Бисмилләһир-рахманир-рахим!

Алғы сөз

Бұл кітапты көңіл босамай, жанардан жас тамбай оқу мүмкін емес.

Жүрегімде бір Алланы сақтай отырып, шексіз ұлылық пен құдіреттің иесі, мол мейірімге бөлеуші, кемшілік атаулыдан пәк, кіршіксіз, Рахман әрі аса Рақымды Алланың атымен сөзімді бастаймын. Бар мадақ пен шүкіршілік күллі әлемнің Раббысы – бір Аллаға арналады. Ол – бұ дүние мен бүкіл жаратылыстың иесі, барлық дұғалар, тәндік һәм дүниелік ғибадаттар бір Аллаға лайық! Адамзаттың асыл тәжі пайғамбарымыз Мұхаммедке сансыз салауат пен сәлем жолдаймыз. Ислам ғалымдарына, Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ілімінің ізбасарларына Алла разы болсын!

Ассаламу аләйкум, құрметті мұсылман бауырларым! Сіздермен кездеспесек те құнды мәміле құрып отырғаным үшін Аллаға сансыз шүкір етемін. Біз Ислам діни кітаптарының мағынасын сана-сезімімізбен ұғынудың жолындамыз. Кейбір бауырларымыз діни кітаптарды сатып алғанымен, бірден оқуға ден қоймайды, «уақытым болғанда оқимын» деп кейінге қалдырып, сөреге қоя береді. Ал кейбірі бірнеше бет оқып, «қызық емес кітап екен» деп ойлайды. Енді біреулері Ислам дінінен сауат ашатын кітаптарды мүлде ашпайды, тіпті оларға қарамайды да. Біздің жағдайымыз сондай. Халіміз қандай болса да, «Алладан басқа сиынуға лайықты құдай жоқ», яғни «лә илаһә иллаллаһ» деп айтқан барлық адам мұсылман болады, әлхамду лиллаһ (Аллаға шүкір). Ислам діні жайлы кітаптарды оқу, яғни шариғат іліміне талпыну – біз үшін міндетті болып табылатын парыз. Өкінішке орай, мұны біле тұра кітап оқымаймыз. Егер бұл әрекетіңізді еріну және елемеу деп айтсам және бұл аурудан емделуге кеңес берсем, маған кінә артпаңыз. Біріншіден, біз өзіміз оқуымыз керек, содан кейін балаларымызды кітап оқуға, уағыздар тыңдауға және сол тыңдағанын іске, яғни амалға айналдыруға шақыруымыз керек.

Әр кітап адамның жан дүниесіне түрлі іздер қалдырады. Кейбір кітаптарды оқып болған соң, ұзақ уақыт бойы тұратын жағымды әсер қалады, ал кейбіріне алғашқы беттерінен-ақ ғашық болып, нағыз досыңды тапқандай қуанасың да, ендігі бұл достан айырылмайсың.

Дінін елемейтін адамдар барлық уақытта да, барлық ғасырда да болды. Ал ілім иелері (ғалымдар) оларды оятумен әлек. X ғасырдағы бейқам, дінге көңіл бөлмеген адам мен XXI ғасырдағы кеуде сарайы соқыр келетін адамдардың қандай да бір айырмашылығы бар ма? Әрине, бар! Қазіргілерді ояту кейінгілерді оятуға қарағанда әлдеқайда қиын. Қазіргі заманда жүрегі ұйқыда болған жандарға күпірліктің (Аллаға сенбеудің) әсер етуінің көкжиегі кеңейіп тұр. Күпірліктің әсерін алдын алу үшін бес уақыт намаз оқып, Алла Тағалаға дұғамызбен жалбарыну жеткіліксіз. Әмір Темірдің мынадай сөзі бар: «Егер барлық қиындықты тек дұғамен шешіп тастайтын болғанда, бәлкім, Бәдір шайқасы болмас па еді!?» Демек, кез келген қиындықты жеңу үшін дұға етіп қана қоймай, шариғат шеңберімен өмір сүріп, дұғамызды бекітер әрекет ету керек. Исламда бірқатар мәселелер тек дін ғылымымен, Ислам ілімімен шешіледі. Адамзат тарихы ешқашан надандық батпағында жасалған дұғаның жемісін көрген емес. Ал ілімге бізді ғылым иелері (ғалымдар) үйретті. Ғылым мен ілімнің негізін қалаған өздері емес, тек қасиетті Құран мен хадистердің саясында жинақталған. Міне, сондықтан Ислам ғылымы бізге дейін жетіп, қазіргі таңда көңіл сарайымызды кеңейтіп, жүрегімізді нұрландыру үшін қызмет етуде.

Өмірімізде өлім жайлы көп естиміз. Бала кезден жұмақ пен тозақ жайлы да білеміз. Сондықтан тіпті діннен мүлде хабарсыз деген адамның өзі жұмақтың рахат өмірдің мекені екенін, ал тозақтың бейнетке толы азаптың аймағы екенін біледі. Оның үстіне әр апта сайынғы жұма намаздың құтбасында да құрметті имамдарымыз тынбай еске салып отырады. Бірақ әр адамның бұл тақырыпқа пайымының әртүрлілігі таңғалдырады.

Ислам діні адамдарды өлімге дайындықты еске салады. Жарайды, енді өлімге дайындық дегеніміз не? Жерлеу рәсімдеріне жеткілікті қаражат пен ақ кебіннің матасын дайындау ма? Бұл – өзіндік орны бар дүниелік істің бір бөлшегі. Бірақ дүниелік дайындықтың жоқтығы күнә деп те есептелмейді. Өлімге дайындық – әр сәтті, әрбір минутты Алла Тағаланың мейірімі мен сыйы екенін сезіне отырып, барынша көп қайырлы амалдар жасауға, мол марапатқа ие сауаптар жинауға тырысу. Егер кімде-кім жақсы амалдарын асыруға тырыспаса, демек, сол досымыз күнәдан жасалған батпақта. Бұл дегеніміз – әрбір секунд сайын жақындап келе жатқан өлімнен хабарсыз күйде екенін білдіреді.

Бізге өлім сондай алыс көрінеді. Шындығына келгенде, өлім мен өмірдің арасын бір ғана дем алыстатады. Атеизмді жақтаушылар (Құдайға сенбеушілер) «дінтанушы ғалымдар адамдарды қорқытады» деп айыптайды. Бұл – нағыз сандырақ. Ақиқатында, дін адамдарды өліммен қорқытпайды. Бұл жерде өлімнің мағынасын тереңірек түсіну керек. Кейде адамдар арасынан өлімнен қорқатыны жайлы жиі естиміз. Өлімнен қорқу – жаратылудың нағыз мақсатын және өлімнің терең сырын, хикметін білмегеннен туындайтын сезім. Адам өлімнен сескенсе де, мейлі мүлде сескенбесе де, Алланың белгілеген күнінде бақилық болады. Қабірден қорыққанына не қорықпағанына қарамастан, өлгеннен соң адам денесі құрттарға жем болады. Расында, адам баласы осындай өлімнен емес, имансыз кетуден, имансыз өлімнен қорқу керек. Жаратушы Иеміздің алдында мойнына жалған дүниенің күнәларын арқалап келуден қорыққаны абзал.

Кейбір атеистерден өлімнен қорықпайтынын да естіп жатамыз. Қолын бір сілтеп: «мен өлгеннен кейін топан су басса да, маған бәрібір» деп айтатын надандарды да көрдік. Өз сөзінің парқына бармай сөйлейтін түрлі адамдарды көрдік: «Мені қалай сақтайды, ақ кебінде ме әлде басқада ма, жаназа намазын оқи ма, жоқ па, тіпті әжетханаға лақтырып тастай ма маған бәрібір!.. Мен бүгін бармын! Бұл – ең маңыздысы!» Қазір сол адамдар қайтыс болды. «Мен қорықпаймын» дегендер өлімнің дәмін татты, ал ақырет күніне сенбегендер өз қабірінде қиямет күнінің жан түршігерлік айқайын күтіп жатыр.

Қиямет... Сурдың үрленуі... Қабірлерден қайта тірілу... Махшар алаңы... Амал дәптері...

Бәрімізді осы оқиғалар күтіп тұр. Біздің ешқайсысымыз бұл жағдайдан құтыла алмаймыз. Біз Сур үрленгеннен кейін Қиямет басталатынын білеміз. Иншалла, бұл кітапта дәл сол Қиямет жайлы толығырақ айтылады. Арамыздан ақпаратқа бейжай қарап елемейтіндер немесе Ислам ғылымынан алыс бауырларымыз да болуы мүмкін. Бәлкім, «Қызық, жазғандарын өз көзімен көріп пе екен? Көргендей кейіп танытып отыр» дейтіндер де болады.

Айтылатындарды ешкім өз көзімен көрмеді.

Жазушылар – сенімді ақпараттарға аса мән беретін ғалымдар, олар бұл дүниеге ілім көзқарасымен қарайды, сосын ғана мақала жазуды бастайды. «Ілім көзқарасы» деп ғалымның дүниеге Құранның көзқарасымен және хадистерге сүйене отырып, терең түсіністікпен жасалған бағытын айтады.

Қиямет және Исрафил періште (аләйһис салам) тарапынан сур үрленуі... Бұның бәрі ғалымдардың ойлап тапқаны емес, қасиетті Құранда баяндалған ақиқат, яғни аксиома десек те болады.

Кітапты оқу барысында қасиетті аяттар мен хадистердің мағынасына терең үңілген абзал. Олар айтылғандарға дәлел ретінде келгендіктен мұқият зерттеп, оқып алыңыз.

Қиямет күні әркім бұл жалғанда жасаған амалдарымен қалады. Қане, осы Кітаптан бірнеше үзінді оқып көрелік:

«Елестетіңізші: жан түршігерлік Сурдың үрленуінен қорыққан адамдар тербеліп, аяқ астында ырғалып, сасқалақтап қалады. Бірақ бұрын-соңды көрмеген қорқыныш пен үлкен үрейдің ортасында жүргеніне қарамастан, оларда тағы бір күту деген сезім болады. Олар тағдырлар шешілетін, кімнің жұмаққа, кімнің тозаққа баратыны, кімге бақыт, кімге азап бары айқын болатын бір Алланың шешімін тағатсыздана күтеді.

Өзіңізді солардың арасындамын деп елестетіңізші. Сіз де абдырап, зәреңіз ұшып, қорқыныштан тіліңіз байланып, қайтып шығатын орын таппай шарасыз халде тұрсыз. Сіз бұл фәни дүниеде ауқатты болдыңыз, ағыл-тегіл байлық пен сансыз мейірімнің ішінде өмір сүрдіңіз. (Бұл Алланың сізді сынау үшін берілген ризықтары еді). Ғарасат күні жыртқыш жануарлар да басы салбыраған күйде таулардан түсіп, шөлді жерлерден келіп жиналады. Олар адамдардан қорықпаған күйде, оларға зиян тигізбей, барлығы бірге Махшар алаңына бағыт алады...»

Құрметті оқырман, бұл кітапты оқу барысында сіз барлығын ұмытуыңыз керек: күнделікті күйбең тіршілікті, баянсыз дүниенің қиындықтарын, сауда базарын, көршілердің өсек-аяңын, сән-салтанатты той-томалақты... Өзіңізді «тербеліп, аяқ астында ырғалып, сасқалақтап қорыққан адамдардың» қатарынанмын деп ойлаңыз. Бірнеше қас қағым сәтке болса да ойланыңыз: Егер жұмысыңыздағы басшыңыз сізге бірнеше тапсырма беріп ұзақ сапарға кетіп қалса, ал сіз тапсырмаларды жасамадыңыз делік, сонда басшыңыз қайтып келгенде, сіз өзіңізді кінәлі сезініп, бойыңызды үрей билеп, уайымдайсыз. Ал Жаратушы Иеміз Алла Тағала бізді барлық жаратылыстан биік әрі қадірлі етіп жаратқан соң бізге қандай міндеттер жүктеді? Сол міндеттердің қайсысын жасадыңыз, қайсысына бейжай қарап жүрсіз? Ендігі Қиямет күні кешіккен уайымымыз бен пайдасыз үрей бізге көмектесе ала ма?

Сур үрленгенде барлық тіршілік иелеріне қалай қиын болатынының сипаттамалары бар. Бұл қиындықтар сөзсіз бізге де келеді. Бұл сенімге сүйеніп өз ойымды білдірейін: Сурдың үрленген дыбысы шықты, барлық өлгендер қайта тірілді. Бұл жағдай барлығына бірдей. Мен үшін Қиямет Сурдың үрленуінен, өлілердің қайта тірілуінен бастау алмайды. Есеп беру сәтінде Алла Тағала: «Ей, құлым, Мен саған ақыл мен сана бермедім бе? Осылай намыссыз, бұзақы және рақметі жоқ бейшара адам ретінде алдыма келуге қалай ұялмадың?» Дәл осы сәтте мен үшін Қиямет басталады. Мен үшін ең сорақысы – тозақтың азабы емес, менің жаратқан Алла Тағаланың алдына қарабет болып баруым. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шапағатынан үміт етемін, бір күні Тозақтың азабынан құтылармын, бірақ Жаратқанның алдындағы ұят азабынан қашып құтыла аламын ба? Күн сайын бұл ой жанымды жегідей жейді, ұятқа қалдыратын барлық жағдайларды еске алып, барынша сол халге түспеуге тырысамын, Қияметте ұялып тұрмас үшін алдын-ала шаралар қолданамын. Менің ойымша, осы талпыныс – өлімге дайындық, ал бұл – өз кезегінде өз өмірімді жақсартуға деген ұмтылыс.

Хасан Басриден жеткізілген мынадай сөзі бар: «Адамдардың ішінде мың жыл тозақта болып, одан шығарылатындары да бар екен. Шіркін, мен солардан болсам ғой!»

Хасан Басриді біреу мешіттің бір бұрышында жылаған күйінде көріп қалып: «Не себептен жылап отырсың?» – деп сұрапты. Сонда Хасан Басри «Мен тозаққа тасталынамын ба, сонда ұмытылып кетпеймін бе?» деп уайымын білдіріпті.

Бізге бұл риуяатты ұмытпаған абзал. Өзінің ғибадатының арқасында «Алланың досы» лақабымен танымал болған адамның өзі осыншама уайым ішінде болса, бес уақыт намазбен шектеліп, соны жеткілікті санаған бауырларымыз қандай адасуда жүргенін сезеді деп үміттенемін. Иншалла, ғибадаттарын көбейтіп, тұрақты етсе нұр үстіне нұр болар еді.

Мен сіздерді тағы да бұл кітапты қайта оқып шығуға шақырамын, айтылғандары бойынша амал етуге, жақындарыңызға да оқуды насихаттауға кеңес беремін. Бұл еңбекті баспаға дайындау барысында кітаптың бар білімін жеткізуге тырысқан және адамдардың рухани әлемін байытуға қызмет еткен жандарға Алла разы болсын. Әмин!

Баспадан

Бірінші бөлім

Өлімнің ақиқаты

Кіріспе

Мақтау Аллаға тән (Оны мадақтаймын). Ол Алла, өлім арқылы зорлықшылардың басын шауып, Кисраларды омақаса құлатып, Цезарьлардың еңбегін зая кетірді де оларды өкіндіріп, масқара етті. Олар өлімді жек көретін. Алайда Хақ Тағаланың уәдесі келген кезде оларды жерге жантайтып, зәулім сарайлардан мазарларға, жарық үйлерден қараңғы қабірлерге, көңіл көтеретін күңдерден құрт-құмырсқаның арасына, жер бетінің рахат-ләззаттарынан жердің астында аунауға, достар мен туыстардың туыстығынан мазардағы жалғыздыққа, жұмсақ жібек маталардың үстінен қатты топырақтың астына кіргізді. Олардың қаталдықтары мен айбын-сұстары оларды өлімнен құтқара алмады. Қалай, олардың даусы әлі шыға ма? Мәңгілік шексіздік иесі болған және барлық жандыларды өліммен бітіретін, сосын өлімді тақуалар үшін құтылу мен қауышудың есігі еткен, ал мазарды қияметке дейін күнәһарлар үшін қамақ орын еткен Алла Тағаланы мадақтап пәктеймін. Сыртқы нығметтерімен рақымдылық жасау, қаһарлы түрде кек алу – тек Соған тән. Жер мен көктердің басы, соңы, мадақ – Соған тән.

Салауат пен сәлем айқын мұғжизалардың иесі болған Мұхаммед пен отбасына болсын.

Осыдан кейін біліп қой, өзіне өлім келетін адамға, баратын жерінің топырақ, ол жолдастарының жәндіктер, сөйлесетіндері Мүңкір мен Нәңкір періштелер, төсегінің мазар, тұрақты орны топырақ, баратын жерінің қиямет, соңғы орнының жұмақ немесе тозақ екенін білетін адамға жарасатын нәрсе – тек өлімді ойлау, өлімге дайындалу, соған қарай шара қолдану, өлімді күту және бар мүмкіндіктерімен өлімге дайындалу. Тіпті адам әрдайым өзін қабірдегі өліктердің қатарында деп санауы керек. Себебі ұзақ нәрсе – келмейтін нәрсе. Ал әрбір келетін нәрсе – жақын. Ақылдының ісі – өлімге дайындалу. Расулалла: «Ақылды адам – өзін есепке тартып, өлімге дайындалған адам» деген. Бір нәрсеге дайындалу оны жиі-жиі еске алу, ал еске алу еске түсіретін нәрселерге қарау арқылы жүзеге асады.

Сол себепті біз бұл жерде өлім сәтін, өлімнен бұрын және кейінгі халдерді, ақырет пен қияметтің халдерін, жұмақ пен тозақты және осыларды үнемі адамның еске алып жүруге қатысты мәселелерді түсіндіреміз. Мақсатымыз – адамды өлімге дайындалуға шақыру. Себебі өмірдің көбі кетіп, азы қалды. Өлім сапары жақындады. Өкінішке орай адамдар бұлардан ғапыл. Бір аятта: «Адамдардың есеп беретін күні таяды. Алайда олар сонда да ақиқаттан сырт айналған күйі ғапылдықта жүр» («Әнбия» сүресі,1-аят) делінген.

Өлімді еске алу және ол туралы көп ойлауға шақыру

Біліп қой, дүниенің ләззаттарын жақсы көрген, оған алданып құмар болған адам өлім туралы ештеңе білмейді, өлім туралы айтылғанда одан жиренетін болады. Міне, осындай адамдар туралы Алла Тағала: «Оларға: «Сендер қашып жүрген өлім түптің түбінде алдарыңнан шығады (да, құтқармайтын құрығын салады). Содан кейін ғайыпты да, жарияны да (яғни сезім мүшелерімен сезіп-білу мүмкін болмаған тылсым әлемді де, сезілетін жария әлемді де) толық білетін Алланың құзырына қайтарыласыңдар. Сонда Ол сендерді (дүниеде) не істеп, не қойғандарыңнан толық хабардар етеді (һәм жауапқа тартады)», – деп айт» («Жұма» сүресі, 8-аят) деген. Сосын адамдар үш бөлімге бөлінеді. Бір бөлігі – дүниеге беріліп кететіндер. Екінші бөлігі – енді ғана тәубе жасап, Хаққа бет бұрған адамдар. Үшінші бөлігі – кемелдікке жеткен арифтар.

Дүниеге берілген адам өлімді ойламайды, ойласа да дүниеден қалай кететінін ойлап қынжылып еске алады. Сол себепті өлімді жек көреді. Мұндайлардан осындай мақсатта өлімді еске алулары Алладан алыстаудан басқа ешқандай пайда әкелмейді.

Енді ғана тәубеге келген адамға келетін болсақ, оның өлімді көп еске алуы қорқынышының артуы және тәубесін жалғастыруы үшін керек. Кейде өлімнен қорқуы тәубесін толықтырмаудан және керекті азығын алмаудан қорқуына байланысты болуы мүмкін, бұл жерде оның себебі бар болып саналады. Осы мақсатта өлімді жақтырмаған адам Расулалланың: «Алламен кездесуді (өлімді) ұнатпаған адамды Алла Тағала да ұнатпайды» деген адамдарының қатарында болып саналмайды. Себебі бұл адам өлімді де, Алламен кездесуді де жақтырмайды емес, өзінің кемшіліктері мен қателіктерін түзетуді көздейді. Бұл сүйіктісіне жету үшін сүйіктісі қалайтындай дайындалатындықтан уақытты ұтқысы келетіндердің жағдайына ұқсайды. Бұл қауышуды жек көру емес. Мұның белгісі – үздіксіз дайындықпен айналысу. Олай жасамаса, дүниеге бейімделген адам болады.

Арифқа келетін болсақ, ол үнемі өлім туралы ойлайды, себебі өлім – сүйіктісімен кездесу уақыты. Сүйген адам сүйіктісіне қауышатын күнді ешқашан есінен шығармайды. Тіпті өлімнің кешіккеніне қынжылады. Тезірек мына дүниеден құтылып, Аллаға жетуге құмартады. Хузайфа (р.а.) жан тапсырар сәтінде: «Дос кездейсоқ қиындықпен келді. Өкініш пайда бермейді. Аллам, кедейлік пен аурудан мен үшін қайырлысын бер. Өлім мен үшін өмір сүруден қайырлы болса, Саған жеткенге дейін өлімнің жолын маған жеңілдет» деп дұға еткен. Демек, кемшіліктерін жою һәм сауап жинау мақсатында енді ғана тәубе жасаған адамның өлімді қаламауында, ал дайын адамның өлімнің жақсы көруінде ешқандай зарар жоқ болып саналады. Алайда осы екеуінен де жоғары дәреже өзі үшін өлімді немесе тірі қалуды таңдамастан істі Аллаға тапсырып, Ол үшін ең жақсы нәрсенің өзі үшін де ең ұнамды болуы. Міне, шектен тыс сүйіспеншілік арқылы берілу мен разылық мақамына жететіндер – осылар. Ал бұл – соңғы дәреже.

Барлық жағдайда өлімді ойлауда сауап пен ізгілік бар. Себебі дүниеге құмар адам өлімді жиі ойлау арқылы ақырындап дүниеден алыстай бастайды. Себебі енді оған нығметтері ауыр тиіп, ләззаттардан қашқақтай бастайды. Осылайша дүниенің ләззаттары мен құмарлықтарынан адамды алыстататын барлық нәрсе құтылудың себебі болады.

Барлық жағдайда өлімді ойлаудың ізгілігі

Расулалла: «Ләззаттарды жоятын өлімді көп еске алыңдар» және «Егер сендердің, яғни адамзат баласының өлім туралы білгендерін хайуандар білсе, олардың денесінен ет тауып жей алмайтын едіңдер», – деген.

Әзірет Айша (р.а.) Расулаллаға: «Шейіттермен бірге жиналатын адамдар бола ма?» деп сұрағанда, Расулалла: «Иә, күніне жиырма рет өлімді ойлаған адам шейіттермен бірге жиналады» деп жауап берген. Себебі жиырма рет өлім туралы ойлау адамды мына дүниеге алданудан тыяды және ақыретке дайындалуға, ал өлімді ұмыту болса, адамды дүние ләззатына жетелеуге себеп болады.

Расулалла: «Мүміннің сыйлығы – өлім» деген. Себебі бұ дүние – мүміннің тұтқында болатын жері. Себебі бұл жерде үздіксіз нәпсімен күресу, құмарлықтарына қарсы оны тәрбиелеу және шайтанның шабуылынан қорғану халінде болады. Өлім – барлық осы қиындықтардан азат болу деген сөз. Ал азаттық болса, ол үшін бір сый.

Сондай-ақ Расулалла: «Өлім – әрбір мүмін үшін бір өтем» деген. Бұл арқылы да нағыз мұсылманды меңзеген. Ол – мұсылмандар қолы мен дініне сенетін, мүміннің жақсы сипаттарын бойына сіңірген, күнәлармен ластанбаған, тек парыздарды орындау және үлкен күнәлардан сақтану арқылы кейбір ұсақ-түйек қателері бар адам, ал өлім бұлардың бәрін жояды. Атаи Хорасанидің айтуы бойынша, бір күні Расулалла қарқылдаған күлкі естілген бір жиынға соғып: «Жиындарыңа, әңгімелеріңе рахаттарды жоятын нәрселер қосыңдар», – дейді. Олар: «Ол қандай нәрсе?» деп сұрағанда, Расулалла: «Өлім» дейді. Әнастың (р.а.) риуаятында Расулалла: «Өлімді көп ойлаңдар, себебі ол күнәлардан қорғайды және дүниеден теріс айналдырады» деген. Сонымен қатар Расулалла: «Айырушы тұрғысынан өлім жеткілікті», тағы бір хадисте «Насихатшы болу тұрғысынан өлім жеткілікті» деген. Бір күні Расулалла мешітке барып, сол жерде біраз адамдардың бір-бірімен сөйлесіп-күлісіп жатқанын көріп: «Өлімді ойлаңдар, жақсылап біліп алыңдар, жаным құдіретті қолында болған Аллаға ант етемін, менің білгенімді сендер білсеңдер, аз күліп, көп жылар едіңдер» деген. Бір жолы Расулалланың алдында бір адамды мақтаған кездерінде, Расулалла:

– Бұл адам өлімді ойлай ма? – деп сұрайды.

– Оның өлімді ойлағанын еш көрмедік, – дегенде, Расулалла:

– Олай болса оның ешқандай құны жоқ, – дейді.

Ибн Омар (р.а.) айтады: «Бір күні оныншы адам ретінде Расулалланың қасында едім. Ансардың бірі «Адамдардың ең ақылдысы және ең ізгісі кім?» деп сұрайды. Расулалла: «Өлімді ең көп ойлаған және соған ең көп дайындалған адам. Міне, дүниенің қадірі мен ақыреттің игілігіне қол жеткізген ақылдылар – солар» деген.

Осы мәселеге қатысты Ислам ойшылдарының сөздері

Хасан Басри: «Өлім дүниенің барлық жамандықтарын жарыққа шығарды да, ақылы толық адам үшін дүниеге қатысты қуанарлық ештеңе қалдырмады» деді.

Рәби ибн Хайсам: «Адамның күткендерінің ішінде өлімнен қайырлысы жоқ» деген. Осы адам: «Мені ешкімге айтпаңдар, мені Раббыма тапсырыңдар» деген. Хакімдердің бірі бауырластарына жазған бір хатында: «Бауырым, өлімді іздеп таба алмайтындай күн келмей тұрып осы дүниеде өлімге дайындал» деді.

Ибн Сириннің қасында өлім туралы айтылғанда қатты қорқып, барлық ағзалары қалтырап дірілдейтін.

Омар ибн Абдулазиз күнде кешке адамдарын қасына жинап, өлім және қиямет туралы айтып, дәл бір адам өлгендей жылайтын.

Ибраһим әт-Тәйми: «Екі нәрсе мені дүниелік ләззаттан айырды. Бірі – өлімді ойлау, екіншісі – Алла құзырында есеп беруді ойлау» деді.

Кағб (р.а.): «Өлімді білген адамға қайғы мен қиындықтары оңай болады» деді.

Митраф айтады: «Түсімде Басра мешітінің ортасында бір адам: «Өлімді ойлау қорыққандардың жүрегін тесті, уаллаһи, олардың абдырағанын көріп тұрмын» дегенін естідім» деді.

Әшас: «Хасан Басридің сұхбатына баратынбыз. Оның сұхбаты тозақ, ақырет және өлімді ескертуден тұратын» деген.

Сафия (р.а.): «Бір әйел әзірет Айшаға (р.а.) жүрегінің қаттылығын айтып шағымданды. Әзірет Айша (р.а.): «Өлімді көп ойла, жүрегің жұмсарсын» деді. Әйел солай жасап, жүрегі жұмсарды. Сонда әлгі әйел әзірет Айшаға (р.а.) келіп рахметін айтты» деп айтты.

Иса аләйһиссәламның қасында өлім туралы айтылғанда денесінен тер орнына қан ағатын. Дәуіт аләйһиссәлам да өлім мен қиямет туралы айтылғанда ағзалары бір-бірінен ажырағанша жылап, Алланың рақымдылығы туралы айтылғанда есін жинайтын.

Хасан Басри: «Ақылы толық әрбір адам өлімнен қорқады және сол үшін қайғырады» деді.

Омар ибн Абдулазиз ғалымдардың біріне:

– Маған уағыз айт, – деді. Ғалым:

– Халифалардың алғашқы өлгені сен емессің, яғни сен де барлық халифа сияқты өлесің, – деді. Омар:

– Тағы да айт, – дегенде, ғалым:

– Адамға дейінгі барлық ата-бабаларың өлімнің дәмін татты, кезек саған келді, – дегенде, Омар жылайды.

Рәби ибн Хайсам да өлімді есінен шығармау үшін үйінің ішінде күніне бірнеше рет өзі жатып шығатын мазар қаздырып, бір сәт өлім есімнен шықса, жүрегім бұзылады, – дейтін.

Митраф: «Мына өлім бар емес пе? Байларға байлықтарын у етеді. Олай болса өлім болмайтын жерге байлық дайындаңдар» деген.

Омар ибн Абдулазиз Анбәсаға: «Өлімді көп ойла, егер молшылықтың ішінде болсаң, оны саған тарылтады, таршылықта болсаң, өміріңді молшылыққа кенелтеді» деді.

Әбу Сүлеймен әд-Дарани болса Үммі Хируаннан: «Өлімді жақсы көресің бе?» деп сұрайды. Әйел «Жоқ!» дейді. Себебін сұрағанда: «Бір адамның алдында бір кемшілік істесем, оның жүзін көргім келмейді. Аллаға осынша қарсы келе тұра Оған қауышуды қалай жақсы көрейін?» деген.

Өлімді ойлауды жүрекке орнықтырудың жолы

Біліп қой, өлім – қауіпті және қорқынышты нәрсе. Адамдардың мұны білмеуі – ол туралы аз ойлап, аз айтуларынан. Тіпті өлімді ойлағандар да оны бос жүрекпен ойламайды, дүниелік құмарлықтарымен айналысқан жүректерімен ойлайды. Сол себепті өлімді еске алу олардың көңіліне онша әсер ете қоймайды. Мұның шарасы – барлық нәрседен арылған бос жүрекпен, әрдайым көз алдында болған өлімді, шөл немесе теңіз сапарына шығатын адамның осы қауіпті сапардан басқа ештеңе ойламайтыны секілді ойлау. Осындай таза оймен өлімді ойлаған кезде бұл ой жүрегіне әсер етіп, дүниенің қуанышын азайтып, жүрегін қайғырту ықтималдығы артады.

Бұл мәселеде ең әсерлі жол – өзінен бұрын өліп, топырақтың астына кіргендерді, олардың мансаптары мен дәрежелерін, топырақтың олардың келбетін қалай құртқанын, мазарда қалай шірігенін, әйелдерінің жесір, балаларының қалай жетім қалғанын, мал-мүліктерінің құрығанын, мешіттегі орындарының бос қалғанын және достарынан айырылғанын, тірі кезінде қалай шаттанып сұхбат құрғанын, соңында қалай ұмытылып, жоғалғандарын ойлау. Адам қай кезде өлген адамды толыққанды осылай ойлап, оның жүзін, қуанышын, күн көріс үшін жанталасқанын, өлімді ұмытып, өмір сүргісі келгенін, жастық пен күшіне сенетінін, көңіл көтеруге бейім болғанын, алдындағы өлімді ұмытып, рахатқа берілгенін, ақырында өлімнің қалай өзіне кенеттен келгенін, жүріп жүрген аяғының қалай қатып қалғанын, тіпті буындарының шіріп, бір-бірінен ажырағанын, сөйлеп жүрген тілін енді құрт-құмырсқаның жегенін, топыраққа қойылған кезде маржандай тізілген тістерінің қалай шірігенін, өзі мен өлімінің арасында бір күн де уақыт жоқ кезде он жылдан кейін керек болатын нәпақаның соңына қалай түскенін, күтпеген жерден өлімнің құрсауына қалай түскенін, өлім періштесінің өзіне қалай көрінгенін, жұмақтың немесе тозақтың өзіне қалай дыбыстағанын ойлап, өзін де осы сәтте соның орнына қойып, ғапылдығының дәл соның ғапылдығы секілді екенін және дәл сондай жағдайға ұшырайтынын есіне алса, міне, сол кезде жүрегі жұмсайды. Әбуд-Дарда (р.а.): «Өлгендерді есіңе түсірген кезіңде өзіңді де солардың бірі деп қабылда» деген. Ибн Мәсғуд (р.а.) та: «Бақытты адам – басқадан сабақ алған адам» деген.

Омар ибн Абдулазиз: «Көрмейсің бе, күнде таңертең немесе кешке қалай біреуді Аллаға сапарға шығарып салып жүргенімізді? Оны жерге қойып, үстінен топырақ тастаймыз, достары артында қалады, байланыстары толықтай үзіледі» деген.

Міне, осылар туралы әрдайым ойлау, мазарларды зиярат ету, науқастарға бару сияқты әрекеттер өлімді еске алуды жаңғыртып, осы хал жүрегінде басым түсіп, барлық істерінде өлімді көз алдында ұстауға һәм осыған қарай дайындалуға себепші болады да, осы арқылы дүниеге алданудан қорғанған болады. Әйтпесе жүректің тек сыртымен және шешен тілмен өлімді ойлап, еске алудың пайдасы аз. Дүниелік бір нәрсені ұнатқан кезінде адам дереу ол нәрседен айырылатыны туралы ойлауы керек. Бір күні ибн Мути өз үйіне қарап, қызығады. Сосын: «Уаллаһи, өлім болмаса сен үшін қуанып, егер тар мазарға кірмейтін болсам дүниелік нәрсені ұнатар едім. Алайда бұлардың бәрі бос нәрселер» деп, қатты дауыстап жылай бастады.

Мәңгі өлмейтіндей өмір сүруден сақтану

Расулалла Абдулла ибн Омарға (р.а.): «Таңды атырғаныңда кешке жетемін деп ойлама, кешке жеткенде таңға жететініңді ойлама. Өміріңнен өлімге және денсаулығыңнан ауруға орын бөліп қой. Ей, Абдулла, ертең атыңның кім болатынын біле алмайсың», – деген.

Әзірет Алиден (р.а.) келген риуаятта Расулалла: «Сендер үшін ең қатты қорқатын екі жаман мінез бар: нәпсілеріңнің қалауларына еру және ұзақ қиялдар. Қалауларға еру адамды Хақтан ажыратады. Ал тули әмәл болса дүниеге құмарлықтан туындайды. Алла Тағала дүниені сүйгеніне де, жек көргеніне де береді. Алайда бір құлын жақсы көрген кезде оған нағыз иманды нәсіп етеді. Жақсылап біліп алыңдар, дүние теріс айналып кетуге жақын. Ал ақырет бізге бет бұрып жақындауда. Жақсылап біліп алыңдар, амал жасайтын күні есеп болмайтыны секілді, есеп күнінде амалдарың болмай қалар деген қауіп бар», – деген.

Үммі Мүнзирдің риуаятында Расулалла бір күні кешкі уақытта біраз адамдарға арнап: «Ей, адамдар, Алладан ұялмайсыңдар ма?» – дейді. Тыңдап тұрғандар: «Не үшін уа, Расулалла?» – дегенде, Расулалла: «Себебі жейтін азық жинап, жете алмайтын бітпес арманның соңынан қуып, өздерің тұрмайтын құрылыстарды саласыңдар», – дейді.

Әбу Саид әл-Худри (р.а.) Үсама ибн Зәйдтен (р.а.) бір ай мерзімге жүз динар қарыз алып бір күң сатып алады. Мұны естіген Расулалла: «Бір ай мерзімге қарызға күң сатып алған Үсамаға таңданбайсыңдар ма? Үсама – тули әмәл (мәңгі өлмейтіндей өмір сүру) иесі. Жаным құдіретті қолында болған Аллаға ант етемін, көзім ашылған кезде қабағымды жаба алмай өлетінім туралы, асты жұтқан кезімде оны сіңіре алмастан өлетінім туралы ойлаймын. Ей, адам балалары, ақылдарың болса өздеріңді өлік деп санаңдар. Аллаға ант етемін, сендерге уәде етілген өлім келеді, оған кедергі бола алмайсыңдар», – деген.

Ибн Аббастың (р.а.) риуаятында Расулалла жүніп болғаннан кейін дереу тәйәммүм жасайтын. Бір күні одан: «Жақын жерде су бар» дегенімде, ол: «Суға жете алмауым мүмкін», – деген. Риуаят бойынша бір күні Расулалла үш отын алады. Оның бірін алдына, бірін жанына қойып, үшіншісін алысқа лақтырады. Сосын: «Бұл жерде нені меңзегенімді білдіңдер ме?» – деді. Сахабалар: «Айтыңыз, уа Расулалла», – дегенде, ол: «Мынау – адам, мынау – ажалы, алысқа тасталғаны – арман-қалаулары. Ол арман-қалауларының соңынан ереді, алайда ажалы оны ұстап алып, арманына жете алмайды», – деген.

Сондай-ақ, Расулалла: «Адам баласы тоқсан тоғыз үміттің соңында болады. Олардан айырылып қалса қартаяды», – деген. Ибн Мәсғуд (р.а.) айтады: «Мынау адам, ал мыналар оны қоршаған қауіпті үміттері. Ашық түрде алдында болады. Бұл үміттерден кейін қарттық, қарттықтан кейін арман-қалаулар келеді. Оның ашық үміттеріне қатысты әртүрлі арман-қалаулары болады. Егер қалағанына жете алмаса, қарттық оны өлтіреді».

Абдулла ибн Мәсғуд (р.а.): «Расулалла бізге төрт бұрышты сызық сызды. Сосын оның ортасына тағы бір түзу сызық сызып, оның оң және сол жағына екі сызық сызды. Сосын ортасындағы сызық туралы: «Міне, мынау – адам», айналасындағы сызықтарды көрсетіп: «Мынау – ажал. Ал мына сыртындағы сызықтар – оның армандары. Солардың соңынан ереді. Бірін жоғалтса, екіншісіне кездеседі», – деді.

Әнастың (р.а.) риуаятында Расулалла: «Адам баласы қартайса да, екі сипаты сақталып қалады. Олар құмарлық-қалаулары мен бітпес армандары». Басқа риуаятта: «Адам баласы қартайғанда оның екі сипаты жасарады. Олар дүние-мүлік пен өмірге құмарлық», – деген. Сондай-ақ Расулалла: «Бұл үмбеттің алғашқылары йақин мен зүһд арқылы аман қалды. Ал соңы сараңдық пен бітпес арман-қалауларына байланысты құритын болады», – деген.

Былай делінген: Иса аләйһиссәлам бір қарт темір ұстасының қасында отырып: «Аллам, мынаның тули әмәл (мәңгі өлмейтіндей өмір сүру) қалауын тоқтат» деп дұға етеді. Бір қараса, әлгі адам балғасын тастап бір шетке отырыпты, ісі істелмей қалыпты. Мұны көрген Иса аләйһиссәлам: «Уа, Раббым, мынаның қалауын арттыр» деп дұға жасайды. Әлгі адам қайтадан балғасын қолына алып, іске кіріседі. Сонда Иса аләйһиссәлам қарияға жақындап, неліктен ісін тоқтатып, сосын қайтадан қолға алғанын сұрайды. Қария: «Бір мезетте «Қартайдың ғой, қашанға дейін жұмыс істейсің? Енді жұмысты таста» деген ой келіп, істі тастадым. Сосын «Өмір сүрсең, тамақ қажет, бұлай тұру жарамас» деп ойладым да, қайтадан ісіме кірістім», – дейді.

Хасан айтады: Расулалла: «Бәрің жұмаққа кіруді қалайсыңдар ма?» – деді. (Олар: «Иә» деген соң Расулалла): «Арман-тілектеріңді қысқартыңдар, өлімді көз алдарыңа келтіріңдер және Алладан тиісінше ұялыңдар», – деді. Расулалла дұғасында: «Аллам, ақыретке кедергі болатын дүниеден өлімнің қайырына кедергі болатын өмірден және амалдың қайырын тыятын арман-қалаудан саған сиынамын» дейтін.

Осы мәселеге қатысты басқа риуаяттар:

Митраф: «Ажалымның уақытын білсем ақыл-есімнен айырылам ба деп қорқатын едім. Алайда Алла Тағала рақымдылық жасап, мұны жасырды, бізге білдірмеді. Егер білетін болсақ, ешкім бір іске қарай алмас еді», – деді.

Хасан: «Ғапылдық пен қалаулар адамзат баласы үшін екі үлкен нығмет. Егер бұлар болмағанда мұсылмандар көшелерде жүре алмайтын халге келер еді», – деген.

Сәури: «Білуім бойынша, адам ақымақ болып жаратылған. Егер ақымақ болмай, барлық нәрсені егжей-тегжейлі ойлана алатын болса, ешкім күнкөріс үшін жұмыс істей алмас еді», – деген.

Әбу Саид ибн Абдуррахман: «Дүние өзінің көркеюінде адамдардың ақымақтығына борышты», – деді.

Сәлман Фарси: «Үш нәрсе мені таң қалдырды, тіпті күлдірді. Бұлар өлім жақын тұрса да дүниенің соңына түскен адам, ғапылдықта болған адам, Раббысы өзіне разы ма, разы емес пе, оны білместен қарқылдап күлген адам. Үш нәрсе мені ренжітті, тіпті жылатты. Бұлар: Мұхаммед және оның достарының ажырауы, қияметтің қорқынышы, жұмаққа немесе тозаққа баруды ойлау», – деді.

Бір адам: «Зүрараны өлгеннен кейін түсімде көрдім, одан: «Қай амал сіз үшін пайдалы болды?» деп сұрадым. Ол: «Тәуекел және қысқа әмәл», – деді.

Сәури: «Заһидтік – қалың мата мен саф кию деген сөз емес. Заһидтік бітпес арман-қалауларды тастау», – деді.

Муфаддал ибн Фудала дүниелік қалаулардан құтылу үшін Алла Тағалаға дұға жасады. Алла Тағала оның ішіп-жеу құмарлығын жойды. Сосын қайтадан дұға жасап: «Уа, Раббым, маған қалауларымды қайтар», – деді. Алла Тағала бұл тілегін де қабыл етіп, ішіп-жейтін болды.

Хасан Басриға: «Көйлегіңді жусаң жақсы болар еді» дегенде, ол: «Менің одан да