейін жуынғанға дейін болмайды9. Сол сияқты ерлі-зайыптылардың білуі керек нәрселерін үйрену – парыз. Егер қолынан бір өнер келсе, соған қатысты мәліметтерді білуі парыз болады. Саудагердің пайыз туралы білуі – парыз. Тіпті қате саудадан аман болуы үшін сауда-саттыққа қатысты мәліметтерді үйренуі парыз болады. Сол үшін Омар (р.а.) базарда оларды қамшымен сабап, ілім үйренуге жіберіп, былай деді: «Сауда-саттыққа қатысты нәрселерді білмейтін адамның базарда тұрғаны дұрыс емес. Себебі харам мен пайыз жеп, оны өздері де білмей қалады». Сол сияқты әрбір мамандықтың бір ілімі бар. Тіпті хижама (денеден қан алатын) жасайтын маман адамның қай жерін кесетінін, қай тісті жұлатынын, жараларды емдеу үшін қандай дәріні қолданатынын және осы сияқты нәрселерді білуі керек.

Бұларды білу әркімнің жағдайына қарай өзгереді. Тоқымамен айналысатын адамның дәрігерлікке қатысты нәрселерді үйренуі парыз болмайды. Дәрігердің тоқымашылыққа қатысты нәрселерді білуі парыз емес. Жасалуы тиіс нәрселерді білу – осылай.

Жасалмауы керек нәрселерді білу де парыз. Әркімнің жағдайына қарай бұл да өзгеріп отырады. Біреу жібек киім кисе (еркектерге харам) немесе ішімдік ішілетін жерде тұрса немесе доңыз етін жейтіндердің қасында отырса немесе тартып алынған бір жерде отырса немесе қолында харам мал-мүлік бар болса ғалымдарға осы мәліметтерді адамдарға үйрету парыз болады. Олардың қайсыларының харам екенін айтуы керек, сонда ол адам харамға жақындамайды. Егер мысалы әйелдер мен еркектер бірге отырған жерде тыйым салынған және салынбаған әйелдердің кімдер екенін және кімге қарауға болмайтынын білуі парыз болады.

Бұл да әркімнің халіне қарай өзгереді. Бәрінің ісі бірдей емес. Басқалардың ісіне қатысты мәліметтерді үйренуі парыз болмайды. Мысалы, әйелдерге хайыз кезінде талақ айтудың (ажырасудың) болмайтынын білу парыз емес. Ажырасатын еркекке бұларды білу парыз болады.

Жүрекке қатыстылар да екіге бөлінеді. Бірі жүрек халдеріне байланысты, екіншісі сенетін нәрселерге қатысты.

Жүректің халдеріне қатыстылар былай: тәкаппарлық, қызғаныш, жаман ой және сол сияқты нәрселердің харам екенін білу парыз. Бұл барлық адамдарға парыз айн. Себебі ешкім бұлардан тыс қала алмайды. Олай болса оларды үйрену және олардан сақтану жолдарын білу – парыз. Себебі бұл – жалпылама ауру. Ал одан құтылу білімсіз дұрыс болмайды. Алайда сату және сатып алу, алыну, несиеге сатып алу мен сату, жалға беру және фиқһтағы осындай ілімдерді үйрену – парыз кифая. Іс-әрекеттерде осы ілімдерге мұқтаж болғандарға бұл ілімдер парыз айн болады. Біраз адамдар оларды білмеуі мүмкін, алайда жүрекке қатысты мұндай халдерді білмегендей кейіп таныта алмайды.

Сенімге қатысты тағы бір бөлім – сеніміне қатысты бір күмән туғанда сол күмәннан арылудың оған парыз болуы. Алайда ол күмән негізінде парыз болған сенімдерде болуы немесе күмән келтірместен сенуі тиіс нәрселерде болуы керек.

Осы жерден түсінетініміз, үйрену – барлық мұсылмандарға парыз. Ешқандай мұсылман ілім үйренуден тыс қала алмайды. Бірақ ілімнің түрі көп. Барлығы үшін бірдей де емес. Жағдай мен уақытқа қарай өзгереді. Алайда ешкім бұдан тыс қала алмайды. Сол себепті Расулалла (с.а.с.) айтады: «Ілім (үйрену) парыз болмайтын ешқандай мұсылман жоқ». Яғни, өзіне қажет болып, сонымен іс жасайтын ілім оған парыз болады.

Ілімсіз сылтау дінде қабылданбайды

Баршаға өз ісіне қажетті ілімдерді үйренудің парыз екені түсінікті болды. Ал наданның әрдайым қатерде болатыны баршаға аян. Себебі бір іске кезіккенде білместікпен ол істің хикметін біле алмайды. Бірақ ол үшін себеп болып саналмайды. Алайда өзіне өте қажет болған және сирек кездеспейтін нәрселері де осылай. Мысалы, бір адам хайыз кезінде немесе әйелі жуынбастан бұрын онымен жақындасып, «Мен мұның күнә екенін білмедім» десе, бұл сылтау емес.

Сол сияқты таң атпастан бұрын үстінің таза екенін көрген хайыз әйел ақшам мен құптан намаздарын қаза етпесе, яғни оны білмесе немесе бір еркек хайыз әйелінен ажырасып, оның харам екенін білмесе, сылтау болып саналмайды. Оған «Саған ілім үйренудің парыз екенін айтқанбыз. Бұл парызды неге орындамай, харамға түстің!» делінеді. Алайда сирек кездесетін және күтпеген жағдайларда себепке жатады.

Ілімнен үлкен нәрсе жоқ

Надан адамның ешқашан қауіптен арылмайтындығы белгілі болды. Бұл жерден аңғаратынымыз, адамның айналысатын істерінде ілімнен асқан үлкен нәрсе жоқ. Айналысатын әрбір ісі – дүние үшін. Ілім – біраз адамның пікірінше, дүниедегі жақсы мамандықтардың бірі. Себебі ілім үйренген адам мына төрт халдің бірінде болады:

Не мирас немесе басқа бір жолмен дүниеден өзіне жететіндей нәрсеге ие болады. Ілім оның мал-мүлкін қорғайды. Дүниеде құрметті, ақыретте бақытты болуына себеп болады. Бірі осы.

Екіншісі, бір адам болады, өзіне жететіндей дүниесі жоқ. Бірақ онда сондай бір қанағат бар, қолындағы аз нәрсеге қанағат етеді және Исламда кедейліктің қадірін біледі. Себебі кедейлер байлардан бес жүз жыл бұрын жұмаққа кіреді. Мұндай адам үшін ілім бұ дүниеде рахат, ақыретте бақыт болады.

Үшіншісі, біреу бар, ілім үйренеді. Оның ақысы халалынан беріледі. Қазынадан немесе мұсылмандардан келеді. Алайда өзіне жеткілікті түрде, харамға түспейтіндей түрде немесе залым бір сұлтаннан бір нәрсе тіленбейтіндей мөлшерде береді. Олай болса осы үш адамның дін мен дүние ілімдерін үйренуді қалауы ең дұрысы болады.

Төртіншісі, бір адам бар, оның өзіне жететіндей дүние-мүлкі жоқ. Алайда оның ілім үйренудегі мақсаты – дүниелік нәрселерді қалау. Өзіне қажетті мөлшерді басқадан сұрай алмайды. Алайда мәжбүрлеу және зұлымдықпен жиналған қазынадан жалақы алуы керек болады немесе адамдардан риякерлік пен масқаралық көрсетпестен сұрай алмайды. Бұл адамға және ілім үйренудегі мақсаты мал-мүлік болғандарға бұған іліммен қол жеткізудің орнына сауда жасап табыс тапқандары артық. Парыз айн болған ілімдермен айналысуы бұдан тыс және қажетті. Дүниелік нәрселер үшін ілім үйренген адам адамның шайтандарының бірі болады. Бірқатар адамдарға зияны тиеді. Оның харам жинағанын, дүние үшін адамдарды алдағанын көрген әрбір надан оған ереді. Осылайша адамдарға зияны пайдасынан көп болады. Олай болса мұндай ғалым қаншалықты аз болса соншалықты жақсы. Жақсы деп дүние-мүлікке салынғаны үшін айттық, діни тұрғыдан емес. Егер бір адам айтса: «Ілім оны дүниеге құмартудан тыяды». Кейбіреулер былай деген: «Ілімді Алла үшін үйренбедік, бірақ ілім өзі бізді Алла жолына салды». Бұған жауап ретінде айтамыз, оларды соңында ақырет жолына апарған ілімдер Құран, хадистер, ақырет жолының сырлары және шариғаттың ақиқаттары, негіздері туралы ілім болатын. Сосын олардың жүрегінде осы ілімдердің жемісі олардың дүниеге құмарлығын тоқтатты. Діндегі үлкендердің дүниеден аулақ тұратынын көрді. Олар да сол діннің үлкендеріне ергісі келді. Ілімдері бар болғандықтан және уақыттары да сай келетіндіктен олардың осы ілімнің сипатына бөленетініне, ілімнің оларға тәуелді болмайтынына үміт артылады.

Алайда бұл кезде оқылған ілімдер, мысалы, мәзһабтардың қайшылығы, кәлам, қысас және сопылардың қажетсіз сөздерімен айналысуы және ілімдерді дүние үшін тұзақ етіп алған осы кездегі ұстаздармен бірге отыру және олардан ілім үйрену адамның жүзін дүниеден теріс бұра алмайды. «Хабар беру көргендей болмайды» делінген. Мұқият бол! Мұндай адамдардың көпшілігі дүниенің ғалымдары ма әлде ақырет ғалымдары ма? Адамдар олардың халдерін көргенде пайда ала ма әлде зиян ала ма?

Ал бір жерде тақуалыққа берілген, бұрынғы өткен ғалымдардың жолымен жүретін және дүниелік тәкаппарлықты басатын және одан алыстататын ілімдермен айналысатын адам бар болса, одан ілім үйрену былай тұрсын, ол адамның жүзін көрудің өзі баршаға пайдасын тигізеді. Пайдалы, іске жарайтын ілім үйретсе, бәрінен жақсысы сол. Пайдалы ілім – оған дүниенің төмендігін көрсететін және ақырет ісінің ұлылығын үйрететін ілім. Ақыл-ойын дүниеге бұрып, ақыреттен қашқан адамдардың надандықтарын және ақымақтықтарын көрсететін ілім. Тәкаппарлықтың, көре алмаушылықтың, рияның, ішмерездіктің, өзін жақсы көрудің, құмарлықтың, дүниені көп қалаудың және дүниеқұмарлықтың апаттарын, зияндарын көрсететін ілім. Бұлардан құтылудың шараларын көрсететін ілім. Дүниеқұмар адамдарға бұл ілімнің қажеттігі шөлдеген адамның суға, науқастың дәріге деген мұқтаждығы секілді.

Бұл адамның фиқһ, кәлам және әдеппен айналысуы науқас адамның ауруын асқындыратын нәрселер жегеніне ұқсайды. Себебі бұл ілімдер арқылы қызғаныштың, рияның, өзін жақсы көрудің, дұшпан болудың, сыртын сәндеудің, мақтанудың, тәкаппарланудың және лауазым қалаудың тұқымдары жүрекке түседі. Қаншалықты көп болса, бұлар оның жүрегінде күшейе түседі. Өзін фиқһ ғалымы деп санайтын адамдармен отырса сонымен айналысады. Бір күні осы халіне тәубе жасағысы келсе де, ол қиынға соғып, жасай алмайтын күйге жетеді.

---