Имам Ғазали

Ілімнің

артықшылығы

Алматы, 2024

Ілім үйрену

Ілімнің, ілім үйрену мен ілім үйретудің артықшылығы және олардың ақли-нақли дәлелдері жайлы

Құран Кәрімнен дәлелдер:

«Алладан басқа тәңір жоқ, бұған ең алдымен Алланың Өзі куә. Сондай-ақ барлық періштелер мен шынайы ғалымдар да турашылдық пен әділдікті ұстана отырып (осынау ақиқатқа куәлік етті). Азиз (ұлы, бәрінен үстем) һәм Хаким (асқан даналық иесі) Алладан басқа тәңір жоқ» (Әли Имран, 18)

Алла тағала өз атымен бастаған куәлікте өзінен кейін періштелерді, үшінші дәрежеде ғалымдарды айтқандығына назар сал. Алла тағаланың ілімге қаншалықты мән беретіндігін түсіндіру үшін осы аят та жеткілікті.

«...Алла араларыңдағы шынайы иман келтіргендердің, әсіресе, өздеріне ілім берілген білімпаздардың дәрежесін еселеген үстіне еселей түседі» (Мужәдәлә, 11)

Бұл аяттың тәпсірінде Ибн Аббас (р.а.): «Ғалымдар мен надандардың арасында жеті жүз дәреже айырмашылық бар. Әр дәреженің арасы бес жүз жылдық жолдай», – дейді.

«Білетіндер мен білмейтіндердің терезесі тең бе?» – деп айт» (Зүмәр, 9)

«Шындығында, Алладан құлдарының арасынан тек ғұламалар ғана шын именеді» (Фатыр, 28)

Оларға: «Мені мен сендердің араларыңда бір Алланың куә болғаны жеткілікті. Сондай-ақ иләһи Кітаптан сусындаған ілім иелерінің де куәлігі жетіп артылады», – деп айт. (Рағд, 43)

«Сонда иләһи Кітапты терең меңгерген ерекше ілім иесі: «Мен саған оны көзіңді ашып жұмғанша әкеліп беремін!» – деді.» (Нәмл, 40)

Бұл аятта осынау маңызды іске ілім арқылы қол жеткізуге болатындығына ишарат бар.

«Өздеріне шынайы ілім беріліп, көкіректері нұрға толған ізгі жандар: «Ой, бар болғырлар! (Біле білсеңдер), Алланың иман келтіріп, игі істер істегендерге берер сауабы (Қарунның дәулетінен) әлдеқайда қайырлы» (Қасас, 80)

Бұл аятта да ақыреттегі дәреженің іліммен байланысты екендігіне ишарат бар.

«Міне, осылайша, (ақылға салып, ойлансын, ақиқатқа көз жеткізсін һәм өздерін түзетсін деп) адамдарға осындай тәмсілдер айтып, мысалдар келтіреміз. Әйтсе де, оларды һәм ондағы астарлы ақиқатты шынайы ғалымдар ғана пайымдай алады» (Анкабут, 43)

«Егер олар оны алдымен Алла елшісіне немесе араларындағы билік тізгінін ұстағандарға мәлімдесе, солардың арасындағы істің мән-жайын зерделеп, пайымдай алатындар ол хабардың нені меңзейтінін бірден аңғарар еді» (Ниса, 83)

Алла тағала оқиғалардың мән-жайын түсінуді ғалымдардың өздері зерделеп, табу керектігіне шақырып, оларды пайғамбарлардың дәрежесіне көтерген.

«Уа, Адамның үрім-бұтағы! Сендерге әбиірлеріңді жабатын лыпа һәм кигенде өздеріңді көрікті ететін киім түсірдік. Алайда біле білсеңдер, ең қайырлы киім – тақуалық киімі» (Ағраф, 26). Аяттағы «киім» сөзіндегі мақсат – ілім. (Өйткені ілім надандықтың айыбын жабады.)

«Біз оларға мағынасы мен үкімдерін шексіз ілім негізінде Өзіміз егжей-тегжейлі баяндаған, (әр сөзі мен әрбір үкіміне) иман келтіретін қауым үшін тура жолға бастаушы һәм (игілікке толы) рақым болған Кітап түсірдік» (Ағраф, 52)

«Оларға болған жайдың бәрін нақты ілімге сүйене отырып бүге-шігесіне дейін айтып береміз» (Ағраф, 7)

«Алайда ол өздеріне ақиқат ілім нәсіп етілгендердің көкіректеріне нұр болып құйылған ап-айқын аяттар. Біздің аяттарымызды барып тұрған залымдар ғана біле тұра жоққа шығарады» (Анкабут, 49)

«Адамды (жоқтан) жаратты. Оған сөйлеуді үйретті». (Рахман, 3-4)

Ал хадистерге келер болсақ:

«Алла тағала кімге жақсылық қаласа, оған дінде терең түсінік беріп, дініне зарар беретін нәрселерді білдіріп, тура жолды көрсетеді»1.

«Ғалымдар – пайғамбарлардың мирасқорлары»2.

Пайғамбарлықтан артық дәреже болмағандықтан, бұл мирасқа ие болудан асқан абырой да жоқ.

«Жер мен көктің иелері ғалым үшін Алладан кешірім тілейді»3. Демек, адам өзі ісімен айналысып жүргенде жер мен көктегі барлық періштелер Алладан оны кешіруді сұраса, күмәнсіз, бұл үлкен абырой.

«Шындығында, даналық абыройлы адамның абыройын арттырып, құлдарды патшалардың дәрежесіне көтереді»4. Бұл хадис ілімнің бұл дүниеде қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді. Ақырет мәңгілік һәм бұ дүниеден абзал болғандықтан, ілімнің ол жақтағы пайдасы да өте жоғары болатындығы анық.

«Екі қасиет екіжүзді адамның бойында болмайды, олар: көркем мінез бен дінде терең түсінік»5. Іші сыртымен, сөзі ісімен үйлеспейтін осы дәуірдің кейбір дін ғалымдарына қарап бұл хадистің тура екендігіне еш күмән келтірме. Өйткені Пайғамбарымыздың (с.а.с.) «дін ғалымы» деп айтқан адамдары сен ойлаған ғибадат пен муамалат мәселелерінің ғалымы емес. Бұл ілім төмендегі Бөлімдерде кеңінен айтылады. Оның ең төменгі дәрежесі – ақыреттің дүниеден артық екенін білу. Осыны біліп, шынайы түрде сенген адам екіжүзділік, рия және осыларға ұқсас жаман сипаттардан алыс тұрады.

Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы бір сөзінде: «Адамдардың ең жақсысы – мүмін ғалым. Ол қажет кезінде көмек береді. Қажет емес кезде өз-өзімен болады»6, – деген.

«Сенім жалғыз өзі жалаңаш. Оның киімі – тақуалық, оның сәні – ұят, ал жемісі – ілім»7.

«Адамдардың арасында пайғамбарлық дәрежеге ең жақыны – ғалымдар мен мұжаһидтер. Ғалымдар адамдарды пайғамбарлардың бұйрықтарын орындауға шақырады. Мұжаһидтер болса Пайғамбарлардың бұйрығына сай қаруларымен күреседі»8.

«Бір ғалымның өлімінен гөрі бір тайпаның өлімі жеңілірек»9.

«Адамдар алтын, күміс секілді әртүрлі қасиеті бар кен секілді. Мұсылман болмай абыройлы болғандары егер білімге ие болса, Исламды қабылдағаннан кейін де абыройлы болады»10.

«Қиямет күні ғалымдардың сиясы (таразыда) шейіттердің қанымен бірдей болады»11.

«Үмбетіме жеткізу үшін қырық хадис жаттағанға қиямет күні куәгер һәм шапағатшы боламын»12.

«Дінде ғалым болған адамды Алла тағала өзінің қорғауына алып, күтпеген жерден рызық береді»13.

«Алла тағала Ибраһим пайғамбарға: «Уа, Ибраһим! Мен барлығын білушімін. Ғалымдардың барлығын жақсы көремін», – деп уахи еткен»14.

«Ғалым – Алла тағаланың жер бетіндегі сенетін адамы»15.

«Үмбетімнен екі түрлі адам түзелсе, барлық адамдар түзеледі. Ал олар бұзылған жағдайда барлық адамдар бұзылады. Олар – басшылар мен ғалымдар»16.

«Алла тағалаға жақындататын жаңа ілім ала алмайтын күннің тууында мен үшін жақсылық жоқ»17.

Ғалым адамның тек құлшылық жасаушыдан артық екендігін білдіру үшін былай дейді: «Ғалымның тек құлшылық етушіден артықшылығы, менің сахабаларымның дәреже тұрғысынан ең төменінен артықшылығым секілді»18.

«Қиямет күнінде үш түрлі адам шапағатшы болады. Олар: пайғамбарлар, кейін ғалымдар, одан кейін шейіттер»19.

Шейіттіктің артықшылығына қатысты көп айтылғанымен, пайғамбарлықтан кейін шейіттіктен артық дәреже ілімге берілген.

«Алла тағалаға жасалған құлшылықтардың ең жоғарғысы – дінде, фиқһта ғалым болу. Тіпті дін ғалымы (фақиһ) шайтанның назарында тек құлшылық жасаушы мың адамнан да жаман. Әр ғимараттың тірегі болатыны секілді Ислам дінінің тірегі – ілім»20.

«Дініміздің жақсы жағы – жеңілдігі. Құлшылықтың жақсысы – дін ғалымы болу»21.

«Ғалым мүмін құлшылық етуші мүміннен жетпіс есе жоғары тұрады»22.

«Сендер дін ғалымдары (фақиһ) көп, оқушысы мен тыңдарманы аз, сұрағандары аз, жауап бергендері көп аймақ пен уақыттасыңдар. Бұндай кезеңде ілімнен амал хайырлы. Жақында бір уақыт келеді. Сол кезде ғалымдар азайып, сөздер көбейеді, сұрайтындар көп, бірақ жауап беретіндер аз болады. Міне, сол кезде ілім амалдан хайырлы»23.

«Ғалым мен құлшылық етушінің арасында жүз дәреже айырмашылық бар. Әр дәреженің арасы сәйгүліктің шабысымен жетпіс жылдық қашықтық»24.

Тағы бір риуаятта: «Уа, Расулалла! Ең жақсы амал қандай амал?» деген сұрақ қойылады. Расулалла (с.а.с.):

– Алланы тану – деп жауап берді. Оған тағы да:

– Қандай ілімді айтып тұрсыз? – деген сұрақ қойылады. Алла елшісі:

– Алланы тану – деп қайталайды. Оған тағы да:

– Біз сізден ізгі амал жайлы сұрап отырмыз, ал сіз ілім жайлы айтып жатырсыз – дейді. Сонда Алла елшісі:

– Шындығында іліммен жасалған кішкентай амал пайда береді. Ал ілімсіз жасалған үлкен амал еш пайда бермейді», – деп жауап береді.

«Алла тағала қиямет күні барлық құлдары мен ғалымдарын тірілтеді. Кейін ғалымдарға: «Уа, ғалымдар! Мен сендердің жағдайларыңды білгендіктен сендерге ілім бердім. Оны сендерге азап тартқызу үшін берген жоқпын. Кемшіліктеріңді кешірдім. Жаннатқа кіріңдер...» – деп айтады.

Ислам кемеңгерлерінің сөздері:

Әзірет Али (р.а.): «Ілім дүниеден жақсы, өйткені дүниені сен қорғайсың, ал ілім сені қорғайды. Ілім – үкім беруші, дүние – үкімге ұюшы. Дүниені жұмсаған сайын азаяды, ал ілімді таратқан сайын көбейеді», – деген. Сондай-ақ тағы бір сөзінде: «Ғалым адам – күндізін ораза болған күйде Алла жолында соғысқан, түнін құлшылықпен өткізген мұжаһид құлдан да хайырлы. Бір ғалымның дүние салуымен Ислам әлемінде бос болып қалған жерді, сол секілді ғалымнан басқа ешкім толтыра алмайды», – деген. Тағы да былай деген: «Мақтану тек ғылым иелеріне жарасады. Өйткені олар тура жолда болумен қатар мұқтаж жандарға тура жолды көрсетеді. Әркімнің деңгейі білімімен өлшенеді. Ал надандар ғалымдарға дұшпан. Ғалым ешқашан өлмейді. Адамдар өледі, ғалымдар әрқашан тірі».

Әбу әл-Әсуәд25: «Білімнен артық ештеңе болмайды. Өйткені патшалар адамдарға билік жүргізеді, ғалымдар патшаларды билейді», – деген.

Ибн Аббас (р.а.): «Сүлейменге (а.с.) дүние-мүлік, ілім және патшалық ұсынылғанда, ол ілімді таңдады және ілім арқылы қалған екеуіне де қол жеткізді», – деген.

Ибн Мүбәракқа:

– Кәміл адамдар кімдер? – деген сұрақ қойылады. Ибн Мүбәрак:

– Ғалымдар, – деді. Кейін:

– Патшалар кімдер? – деп сұрайды. Ибн Мүбәрак:

– Заһидтер (дүниеден алыс тұрып, өзін Аллаға арнағандар), – деді. Тағы да:

– Төменгі деңгейлі адамдар кімдер? – деп сұрайды. Ибн Мүбәрак:

– Дін арқылы дүниелік пайда көздегендер, – деп жауап беріп, ғалымнан басқа адамдарды кәміл адам ретінде санамаған. Өйткені адамның басқа жаратылыстардан айырмашылығы – оның ілімі. Адам қандай қасиеттермен өзге жаратылыстардан ерекшеленсе, кәмілдігі де сонда. Адамның басқа жаратылыстардан артықшылығы күші мен қуатында еместігіне күмән жоқ. Өйткені түйе адамнан да күшті. Тәнінің үлкендігінде де емес. Өйткені піл кез келген адамнан үлкен. Батырлықта да емес. Өйткені арыстан кез келген адамнан да батыр. Көп тамақ ішуде де емес. Өйткені өгіздің қарны адамдікінен әлдеқайда үлкен. Сондай-ақ жыныстық қатынас тұрғысынан да емес. Өйткені ең кішкентай жаратылыстардың бірі болған торғайлар адамнан әлдеқайда күшті. Сондықтан адам тек ілім үшін (Алланы тану үшін) жаратылған.

Кейбір ғалымдар: «Ілім алмаған адам не иеленгенін, ал ілім алған адам неге қол жеткізгенін білсе ғой!» – деген.. Тіпті бұған қатысты Пайғамбар (с.а.с.) былай деген: «Егер біреуге Құран ілімі берілсе, кейін ол адам басқа біреуге өзінікінен де артық ілім берілді деп санаса, ол Алла тағаланың үлкейткен нәрсесін кішірейткен болады».

Фәтх әл-Мосули: «Жеп-ішуден қалған науқас адамның өлетіні секілді ілім мен хикметтен мақұрым қалған жүрек те өледі», – дейді. Бұл сөз өте орынды айтылған. Өйткені тәннің азығы ас-ауқат болғандай, жүректің азығы – ілім мен хикмет. Жүрек осылармен өмір сүреді. Ілімсіз жүрек өледі. Бірақ қатты қорқыныш сол сәтте жараның ауырғанын сездірмейтіні секілді дүниеге деген шексіз махаббат та жүректің сезу қабілетін жояды. Өлім – дүние қорқынышын жойған соң, мастығынан айырылған немесе қорқынышын жеңген адам тәнінің ауырғанын сезгендей, бұл дерт те жарыққа шыққанда, адам құрдымға кеткенін түсініп, қасірет ішінде қалады. Бірақ одан не пайда? Шындығында, «Адамдар ұйқыда. Өлген кезде оянады» дегендей, бұл соңғы өкінішінің пайда бермесі анық. Ортадағы перде алынатын ұлы күннен Аллаға сиынамыз.

Хасан әл-Басри: «Ғалымдардың сиясы шейіттердің қанымен таразыға қойылып, (сия) ауыр басады», – деген. Ибн Масғуд (р.а.): «Ілім жоғалмай тұрған кезде оқыңдар. Ілімнің жоғалуы – ғалымдардың дүниеден өтуі арқылы болады. Жаным құдірет қолында болған Алла тағаланың атымен ант етемін! Алланың жолында жан берген шынайы шейіттер ғалымдарға берілген жоғары дәрежелерді көргенде ғалым болу үшін қайтадан дүниеге келуді қалайды. Ақиқатында, ешкім ғалым болып тумайды. Ілім – үздіксіз ізденуімен келеді», – деген.

Ибн Аббас (р.а.): «Мен үшін түннің аз ғана уақытын ілімге арнау – түні бойы құлшылық еткеннен де жақсы», – деген.

Хасан әл-Басри Алла тағаланың: «Уа, Раббымыз! Бізге бұл дүниеде де, ақыретте де жақсылық бер» (Бақара, 201) аятында айтылған бұл дүниедегі жақсылық – ілім мен құлшылық, ақыреттегі жақсылық – жаннат», – деген.

Даналардың біріне: «Нені жинағанымыз дұрыс?» деген сұрақ қойылғанда, ол: «Кеме суға батқан кезде өздеріңмен бірге қалатын қазынаны жинаңдар», – деген. Кеменің батуы адамның өлуін білдіреді, ал онымен бірге қалатын нәрсе ілім ғана екендігі белгілі.

Кейбіреулер: «Даналыққа жүгінген адамға адамдар да жүгінеді және оны көшбасшы ретінде қабылдайды. Даналық иелері үнемі құрмет пен қошемет көреді», – деген.

Имам Шафиғи (р.а.) былай деген: «Ілімнің қасиеті – аз да болса ілімнен үлесі болғандар қуанады, ал үлесі болмағандар үнемі өкініште қалады».

Әзірет Омар (р.а.): «Уа, адамдар! Ілім үйреніңдер! Алла тағала ілімді игі ниетпен үйренгендерге ұлылық киімін кидіреді. Егер ол адам күнә жасаса, бұл киімді кері алмау үшін оны үш мәрте тәубеге шақырады. Бұл қателіктер дүниеден өткенінше жалғасса да осылай болады», – деген.

Әл-Ахнаф: «Ғалымдар – патша болуға лайық тұлғалар. Ал ілімсіз патшалық құрдымға алып барады», – деген.

Сәлим ибн Әбу әл-Жад: «Мен құл болатынмын. Мені үш жүз дирхамға сатып алған бір кісі азат еткен соң шұғылданатын нәрсе іздедім. Ақыры, ілім алуды дұрыс көрдім. Бір жыл да өтпей (ілімде үлкен дәрежеге жетіп) мені зиярат етуге келген қала басшысын қабылдамадым», – деген.

Зубәйр ибн Әбубәкір: «Әкем Иракта маған жазған бір хатында былай деді: «Оқы! Өйткені ілім жоқшылығыңда қазына, бай болған кезіңде сенің сәнің болады», – деген. Лұқпан хәкім де ұлына осыған ұқсас кеңестер беріп: «Ұлым! Ғалымдардың мәжілісіне барып тұр. Көктемде жаңбырмен жер бетін жап-жасыл еткен Алла – хикмет нұры арқылы мүміндердің жүрегін жарқыратады», – деген.

Кейбір дана кісілер: «Ғалымның өліміне теңіздегі балықтар мен көкте құстар жылайды. Оның көзі кеткенімен, оны әрдайым еске алып отырады», – деген.

Зуһри26: «Ілім сөзі – ер тегіндегі (музәккәр) сөз. Оны тек шынайы ерлер ғана жақсы көреді», – дейді.

Ілім үйренудің артықшылығы

Құран аяттарында Алла тағала былай дейді: «Ендеше, әр елден (әр қоғамнан, әр рудан) бір топ адам қалып діни ілімдерді бүге-шігесіне дейін терең меңгеріп, жорыққа аттанғандар қайтып оралғанда, жат қылықтардан, күнә атаулыдан аулақ жүруі үшін оларды ескертуі (яғни, оларға жөн сілтеп, уағыз-насихат айтуы һәм шариғат талаптарын үйретуі) керек емес пе?!» (Тәубе, 122)

«Егер (бұл ақиқатты) өздерің білмесеңдер, (уахиге сүйенген иләһи ілімнен сусындаған) шынайы ілім иелерінен сұраңдар!» (Нахл, 43)

Ал Пайғамбар хадистеріне келер болсақ:

«Ілім жолына шыққан адамға Алла жаннат жолын ашады»27.

«Періштелер ілім іздеушіге разы болғандықтан табандарына қанаттарын жаяды»28.

«Бір таңда бір мәселені үйрену – жүз рәкат намаз оқығаннан артық»29.

«Ілімнен бір нәрсе үйрену дүние мен оның ішіндегіден хайырлы»30.

«Ілім Қытайда болса да алыңдар»31.

«Ілім үйрену – әр мұсылманға парыз».

«Ілім – қазына. Сұрақ – оның кілті. Сұраңдар да, үйреніңдер. Бір сұрақ арқылы төрт адам сауап алады. Олар: сұраған, жауап берген, тыңдаған және оларды жақсы көретін адам»32.

«Наданның надандығына ештеңе істемеуі, ғалымның өз ілімін (ешкімге үйретпей) сақтауы дұрыс емес»33.

Пайғамбарымыз (с.а.с.):

– Ілім мәжілісіне қатысу мың рәкат намаз, мың науқасты зиярат ету және мың жаназаға қатысқаннан да артық, – деді. Сол жерде тыңдап тұрғандар:

– Уа, Расулалла! Құран оқығаннан да жақсы ма? – деп сұрағанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.):

– Құран ілім арқылы пайда береді. Мағынасы түсінікті болмаса, ешқандай пайда бермейді», – дейді.34

«Ислам дінін тарату үшін ілім алып жүріп дүниеден өткен адам мен пайғамбарлардың арасында бір дәреже ғана айырмашылық бар».35

Ислам ұлыларының сөздері:

Ибн Аббас (р.а.): «Қиналып жүріп оқыдым. Нәтижеде ұлылыққа қол жеткіздім», – дейді. Тіпті ибн Әбу Мәлік әзірет ибн Аббасқа қатысты: «Ибн Аббас секілді адамды көрмедім. Өйткені оның жүзіне қарағанда ең әдемі жүзді көрдім. Сөзін тыңдағанда ең шешен адамды көрдім. Ал пәтуа берген кезде ең білімді екенін көрдім», – деген.

Ибн Мүбәрак: «Оқымай тұрып ұлылыққа жетуді қалаған адамға таң қаламын», – дейді.

Кейбір даналар: «Адамдардың арасынан осы екі топ секілді ешкімге жаным ашымайды: бірі – оқуды қалағанымен еш нәрсе түсіне алмағандар, екіншісі – барлық нәрсені түсіне тұра оқуды қаламағандар», – деген.

Әбу Дарда (р.а.): «Бір мәселе үйрену мен үшін бір түн бойы құлшылық еткеннен де артық», – дейді. Сонымен қатар: «Ғалым мен ғылым іздеуші жақсылықта пара-пар. Басқа адамдардың ешқандай орны жоқ. Не ғалым бол, не шәкірт бол немесе тыңдаушы бол. Бұлардан тыс қалма. Құрдымға кетесің», – деген.

Ата (р.а.): «Бір ілім мәжілісіне (қатысу) жетпіс көңіл көтеретін жиынның күнәсін жуады», – деген.

Омар (р.а.): «Күнді оразамен, түнді ұйқысыз өткізген мың абидтың (ілім алмай құлшылық жасаушының) өлімі – адал мен арамды ажыратып беретін бір ғалымның өлімінен жеңілірек», – деген.

Имам Шафиғи: «Ілім үйрену – нәпіл құлшылықтан артық», – деген.

Ибн Абд әл-Хәкәм: «Имам Мәліктен ілім алып жүрдім. Түс болғанда (нәпіл) намаз оқу үшін кітаптарымды жинастырдым. Ұстазым менің әрекетімді көріп: «Егер игі ниетпен ілім үйреніп жүрген болсаң, оқығың келген намаз – ілім үйренуіңнен артық емес», – деді», – деп еске алады.

Әбу Дарда (р.а.): «Таң азанмен ілім алуға баруды жиһад деп санамау ақымақтық», – дейді.

Ілім үйретудің артықшылығы

Аяттар:

«Ендеше, әр елден (әр қоғамнан, әр рудан) бір топ адам қалып діни ілімдерді бүге-шігесіне дейін терең меңгеріп, жорыққа аттанғандар қайтып оралғанда, жат қылықтардан, күнә атаулыдан аулақ жүруі үшін оларды ескертуі (яғни, оларға жөн сілтеп, уағыз-насихат айтуы һәм шариғат талаптарын үйретуі) керек емес пе?!» (Тәубе, 122)

«Кезінде Алла Кітап иелерінен: «Кітаптағы ақиқаттарды (әсіресе, Алланың соңғы елшісі жайлы маңызды мәліметтерді) ел-жұртқа ашық айтып жеткізетін боласыңдар һәм ондағы ақиқаттарды жасырмайсыңдар», – деп уәде алған еді» (Әли Имран, 187). Бұл аят ілім беруді парыз етеді.

Алла тағала тағы бір аятта: «Біз кітап түсірген қауым (дін басылары мен ғұламалары) ақырғы пайғамбарды (құбыласы һәм бүкіл ерекшеліктерімен қоса) өз балаларын танығандай таниды. Сөйте тұра олардың бір бөлігі осынау ақиқатты біліп тұрып жасырады» (Бақара, 146) – дейді. Бұл аят дін ілімін үйренген соң ешкімге үйретпеудің харам екендігін білдіреді. Өйткені қажет кезінде білетіндігіне куәлік етпегендерге қатысты да былай делінеді: «Кімде-кім куә ретінде көріп-білгенін жасырып қалса, ондай адамның (иманның орны болған) жүрегі күнәға батады. Алла не істеп, не қойып жүргендеріңді жақсы біледі» (Бақара, 283). Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұған қатысты былай дейді: «Алла тағала ілім берген ғалымдарынан да пайғамбарларынан алған мисақ (сөз) секілді ілімдерін жасырмай адамдарға үйретулеріне қатысты сөз алған»36.

«Ел-жұртты Аллаға, Оның хақ жолына шақыратын һәм (өзін әрі қоғамды түзеуге бағытталған) игілікті істер істейтін әрі: «Мен шын мұсылманмын», – деп жар салған жаннан асқан сөзі жақсы кім бар?!» (Фуссилат, 33)

«(Уа, Мұхаммед!) Раббыңның жолына даналықпен әрі жанға жағымды уағыз-насихат айту арқылы шақыр!» (Нахл, 125)

«(Алла) оған Кітап пен хикметті, Тәуратты және Інжілді үйретеді» (Әли Имран, 48)

Хадистер:

Алла елшісі (с.а.с.) сахабасы Муазды Йеменге аттандырып тұрып былай дейді:

«Сенің себепкерлігіңмен Алла тағаланың бір кісіні тура жолға алып келуі – сен үшін дүние мен оның ішіндегінің барлығынан хайырлы».37

«Адамдарға үйрету үшін ілімнен бір нәрсе үйренген адам жетпіс шыншылдың сауабын алады»38.

Иса (а.с.) да былай деген: «Кімде-кім бір нәрсе үйреніп, үйренген нәрсесін іс жүзінде өзі де орындап, басқаларға да үйретсе, көктерде құрметпен еске алынады».

«Қиямет күні Алла тағала абид және мұжаһид құлдарына:

– Жаннатқа кіріңдер – дейді. Ғалымдар:

– Олар біздің ілім беруіміз арқылы құлшылық және жиһад жасады, – деген соң, Алла тағала:

– Сендер менің алдымда кейбір періштелерім секілдісіңдер. Шапағат етіңдер, шапағаттарың қабылданады, – дейді. Олар шапағат еткен соң, жаннатқа кіреді.39

Бұл шапағат кез келген ғалымға емес білгенін үйреткен ғалымдарға беріледі.

«Расында, Алла пенделерден білімді тартып алмайды, бірақ білімді ғұламаларды алу арқылы жояды. Ол бірде-бір ғұламаны (тірі) қалдырмаған кезде, адамдар білімсіз надандарды өздеріне басшы етіп алады. Сөйтіп оларға сұрақтар қойылса, білімі болмаса да пәтуа шығарып, нәтижесінде өздері де адасады, өзгелерді де адастырады»40.

«Үйренген ілімін сақтаған ғалымды Алла тағала қиямет күні оттан ауыздық таққызумен жазалайды»41.

«Ең жақсы сыйлық – пайдалы бір сөзді жақсылап түсініп оны екінші бір дін бауырына түсіндіру. Бұл сонымен қатар бір жылдық құлшылықпен де теңестіріледі»42.

«Алланы еске түсіретін, Аллаға жақындататын, үйреткен және үйренгеннен басқа дүниеде не болса барлығы да лағынеттелген»43.

«Шындығында, Алла тағала, періштелер, жер мен көк иелері, тіпті илеуіндегі құмырсқалар, судағы балықтар – адамдарға жақсылықты үйреткендерге дұға жасайды»44.

«Естіген хадисін басқа бір дін бауырына жеткізген адамнан пайдалы ешкім жоқ»45.

«Бір мұсылманның бір жақсы сөзді үйреніп басқаға үйретуі және онымен амал етуі бір жылдық құлшылықтан да хайырлы»46.

«Бір күні Пайғамбарымыз (с.а.с.) бірі дұға жасап, екіншісі дәріс үйретіп отырған екі топты көріп, дұға жасаушылар үшін:

– Бұлар Алладан сұрап жатыр. Алла қаласа береді, қаласа бермейді, – дейді. Ал дәріс беріп жатқандарға қатысты:

– Ал мыналар үйретіп жатыр. Мен де мұғалім ретінде жіберілдім», – дейді. Кейін дәріс беріп жатқандардың тобына қосылды.47

«Алла тағаланың мен арқылы жіберген ілім мен тура жол нөсер жауын секілді. Ол жауған жердің бір бөлігі оны сіңіріп, шөп мол шығады. Ал бір бөлігі қатты және шөлейт болғандықтан суды бойына сіңірмей, тек бетінде ұстап тұрады. Адамдар ішу, суару және егістік үшін осы суды пайдаланады. Ал бір бөлігі теп-тегіс, жайпақ. Ол жер суды бойына сіңіре алмауымен қатар, бетінде ұстап тұра алмайды. Жауған жаңбыр оның үстінен ағып кетеді. Ол ештеңе өсірмейді не ешкімге пайдасын тигізбейді»48. Хадистегі бірінші мысалмен үйренгенін іс жүзінде орындайтын, екінші мысалмен амал етпей басқа біреуге жеткізген, үшінші мысалмен екеуінен де мақұрым болған адам көрсетілген.

«Адам баласы дүниеден өткеннен кейін амал дәптері жабылады. Бірақ үш нәрседен дәптеріне сауап жазылып тұрады. Олардың бірі – пайдалы білім»49.

«Жақсылыққа шақырған адам сол жақсылықты жасағандай болады»50.

«Екі адамды қызғануға болады. Біріншісі – Алла тағала өзіне ілім беріп, сол іліммен амал етіп, басқаларға үйреткен адам. Екіншісі – Алланың берген байлығын игі жолда жұмсаған адам»51.

Пайғамбар (с.а.с.): «Алла тағаланың рахметі менің өкілдеріме болсын», – дейді. «Өкілдеріңіз кім?» – деп сұрағанда, Пайғамбар (с.а.с.): «Сүннетімді жеткізіп, Алла тағаланың құлдарына үйреткендер», – деп жауап берген.52

Ислам ұлыларының сөздері:

Омар (р.а.): «Кім бір хадис жеткізіп, сол хадис іс жүзінде орындалса, хадисті іске асырған адамдай сауап алады», – деген.

Ибн Аббас (р.а.): «Адамдарға жақсылықты үйреткендер үшін теңіздегі балықтарға дейін барлық нәрсе Алла тағаладан ол үшін кешірім сұрайды», – деді.

Кейбір кісілер: «Ғалым – Алла мен құлдың арасындағы дәнекер. Сондықтан ол қандай маңызды іспен айналысып жүргенін назарда ұстауы қажет», – деген.

Суфиян әс-Сәури53 Асқалан54 қаласына барады. Ол жерде біраз болғаннан кейін өзінен бір нәрсе сұраған адам болмаған соң: «Бұл аймақта ілім өлген екен. Енді менің күтуімнің қажеті жоқ. Мінетін бір көлік табыңдар, кетейік», – дейді. Оның бұлай айтуының себебі ілім берудің абыройы мен сол арқылы ілімді сақтауға деген қажеттілікті еске салғысы келді.

Ата (Алла оны мейіріміне бөлесін): «Сайд ибн Мусайябты55 зиярат ете барғанымда оның жылап отырғанын көрдім. Жылауының себебін сұрағанымда, өзінен ілімге қатысты ешкім ештеңе сұрамағандығы үшін жылап отырғандығын айтты», – дейді.

Тағы бір кісілер: «Ғалымдар – дәуірінің жарқыраған сәулесі. Әр ғалым өз дәуірін нұрға бөлейді. Оның заманындағы адамдар оның жарығымен нұрға бөленеді», – деген.

Хасан әл-Басри (Алла оны рахымына бөлесін): «Ғалымдар болмаса адамдардың басқа жаратылыстардан айырмашылығы қалмас еді. Өйткені олардың оқытуымен адамдар адамдық дәрежесіне жетеді», – деген.

Икрима: «Бұл ілімнің бір құны бар» деп айтады. «Оның құны не?» – деп сұрағандарға: «Оның қадірін түсініп, қорғайтын иесіне беру», – деген.

Яхия ибн Муаз: «Ғалымдар Мұхаммед (с.а.с.) үмбетіне ата-аналарынан да мейірімді», – дейді. Одан: «Қалайша?» деп сұрағанда, «Өйткені ата-аналары оларды дүниенің отынан, ал ғалымдар ақырет отынан қорғайды», – деп жауап берген.

Былай делінген: «Ілім алу үшін мынадай әдістерге жүгініледі: үндемей отырып тыңдау, жаттау, білгенін іске асыру және басқаларға үйрету».

Сондай-ақ «Білмегенге үйрет, білгеннен үйрен. Осылай жасасаң, білгенін сақтап, білмегенін үйренген адам боласың» деген де сөз бар.

Муаз ибн Жәбәл дәріс беріп, дәріс тыңдағандарға қатысты тізбегі пайғамбарға жететін хадисте: «Оқыңдар, үйреніңдер! Өйткені Алла үшін ілім алу – Аллаға деген тағзым мен мінәжат. Қайталауы – тәсбих, зерттеу жүргізу – жиһад. Білмегенге үйрету – садақа, лайықтысына көп үйрету – Аллаға жақындық. Ілім – жалғыз және ешкім жоқ жерлерде қиындықты кетіретін дос, тура жолға сілтеуші, қиындықта жеңілдік және сабыр ошағы. Ілім – достардың қасында уәзір, бөтен адамдардың қасында – жақындататын дәнекер. Ал жаннатқа баратын жолға жарық түсіреді. Ілім арқылы Алла тағала кейбір адамдардың дәрежесін көтеріп, ізгі істерде артынан ілесетін көшбасшы етеді. Оның жақсы істері үнемі еске алынып, жазған еңбегі қалады. Періштелер оларды жақсы көріп, үстеріне қанаттарын жабады. Су мен жерде не болса, теңіздегі балықтар, құрлықтағы жанды болмыстар, Ай мен жұлдыздарға дейінгі барлық нәрсе ғалымдар үшін Алла тағаладан кешірім тілейді. Өйткені ілім – жүректің көзін ашып, қараңғылықта сәуле түсіріп, әлсіреген кезде тәнге қуат беріп, адамды жоғары мәртебелерге және Алланы тануда жоғарғы дәрежеге жеткізеді. Ілімге қол жеткізу үшін ойлану – күндіз ораза ұстаумен, ал оны оқу түнде құлшылық жасаумен тең. Алла тағалаға мойынсұну – құлшылық, таухид, құрмет, күмәнді нәрселерден сақтану, сила рахимде болу – ілім арқылы жететін нәрселер. Харам мен халал да ілім арқылы ажыратылады. Ілім – көшбасшы. Амал соған ілеседі. Ілім жақсыларға беріледі, жамандар одан мақұрым қалады». Алла тағаладан тауфиқ тілейміз.

Ақли (ақыл тұрғысынан) дәлелдер

Бұл тақырыпта ілімнің артықшылығы, маңызы және құндылығы қарастырылады. Артықшылықтың не екендігін білмейтін және артықшылық дегенде қандай мақсат көзделетінін түсінбейтін кісінің ілімнің қандай да бір қасиетін көруіне мүмкіндік жоқ. Күмәнсіз, даналықтың не екенін білмей тұрып «пәлен адам дана» немесе «дана емес» деп айту – бос сөзден басқа еш нәрсе емес. Сондықтан әуелі артықшылықтың не екенін түсініп алайық.

«Артықшылық» арабша «фазл» деген түбір сөзден шыққан. «Арту, көбею» деген сөздерді «артықшылық» дейміз. Үкімі бірдей екі нәрсенің біреуінде артық бір нәрсе болса, оның екіншісінен артықшылығы бар деуге болады. Мәселен, «ат – есектен артық» делінгенде олардың екеуінің де жүк таситындығы, бірақ ат есекке қарағанда ауырырақ жүк таситындығы, дұшпанмен соғысуда, біреуді қуғанда, сұлулықта есекке қарағанда артығырақ және жақсырақ екендігі аңғарылады. Тіпті аттан үлкен есек табылса да ештеңе өзгермейді. Өйткені жануар тәнімен емес қасиетімен құнды. Осы мысал түсінікті болса, онда аттың басқа жануарлардан артықшылығы болғандай ілімнің де басқа нәрселерден артық екендігін түсінуге болады. Аттың жылдам шабуы кемелдік емес, атқа тән ерекшелік. Алайда ілім еш нәрсемен салыстырылмастай кәміл. Өйткені ілім – Алла тағаланың кәміл сипаты, періштелер мен пайғамбарлардың абыройы және теңдессіз артықшылық. Бұған еш күмән жоқ. Жүйрік ат – көтерем аттан артық. Және бұл салыстыруға келмейтін ерекше артықшылық.

Мынаны біліп ал! Қызығушылық тудыратын және тартымды көрінетін кез келген нәрсе мына үш себептің біріне байланысты қызықтырады және ұнамды көрінеді:

1. Басқа бір мақсат үшін.

2. Болмысы тұрғысынан құнды болғандықтан

3. Болмысы тұрғысынан құнды болғандықтан және басқа бір мақсат үшін.

Әлбетте, болмысы үшін қызығушылық тудыру басқа бір мақсат үшін қызығушылық тудырудан артық және жоғары тұрады. Басқа бір мақсат үшін қызықтыратын нәрсе – алтын мен күміс. Бұлар – болмысында адамның ешқандай қажетін өтей алмайтын металл бөлшегі. Егер сауда болмағанда қиыршық тастардан ешқандай айырмашылығы болмас еді.

Болмысы тұрғысынан қызықтыратын нәрсе – Алла тағаланың дидарына қараудың ләззаты мен ақырет бақытына қол жеткізу.

Болмысы тұрғысынан да, қандай да бір себеппен де қажет болған нәрсе, мәселен, адамның денсаулығы. Адам өзінің аяғының сау болғанын қалауы болмысы тұрғысынан болады. Яғни ауру мен шаншуды сезінбеу секілді. Басқа бір себеп үшін де қажет. Мәселен, қалаған жеріне өз аяғымен барып-қайту секілді.

Ілімге осы тұрғыдан қарасақ, оны болмысы үшін жақсы көресің және ілім де болмысы үшін қызығушылық тудырады. Сондай-ақ ілім ақырет бақытына себепкер және Аллаға жақындататын дәнекер болуы тұрғысынан да қызықтырады. Адам баласының ең үлкен дәрежесі мен қалаған нәрсесі де осы бақыт және осы бақытқа жеткізетін дәнекерлер. Бұл – ілім мен ілімге негізделген амал. Амал ілімсіз болмайтындықтан, бұ бұ дүние мен ақырет бақытының негізі және бүкіл құлшылықтың абзалы – ілім. Әр нәрсе нәтижесімен өлшенетін болса, онда ілім қалай ғана ең абзалы болмасын. Өйткені ілімнің нәтижесі де жоғары деңгейлерге жету, періште іспеттес болу, Алла тағалаға жақындау. Бұл жерге дейін айтқандарымыз – ілімнің ақырет әлеміне қатысты пайдалары.

Бұл дүниеге келетін болсақ, абырой-бедел, патшаларға сөзін өткізу, халықтың сый-қошеметіне бөлену сынды пайдалары бар. Тіпті түркілердің ең наданы да, арабтардың ең әдепсізі де өз ғалымдарына құрмет көрсетеді. Өйткені тәжірибе жүзінде олардың өздеріне қарағанда білімді екендіктерін түсінген. Тек адамдарда ғана емес жануарларда да осындай қасиет бар. Жануарлар да артықшылыққа құрмет көрсетеді. Сол үшін де өзінен артық адамзат атты жаратылысқа бағынады. Осы айтқанымыздың барлығы шексіз ілімнің артықшылығына жатады. Десек те төменде айтылатындай, ілім де бірнеше бөлікке бөлінеді және артықшылығы тұрғысынан әртүрлі дәрежелерге ие.

Осы түсіндірмемізбен ілімді үйрету мен үйренудің артықшылықтары анықталды. Ілім барлық нәрседен жоғары болғандықтан, әлбетте, оны үйренуге тырысу – ең ұлы нәрсені қалау, ал үйрету – ең пайдалы нәрсеге қол жеткізу.

Бұл сөздердің түсіндірмесі былай: Адамның мақсаты діни және дүниелік нәрселерге негізделеді. Дін заңы дүние заңына бағынышты. Өйткені бұ дүние – ақыреттің егістік алқабы. Бұ дүние – өзін мәңгілік мекен деп танығандарды емес көпір немесе қонақүй ретінде қабылдағандарды Аллаға жеткізетін бір дәнекер. Бұ дүниенің тәртібі мен жүйесі адамдардың еңбегіне байланысты.

Адамдардың жұмысы мен мамандықтарын үш түрге бөлуге болады:

Біріншісі: Өмір сүру үшін аса қажетті істер. Олар төртке бөлінеді:

1. Азық табу үшін егіншілік

2. Киім үшін тоқымашылық

3. Баспана табу үшін құрылысшылық

4. Қоғамның сүйіспеншілігі, ынтымағы мен бірлігін сақтау үшін саясат.

Екіншісі: Оларға жәрдемші болып, жасалуына көмек беретін істер. Олар да екіге бөлінеді:

1. Егіншілік пен қолөнер үшін құрал-саймандарды дайындайтын ұсталық.

2. Тоқымашылыққа қызмет ететін жүн түтушілік және иіру ісі т.с.с.

Үшіншісі: Осы істердің барлығын толықтырып көркейтетін істер. Олар (егіншіліктен алынған өнімді үгітіп) пісіру, (киім) тігу. Дүниелік маңызды істерге қосымша нәрселер адам тәніне көмек беретін ағзалар секілді. Олар да үшке бөлінеді:

1. Жүрек, өкпе-бауыр және ми секілді негізгі ағзалар.

2. Осы маңызды ағзаларға қызмет ететін асқазан, тамыр, сіңір және нерв жүйесі.

3. Осы негіздерді толықтырып әсемдейтін нәрселер: тері, тырнақ, саусақ және қас секілді.

Осы айтылған жұмыстардың ең маңыздысы – олардың негізгілері. Ал негізгілерінің ең беделдісі – саясат. Сол себепті саясат саласы түбірінде басқа салалар іздемейтін кәмілдікті қалайды. Сондықтан осы саланың адамы басқа саланың адамдарын өзіне қызмет еткізеді.

Адамзатты түзеу арқылы ақыретте бақытқа жеткізетін тура жолды көрсететін саясат төрт дәрежеде болады:

Бірінші және ең жоғарғы дәреже. Пайғамбарлардың саясаты, басқаруы мен билігі. Билеуші таңдаулы және барлық адамның жария-жасырын істеріне үкім етуі.

Екінші дәреже. Халифа, патша мен сұлтандардың саясаты және әртүрлі деңгейдегі адамдарға билігі. Бірақ бұлар тек сырттай ғана үкім етеді, жасырын және ішкі істерге билік жүргізе алмайды.

Үшінші дәреже: Алла тағаланы және дінін білетін, пайғамбарлардың мирасқоры болған ғалымдардың саясаты. Бұлар ешбір топтың сыртқы ісіне араласып ешкімге билік жүргізе алмаумен қатар жалпы халық та олардан пайда ала алмайды. Бірақ зиялы қауымның ішкі әлеміне үкім ете алады.

Төртінші дәреже: Уағызшылардың саясаты. Олар тек қана қарапайым халықтың ішкі әлеміне әсер ете алады.

Саясаттың осы төрт дәрежесінде пайғамбарлықтан кейінгі ең жоғарғысы адамдарды жақсылыққа алып баратын, жаман әдеттерден арылтып, бақытқа жеткізетін, көркем мінезбен безендіретін нәрсе ілім екендігіне еш күмән жоқ. Ілім үйретудегі мақсат та осы.

Ілімнің басқа мамандықтар мен салалардан жоғары екендігін айттық. Оны былай түсіндіруге болады. Мамандық пен өнердің құны үш нәрсемен білінеді.

Біріншісі: бір өнерді үйренуге жетелейтін қабілет арқылы. Жаратылыстану ілімдерінің тіл ілімдерінен артық болғаны секілді. Өйткені даналық ақылмен, ал тіл есту арқылы келеді. Ақылдың естуден жоғары екендігіне күмән жоқ.

Екіншісі: жалпылама пайдаларын ойлай отырып егіншіліктің зергерліктен артық екендігін ойлау секілді

Үшіншісі: Зергерлік тері илеуге қарағанда абзалырақ болғаны секілді. Өйткені біреуі алтыннан, екіншісі өлген жануардың терісінен жасалады.

Ақырет жолына жарық түсіретін діни ілімдер толық ақылмен, терең түсінікпен келетіндігіне күмән жоқ. Ақыл – адам баласына берілген ең үлкен нығмет. Өйткені Алла тағаланың аманаттары ақыл арқылы қабылданады және ақыл арқылы адам Алла разылығына қол жеткізеді.

Ілімнің жалпы пайдаларына келсек, онда ешқандай күмән жоқ. Өйткені оның нәтижесі – мәңгілік бақыт.

Егер оның беделіне келетін болсақ, ол қалай көзге ілінбей қалады. Ілім үйретушілер адамдардың жүрегі мен ақылын тәрбиелейді. Жер бетіндегі ең абыройлы жаратылыс – адам, ал адамның ең құнды ағзасы – жүрегі. Ілім үйретуші адам – жүректі кемелдендірумен, тазалаумен және Алланың разылығына жақындатумен айналысады. Сол себепті ілім Алла жолындағы күрестен де абзал.

Бір жағынан, ілім үйрету – Аллаға жасалған құлшылық, екінші жағынан, Алла тағалаға өкілдік. Әрі ең үлкен өкілдік. Өйткені Алла тағала ең басты сипаты болған ілімді ғалымның жүрегіне орнықтырды. Ғалым – Алла тағаланың ең құнды қазыналарының сақтаушысы секілді. Оған бұл қазынадан сұраған кезінде таратуға рұқсат берілген. Жаннатқа жеткізуден, Алла тағалаға жақындатудан, Алла тағала мен құлдардың арасында дәнекер болудан артық қандай дәреже бар? Алла жомарттығымен бізді де сондай құлдарының қатарынан етсін!

Сүйіктісіне және барлық ізгі құлдарына салауат пен сәлем болсын!

---

Мақталған және датталған ілімдер

Бұл бөлім мақталған және датталған ілімдердің түрлері мен үкімдеріне қатысты. Бұл жерде парыз айн және парыз кифая ілімдер мен кәлам және фиқһ ілімінің қай жерге дейін дін ілімі болатындығы және ақырет ілімінің артықшылығы түсіндіріледі.

Парыз айн ілімдер

Алла елшісі (с.а.с.) былай дейді: «Ілім алу – әр мұсылманға парыз»