Данияр Жігітбек

Лайфхактар. Өміріңді өнімді өткіз.

Алматы, 2022

Алғы сөз

Ұлы Аллаға сансыз мадақ болсын. Ардақты пайғамбарымыз Мұхаммедке салауат айтып, сәлем жолдаймыз.

Қолыңыздағы кітап әртүрлі шетелдік мотивациялық еңбектерден аударылып, құрастырылған құрғақ сөздердің, қасаң қағидалардың жиынтығы емес. Кітап авторы Данияр Жігітбек өзінің осы уақытқа дейін өзін-өзі ұдайы дамыту мен жетістікке жету жолында әбден тәжірибеден өткізіп, өмірінде қолданған тиімді тәсілдер мен оңтайлы тетіктерін сіздерге ұсынып отыр. Кітаптың басты ерекшелігі міне осында жатыр.

Әрбір адам өмірін жақсы жаққа өзгертуді қалайды. Өзін-өзі дамытып жақсы тұлға болып қалыптасуды, үлкен жетістіктерге жетуді мақсат етеді. Бірақ оның тиімді тәсілдерін, дұрыс тетігін білмегендіктен, көбінесе жарты жолға жетпей, тіпті істің басында-ақ сәтсіздікке ұшырап жатады. Талай мәрте өз-өзіне сөз беріп, өмірін өзгертуге, уақытын бос өткізбей тиімді пайдалануға ұмтылғанымен, тайм-менеджментті, дұрыс жоспарлауды, алдынан шыққан кедергілерді қалай жеңудің жолдарын білмегендіктен діттеген мақсатына жете алмай бұрынғы жартас сол жартас күйінде өзгеріссіз қала береді. Автордың өзі де талай осындай жағдайға тап болғаны сөзсіз. Бірақ ол ізденісін жалғастыра отырып, өзгеріске жетелейтін тиімді тәсілдерді тауып, өз өмірінде тәжірибеден өткізген. Пайдасы тиіп, оң нәтиже берген лайфхактарды топтастырып оқырманға да пайдасы тисін деген ізгі ниеттен қолдарыңыздағы осынау кітап дүниеге келді.

Кітапта Данияр Жігітбек ерте тұруға дағдылану мен кітапты ұдайы оқудың, шет тілін үйренудің тиімді техникасы ретінде жапондардың кайдзен әдіснамасын ұсынады. Кайдзеннің «5 не үшін», «5 қалай» техникаларын да тарқатып түсіндіре келе, өмірде оны қалай қолдану керектігін қарапайым мысалдармен жақсы аша білген. Сондай-ақ, автордың Гери Чепменнің «Махаббатың бес тілі» атты еңбегінде ұсынған ережелерін ислам дінінің құндылықтарымен байланыстыра отырып, мысалдар келтіруі де сәтті шыққан.

Кітаптағы қаржы сауаттылығы мен адаммен қарым-қатынасты реттеуге қатысты ұсынған ережелері де оқырманға өте пайдалы, құнды дүниелер. Автор лайфхактарды кейде танымал тұлғалардың, енді бірде өзінің, кейде оқырмандарының өмірінен мысалдар бере отырып, жатық тілмен жеткізгені де ұтымды шыққан. Кітапта ұсынылған кез-келген тәсіл адами, діни ортақ құндылықтармен сабақтасып жатыр.

Сөз соңы жас қаламгер Данияр Жігітбектің осынау тырнақ алды еңбегіне сәттілік тілеймін. Алдағы уақытта талай пайдалы кітаптарды жазып, ел игілігіне қызмет етуін Жаратқаннан сұраймын.

Қайрат Жолдыбайұлы

дінтанушы

Кіріспе

Маған өмірде көп адамның көмегі тиді. «Адамның күні адаммен» деген сөзді ата-анам құлағыма құйып отыратын. Академик Асқар Жұмаділдаев бір сұхбатында «Саған жақсылық жасаған адамға жақсылық жасауың шарт емес, басқаларға жақсылық жасауың – сол қарызды өтегенің» деп еді. Біреуден жақсылық көрсең, қайтсем алғысымды білдіремін деп жаның қалмай тұрады емес пе? Сол кезде қарызыңды өзгелерге көмектесу арқылы өтей алатыныңды еске аласың. Ата-анамның алдындағы қарызды өтеудің жолы – өз баламды сондай шартсыз махаббат пен мейірімге бөлеп, ізгі тәрбие беру. Ұстаздарымның алдындағы қарызды өтеудің жолы – бар білгенімді артымнан ерген іні-қарындастарыма үйрету деп білемін.

Бұл кітапты жазу туралы ой сондай ниеттен туған еді. Маған білгенімді бөлісу, өзгелерге ақыл-кеңесіммен көмектесу ұнайды. Содан ләззат аламын. Өнімділік, ойыңды, өміріңді реттеу – мені қызықтыратын тақырыптар. Әр істі орындаудың оңтайлы әдістерін іздеймін. Түрлі лайфхактарды тауып, өмірде қолдануға тырысам. Лайфхак (лайфхакинг, ағылш. life hack) — өмірде көздеген мақсатыңа жетуді жеңілдететін әдіс, пайдалы кеңес. Былайша айтқанда, күнделікті проблемаларды тапқырлықпен шешу деген сөз. Бұл кітапта сондай лайфхактар көптеп берілген. Сіздің де қажетіңізге жарар деген сенімім бар.

Негізі, өзің үшін жасаған дүниең өміршең болады емес пе? Өзгелерге де пайдасы тиеді. Бұл кітапты ұлым Әлихан үшін жазғанымды жасырмаймын. Қазір жасы бірден асты. Әріп танығанда оқи жатар. Өмірден түйген ойларымды, үйренгенімді кітап бетіне түсіруді жөн көрдім. Бәлкім, осы кітапты оқып, менің 15, 20, 25-те түсінгенімді ұлым ертерек түсініп, өмірін менен гөрі өнімдірек өткізетін шығар.

Жеке даму жайлы

Бұл кітаптың негізгі тақырыбы – жеке даму. Жеке даму – өмір бойы өз надандығыңмен күресу. Надандық – бір нәрсені қалай дұрыс істеу керектігін білмеу немесе сол білмейтініңді білмеу. Бәріміз белгілі бір деңгейде наданбыз. Мысалы, күнделікті тісімізді қаншалықты дұрыс тазалап жүрміз? Тамақтану ше? Қалай дұрыс тамақтану керектігін білмеу – надандық. Ағзаң қалай жұмыс істейтінін білмеу – надандық. Ақшаны қалай тауып, қалай сақтап, қалай көбейтуді білмеу – надандық. Қарым-қатынаста бір қателікті қайталай беру, әйел/ер психологиясын білмеу, бала психологиясын түсінбеу – надандық. Өзіңді қалай тәртіпке үйрету керектігін білмеу – надандық. Мақсат қоя білмеу – надандық. Өз тіліңнен басқа кемінде бір шет тілін білмеу – надандық. Сол тілді қалай үйрену керектігін білмеу – надандық. Айта берсе, көп. Ешкім дүниеге ақылды болып келмейді. Бәлкім, надан болып келеді. Өмір бойы сол надандығымен күресіп өтуі керек. Ең қиыны – надандығыңды мойындау. Мойындаған соң, іздене бастайсың, өзіңді түзетесің. Сөйтіп кемел тұлға болуға жақындайсың. Айналаңа «мен әлі ештеңе білмеймін» деген ұстаныммен қарасаң, көп нәрсе жеңілдей түседі. Басыңдағы «тәжді» еріксіз шешесің. Қарапайым боласың. Тәкаппарланбайсың. Ешкіммен таласпайсың. Ешкімге ештеңе дәлелдеудің қажеті де болмай қалады.

Жеке даму не үшін қажет?

Өзіңді үнемі дамытып отыру, білім алу не үшін қажет? Себебін іздеп, ой жүгірттім. Мен 12 жасымда жеке дамуыма көңіл бөле бастадым. Содан бері қай әрекетіме қарасам да, түбінде еркіндікті қалау жатыр екен. Мен еркін болғым келеді. Ал оған тек өзіңді дамыту һәм білім алу жеткізеді деп ойлаймын.

13 жасар Даниярды жұрттың алдына шығып сөйлеуден қатты ұялып, қорықса да, сахнаға шығарған не? Ол – еркіндікті қалау. Мен көлеңкеде қалғым келмеді. Жұрттың алдында сөйлей білудің, ойыңды ашық жеткізудің, сол арқылы өзіңді көрсетудің маңызын түсінетінмін. Сол үшін өзімді қинап, бұл қорқынышымды жеңуге тырыстым. Терледім, қобалжыдым. Бірақ осы бір қорқынышымды жеңе алмасам, соған тәуелді болсам, өзімді «еркін адаммын» дей аламын ба?

14 жасар Даниярды қыстыгүні таңертең қараңғыда 3 км жердегі күрес залына жаяу барғызған не? Ол – еркіндікті қалау. Сол кезде мектепте төбелестер көп болатын. Буллинг, яғни, ақша бопсалау жайттары болғанын жасырмаймын. Мен ешкімге есемді жібермеу үшін, ешкімнің алдында сүмірейіп тұрмау үшін күрес үйренуім керек деп шештім. Сөйтіп 1,5 жыл бойы еркін күреспен айналыстым. Қолымды жарақаттап алмағанда жалғастыра берер ме едім. Абырой болғанда, ешкіммен жаға жыртыспадым. Бірақ күреспен айналысып жүргенім маған кәдімгідей күш беретін. Өзімді еркін һәм тәуелсіз сезіндім.

17 жасар Даниярды ағылшын тілі курсына бір жыл бойы үзбей барғызған не? Ол – еркіндікті қалау. Мен сол кезде ағылшын тілі көп мүмкіндікке жол ашатынын түсіндім. Әлем азаматы болғым келді. Тіл білмесем, заман көшінен қалып қалам деп ойладым. Ал артта қалсам, өзгелерге тәуелді боламын.

Одан кейінгі ізденістеріме қарасам да, бәрі еркіндікті қалаудан туған екен. Мысалы, Д.Зактың «Нетворкинг для интровертов» кітабын оқып, адамдармен сапалы қарым-қатынас орнатуды үйрендім. Қаржылай тәуелсіздікке жету үшін бизнес, инвестиция тақырыбына кірдім. Алланың еркін құлы болайыншы деп араб тілін үйреніп, діни сауатымды аштым т.б.

Себебің неғұрлым терең болса, әрекетің соғұрлым мықты һәм тұрақты болады. Меніңше, өзіңді жан-жақты дамытып, білім алудың түпкі себебі: еркіндікті қалау.

Ал сіз шын мәнінде еркін болғыңыз келе ме? Ол үшін не істеуге дайынсыз?

Өзіңді тану

Жеке даму жолында ең алғашқы қажеттілік – өзіңді тану, өзіңді табу. Ал өзіңді қалай тануға болады? Өзіңді түрлі жағдайларға салу арқылы, бұрын істемеген істі істеу арқылы, бұрын араласпаған адамдармен сөйлесу арқылы өзіңді жаңа қырыңнан көре бастайсың. Өмір бойы өзіңді танумен өтесің. «Өзін таныған Құдайын таниды» дейді ғой. «Құдай бізді не үшін сынайды?» деп ойландым. «Біздің қандай екенімізді білу үшін» дейін десем, Ол үшін уақыт деген түсінік жоқ. Ол әуелден бәрін Білуші. Біздің не істейтінімізді, қандай шешім қабылдайтынымызды біледі. Демек, сынақтар ең әуелі өзімізге өзіміздің қандай екенімізді көрсету үшін беріледі. Әр жағдайда өзіңнің қаншалықты әлсіз, идеал емес екеніңді көресің. Сынақтар арқылы шын табиғатыңды танисың. Cөйтіп өзіңді өзгертуге, кемелдікке жетуге талап қыласың.

Өмірлік миссия

Студент кезімде мені «өмірлік миссиям қандай?», «жер басып жүргенімнің мәні неде?» деген сұрақтар толғандыра бастады. Әр адамның өмірлік миссиясы болуы керек деп ойлаймын. Өз миссиясын таппаған адам жетістікке, алға қойған мақсатына жетсе де, өзін бақытты сезінбейді. Кезекті бір шыңды бағындырса да, «бар болғаны осы-ақ па?» деген ойда болады. Біз «міне, мектепті алтынға бітіріп алайын», «универді қызыл дипломмен тамамдайын», «шетелде жұмыс істейін», «миллионер болайын», «сол кезде бақытты боламын» деп ойлаймыз. Бірақ ойлағанымызды жүзеге асырсақ та, әйтеуір, бір нәрсе жетпей тұрады. Бізге мақсаттардан да маңыздырақ, күн сайын шабыт сыйлайтын, ғұмырымызды мәнді ететін, таңда ерте тұрғызып, өмір сүруге деген құштарлықты оятатын бір нәрсе керек. Ол – өмірлік миссия.

Джим Лоэрдың «Перезагрузка» кітабында бір теннисші қыздың мысалы бар. Ол қайтсем де үлкен жарыстардың бәрінде жеңіске жетіп, «әлемнің №1 ракеткасы» атанам деп мақсат қояды. Кейде жеңеді, кейде жеңіледі. Жеңілген кезде көңіл-күйі түсіп, өмірден түңіліп кетеді. Ал жеңіске жетіп жатса, шаттанады, бірақ қуанышы ұзақ созылмайды. Ішкі әлемі бос қалғандай. Қысқасы, айналысып жүрген сүйікті ісі оны қанаттандырмайтын. Себебі ол өмірдің мәні жетістікке жетуде, өзіңнің мықты екеніңді дәлелдеуде деп ойлайтын. Оның өмірлік миссиясы жоқ еді.

Джим өз қабылдауында болған теннисші қыздың мұңын тыңдап, «Сіз құлпытасыңызда «бұл кісі теннистен әлемнің №1 ракеткасы болған» деген жазу тұрғанын қалар ма едіңіз?» деп төтесінен сұрақ қояды. «Жооқ» деп қыз абдырап қалады. Джим оған осы мәселе жөнінде ойланып келуге тапсырма береді. Себебі бұл сұрақтың дұрыс жауабы оның өмірлік миссиясы болмақ.

Ертесіне теннисші қыз жүзі бал-бұл жайнап Джимнің кабинетіне кіріп келеді. Өмірлік миссиясын тапқанын және ол оған ерекше шабыт сыйлайтынын қуана жеткізеді. «Мен ендігәрі өзгелерді өз ойын өрнегіммен қанаттандырып, оларға ерекше қуаныш сезімін сыйлаймын. Менің өмірлік миссиям осы» дейді ол. Осылайша ол жаттығуларын ерекше құлшыныспен жасап, кортка әрдайым көтеріңкі көңіл-күймен шығатын болды. Көрермендердің көзайымына айналып, әдемі ойын өрнегін көрсете бастады. Жеңілісті де, жеңісті де бірдей қабылдады. Себебі ол өз ісінен өмірінің мәнін тапты және бұл оған күн сайын бақыт сезімін сыйлады.

Біз де өз мақсат-мұраттарымызға бір қарап көрейікші. Құлпытасыңызда қандай жазу тұрғанын қалар едіңіз? Сіз өмірден өткен соң, «Бұл кісі әлемдегі ең бай адамның бірі болған» деген жазу тұрса ше? Шабыт сыйлай ма? Әлде «Бұл кісі талай адамның өмірін жақсы жаққа өзгерткен. Өзгелерді өнегелі өмірі арқылы ұлы істер істеуге шабыттандырды» деген жазу жақсырақ па? Өмірлік миссиямызды табуға талап қылайықшы. Себебі өмір қысқа. Болмашы істермен айналысып жүріп, өшпес із қалдыра алмай, өмірден өтіп кетсек, өзегімізді өкініш өртемей ме?

Туып өскен ауылын ең дамыған ауылдардың бірі етуді өмірлік миссиясы етіп алған жас өреннің әр күні мағыналы өтетіні анық. Ол универде өте жақсы білім алуға тырысады. Шет тілін меңгеруге бар күшін салады. Себебі ол ауылын көркейту үшін мықты маман, беделді азамат болуы керек. Пайдалы кітаптар көрсе, өзінің онсыз да аз стипендиясына сол кітаптарды сатып алады. Сондағы ойы: жазғы демалыста ауылдағы жеткіншектер оқысын деп апару. Өзі де бос уақытында ауыл балаларын жинап, қалада үйренгендерін бөліседі. Қалада жүргенде жаңа озық теxнологияларды көрсе, «біздің ауылда қалай қолданса болады екен» деп ой жүгіртеді. Оның барлық ісі, талпынысы сол миссияның төңірегінде айналып жүреді әрі миссиясын орындау үшін әр таңын асыға күтеді. Бұл қарапайым ғана мысал. Өмірлік миссиясын тапқан адам – шын бақытты адам. Оның өмірі – бір-бірімен үйлесіп жатқан шедеврлер тізбегі. Өмірлік миссия – сол мағыналы өмірдің өзегі. Ал сіздің миссияңыз қандай?

Менің өмірлік миссиям

28 жыл өмірлік тәжірибемді негізге алып, өмірлік миссиямды мынадай етіп бекітіп қойдым:

1. ақырет азығын осы дүниеде қамдап,

2. қоғамға пайдамды тигізіп,

3. бақытты ғұмыр кешу.

Бұл – менің толассыз ақпарат ағынының ішінен өмірімді мағыналы ететін істерді ғана іріктеп алатын сүзгім (фильтрім). Осы үшеудің ешбіріне сәйкес келмейтін істі күн тәртібінен алып тастаймын.

«Өмірлік миссия – сүзгі» дегенді түсіндіре кетейін.

Мысалы, жұрттың жаппай Toyota Camry 70 алып жатқанын көріп, менің де алғым кеп кетуі мүмкін ғой. Сосын әлгі фильтрімнен өткізем:

1. Camry 70 алу ақыретіме азық бола ма? – Жоқ.

2. Camry 70 алсам, қоғамға пайдам тие ме? – Жоқ.

3. Camry 70 алсам, өзімді бақытты сезінем бе? – Дәл қазір жоқ.

Сол үшін бұны мақсат етіп, жоспарлап, уақыт жұмсамаймын. Мақсаттар тізіміне қоспаймын.

Тағы бір мысал.

Тоқтамай 1500 м жүзетін деңгейге жеткім келді делік. Сүзгіден өткізіп көрейін:

1. 1500 м жүзуім ақыретіме азық бола ма? – Жоқ.

2. Қоғамға пайдалы ма? – Жоқ.

3. Бұл мені бақытты ете ме? – Иә.

Кемінде бір шартқа сәйкес боп тұр. Демек, бұны мақсаттар тізіміме қосып қоям да, қалай жету жолын қарастырамын.

Қазір бұл сүзгі менде автоматты түрде істейді. Жоғарыдағы сұрақтарды қоймай-ақ бірден бұл іс менің миссияма сай ма, сай емес пе, анықтай алам. Бірақ басында өз-өзіме сұрақ қойып, ой жүгіртетінмін. Осылайша өмірлік миссияма сәйкес келмейтін, өмірімді мағыналы етпейтін көп істен арылдым.

Миссияңды тап та, ешкімге жалтақтама

Инстаграмға алғаш тіркелген кезімде көп уақытым өзгенің өмірін бақылаумен өтетін. Әсіресе жетістікке жеткен жастарды көп оқитынмын. Біреуі Оксфордта оқып жатыр, біреуі джиу-джитсудан әлем чемпионы, біреуі Астанада «Левый берег»-тен үй алған. Қызығып та, қызғанып та қарайтынмын. Іштей «мен не істеп жүрмін?», «бүгінге дейін не бітірдім?» деп, өзіме деген сенімім азайып кететін.

Өзіңді өзгемен салыстырсаң, осы. Ал бұның себебі не? Меніңше, өзіңді, өмірлік миссияңды таппағандығың. Өз жолыңды, өз миссияңды айқындап алған кезде өзгеге жалтақтауды қоясың. Өзіме көңілім толатындай, өзгені елемейтіндей бір миссия іздедім. «Қайтсем жұрттан озам?», «Қалай ерекшеленем?» деп бас қатырдым. Ақыры, қоғамға пайдалы болуды өмірлік миссиямның бір тармағы етіп алдым.

Мен үшін қазір ең мықты адам – қоғамға ең көп көмегі тиген адам. Сондай жандарға қызығам, қызғанам. Бірақ бұл қызғаныш жоғарыда айтқан қызғанышқа ұқсамайды. Ішті күйдірмейді, керісінше, шабыт сыйлайды. Жұртқа күні-түні пайдасын тигізіп жүрген адамға «мен де сондай болсам екен» деп қызғанып қараудың дұрыс екені хадисте айтылған.

Бай болам десең, қоғамға берер пайдаңды ойла. Байлық – сенің жұртқа тигізген пайдаңның көрсеткіші. Неғұрлым көп адамның мәселесін шешуге көмектессең, соғұрлым көп ақша табасың. Мысалы, мектептер қашықтан оқуға көшкенде, ата-аналар «баланың ноутбугіне программасын орнату керек еді», «бұзылып қалған, Windows-ы жоқ компьютерімді кімге жөндетем?» деп бас қатырды. Сен бір адамның осы мәселесін шешіп беріп, 10 000 тг аласың дейік. Егер 10 адамға көмектессең, 100 000 тг табасың.

Бақытты болу үшін де қоғамға қажет адам болуың керек. Сенің 10 тіл білгенің, 100 елге барғаның, 1 млн тапқаның – бәрі өзің үшін. Жұртқа оның қандай пайдасы бар? Бәлкім, сен Гарвардты бітіріп келген шығарсың. Жақсы. Бірақ сол білімді ел игілігіне жұмсамасаң, халыққа қажет емессің. Ешкімге керегі жоқ, ешкім оны іздемейтін, ешкім оны күтпейтін адам – ең бақытсыз адам. Өзгеге керек екеніңді білу сені бақытты етеді.

Өзгемен жарыссаң, жетістікке жету емес, қоғамға қызмет ету, жұрттың алғысын алу жолында жарысу керек екен. Сонда бай да боласың, бақытқа да кенелесің.

«Не қалайтынымды білмеймін»

«Не қалайтынымды білмеймін» деп жазды бір жігіт. Қандай гүлді ұнататынын, сүйікті түсін айта алмайтын қыздар бар. «Істеуім керек» vs «істегім келеді». Қалаудан міндет басым. «Болмайды!» деп балалық шақта қалауымызды көп шектегеннен бе екен?

«Не қалайтынымды білсем, алға жылжуға мотивация болар еді» деп ойлайсың. Ал не қалайтыныңды білмесең ше? Адамды қозғалысқа келтіретін – эмоция. Ағылшынша, emotion. Құрамында motion (қозғалыс) сөзінің келуі бекер емес. Енді қозғаушы күшті қайдан іздейсің? Коучтардан, кітаптан алған мотивацияның күші шамамен 72-ақ сағатқа жетеді. Бұл – сыртқы мотивация. Бізге керегі – ішкі мотивация. Іштен эмоция тудыра алу. Оның қуаты ұзаққа жетеді.

Не қалайтыныңды білмеуің мүмкін, бірақ нені қалаМАйтыныңды анық білесің. Мысалы, еңкейіп еден жуып жүрген кәрі апаны көргенде, іштей «мен анамның қартайғанда бүйтіп жүргенін қаламаймын» деген эмоцияға толы ой пайда болады. Бұл мықты тұлға болуға, табысты болуға мотивация береді. Тағы бір мысал. Қырық жасына дейін отбасын баспанамен қамтамасыз ете алмай, қарызға белшесінен батып, балаларын пәтерден пәтерге сандалтып жүрген жігіт ағасын көргенде, «мен оның жасында мұндай болғым келмейді» деп іштей серт бересің. Бұл да – ішкі мотивация. Сәйкесінше, қазірден бастап еңбек етіп, қаржылық сауаттылығыңды арттыруға кірісесің. Қарттығым ауруханада өтпесін деп, денсаулығыңа қарай бастайсың.

Психологтар айтады: «бір нәрседен мақұрым қалам деген қорқыныш бір нәрсеге жетуді қалау сезімінен күштірек» («боязнь потери сильнее желания выгоды»). Мысалы, «10 млн тг тапсаң, үй аласың» деген сөзге қарағанда «10 млн тг таппасаң, үйіңнен айырыласың» деген сөз әрекет етуге көбірек мотивация береді.

Ал сіз нені қалаМАйсыз және бұл сізге не істеуге мотивация береді? Ойланып көріңізші.

Қиялдаудың маңызы

Парижге өзіңнен бұрын ойың барып келеді. Сосын өзің табан тірейсің. Ойың бармаған жерге баруың неғайбыл. Ойымызға кіргізе алмаған дүниені өмірімізден көргіміз келетіні қалай? Lexus ES 250 есігін ашып, жайғасып отырып, кеңістікте жүзіп бара жатқаныңды, дофаминнің бөлінгенін, маңғаз отырысыңды неғұрлым анық елестете алсаң, соғұрлым мұның өміріңде көрініс табу ықтималдығы артады. Қолыңмен ұстай алмай жатқан нәрсені кез келген уақытта миыңмен ұстап көре аласың. Тегін! Бізге SMART, GTD, кайдзен, тайм-менеджмент т.б. дүниелерді үйренбестен бұрын қарапайым армандауды, қиялдауды үйрену керек сияқты. Образдармен ойлану жетіспейді. Не қалайтынын білмейтіндер көп. Өзіңмен-өзің отырып, соңғы рет қашан қиялға берілдің?

Ойлашы, өз ойыңның сахнасында кез келген көріністі көрсете аласың. Керемет емес пе? Сен ойларыңның қожайынысың. Оларды өзіңе қызмет етуге, қалаған өміріңді құрастыруға жұмсай аласың. Қиындыққа тап болсаң, ойша сол ситуацияның шешіліп қойғанын елестетуге болады. Немесе ойыңда үлкен боп төбеңнен төніп тұрған проблеманы ойша кішірейтіп, қолыңа алып, мыжып, шетке тастай салсаң, проблема бұрынғыдай үлкен боп көрінбей қалады. Бір нәрсеге икемің келмей жатса, соны шебер жасап жатқаныңды әбден елестетіп, қайта кіріссең, оп-оңай меңгеріп аласың.

«Білімнен гөрі қиялдау маңызды» депті Эйнштейн. Қиялдайық, қиялдаудан ұялмайық!

Икигайыңды (өмірлік ісіңді) қалай табуға болады?

Жапон философиясында «икигай» деген түсінік бар. Бұл – әр таңды асыға күтіп, барыңды салып, үлкен махаббатпен жасайтын өмірлік ісің. Кез келген іс икигай бола алады. Мысалы, біреудің икигайы аула сыпыру болуы мүмкін. Ол аула сыпырғаннан ләззат алады. Сол істен өмірінің мәнін көреді. Икигайын тапқан адам сол істің хас шеберіне айналады.

Ұстазым Марғұлан Сейсембай сұхбаттарының бірінде «икигай табу» техникасы жайлы айтып еді. Соны бөлісуді жөн көріп отырмын.

1. Ең алдымен ұнататын істеріңді жазып шық. Максимум 20.

Ал егер қандай істі ұнататыныңды білмесең ше? Немесе ондай істерің тым аз болса ше?

Онда «Швед үстелі» принципімен ойға келген, «істеп көрейінші осы» деген істерді шет-шетінен істей бер. Максимум 50 жаңа іспен айналысып көр. Мысалы, бұған дейін шаңғы теппеген болсаң, шаңғы теп. Теннис ойна. Өлең жазып көр. Жүзуге бар.

Істеп көрмесең, нені ұнататыныңды қалай білесің?

2. Алдыңғы тізімдегі ұнататын істеріңнің ішінен қолыңнан келетіндерін бөлек қағазға көшіріп жаз. Максимум 10.

3. Осы тізімдегі адамдарға қажет дегендерін бөлек жазып қой. Максимум 4.

4. Енді қалған істердің ішінен жұрт оған ақша төлеуге дайын бір істі таңда. Бұл – сенің икигайың.

5. Бұл сенің икигайың ба, жоқ па, толық көз жеткізу үшін өз-өзіңе былай сұрақ қойып көр:

«Егер бұл іспен айналысу үшін өз қалтамнан ақша шығаруым қажет болса, бұл ісімді жалғастыра берер ме едім?»

«Иә» деп жауап берсең, күмәнің болмасын, бұл – сенің икигайың.

Өзіңді табу vs қалыптастыру

«Өз ісімді таба алмай жүрмін» деген сөз таныс шығар?

Әсіресе, коучтарды тыңдап, мотивациялық кітаптарды оқитын адамдарға жақын бұл тақырып. Өз ісіңді іздеуге болады. Түрлі техникалар бар. Мысалы, Майерс-Бриггс, Томас тесттерінен өтіп, өз психотипіңді, неге бейім екеніңді анықтай аласың. Бұл - сенің табиғатың. Сондай-ақ өзіңе сұрақтар қойып, «икигай табу» техникасын да қолдансаң болады. Өзгелерден «артықшылықтарымды, мықты тұстарымды айтшы» деп сұрасаң да, пайдалы боп қалар. Бірақ бұл процесс ұзақ болуы мүмкін. Себебі, ананы көресің, ұнамайды, мынаны көресің, одан да көңілің қалады. Сөйтіп «әр істің басын шалғаның - нәтижесіз қалғаның» болады.

Мен басқа нұсқа ұсынып көргім кеп тұр. Педагог-тренер Ескендір Бестайдан естігенім. Идеясы ұнады. «Өзіңді іздемей, өзіңді қалыптастыр» дейді. Өзіңді қалыптастыру - белгілі бір миссия жолында өзіңді шыңдау. Мысалы, кезінде Әлихан Бөкейханов Мағжан Жұмабаевқа педагогика жайлы кітап жазуды тапсырды. Мағжан - ақын, педагог емес. Бәлкім, бұл саланы анау айтқандай сүймеген де шығар. Бірақ сол кезде қазаққа педагогика, бала тәрбиесі жайлы білім қажет болды. Сол миссия жолында Мағжан «Педагогика» деген кітап жазды. Әрине, ізденді, өзін шыңдады, өзгерді. Нәтижесінде, сол туынды қазақ педагогикасының классикасына айналды.

Тағы бір мысал. Қаныш Сәтбаев өте алғыр боп өсті. Сол заманда болашағы зор заң саласына бейімділігі бола тұра, геологияға бет бұрды. Себебі, қазақ жерінің байлығын зерттейтін адам қажет болды. Нәтижесінде ұлы геолог ғалымға айналды. Бүгінде ол кісінің атында планета бар.

Мидың жұмысы жайлы біраз кітап оқыдым. Адам ой еңбегінің нәтижесінде өз бойында кез келген қабілетті дамыта алатынына көзім жетті. Табиғатынан гуманитарий адам мықты технарьға айнала алады және керісінше.

Мүмкін бізге өзімізді іздей бермей, бір үлкен миссия жолында қалыптастыру дұрыс шығар?!

Әркімнің өз жолы бар

Бастауыштан жоғары сыныптарға өткен кезім. Жаңа орта. Жаңа мұғалімдер. Жоғары сынып оқушыларын көресің. Сөйлесесің. Алда не күтіп тұрғаны қызық қой. «Қандай пәндер оқисыңдар?», «Қай мұғалім қатал?» т.б. сұрақтарды қоятынмын. Сол кездің өзінде алдын-ала дайындалу, соған сәйкес жоспар құру сияқты әдеттерім болған екен.

Олар «физика қиын», «химия қиын», «ол сабақтардан 5 алу қиынның қиыны» деп көп айтатын. Мен сол кезде «мен де кейін қиналатын шығармын» деп ойлайтынмын. Сөйтіп, физикаға да, химияға да жеттік. Айтарлықтай қиын да емес екен. Оқысаң, бәрі түсінікті. Есептерін шығардым. Кітаптағы тарауларды уақытында оқып отырдым.

Мен сол кезде алғаш рет әркімнің бір нәрсені әртүрлі қабылдайтынын, әркімнің өз шындығы бар екенін түсіндім. Ол бір нәрсені жасай алмаса, мен де жасай алмаймын дегенге сенбейтін болдым. Өзімді басқалармен салыстыра бермей, өз жолымның бөлек екеніне көзім жете бастады.

Біз өзімізге таныс емес жағдайларға тап болғанда, іс-әрекетіміздің дұрыс не бұрыс екенін өзге адамдарға қарап анықтаймыз. Банкоматтан қалай ақша шешуді білмесек, алдымен басқа адамдарды бақылаймыз. «Басқалар солай істесе, демек, солай істеуге болады» деп қабылдаймыз. Бұл – бастапқы кезде ортаға бейімделу үшін қажет дағды. Бірақ өзгелерге көп жалтақтап, өз жолымыздан жаңылып қалмауымыз керек.

Қазір «анау бүйтіп жатыр екен», «мынау бүйтіп қалыпты» дегендей әңгімелерді естісем, «ол – оның жолы, менің жолым басқа, ешкімге ұқсамайтын жол, менің оған ұқсауым шарт емес» деп іштей өзіме айтамын. Өзіңнің ерекше екеніңді, ешкімге ұқсамайтыныңды түсінген кезде ешкімге ұқсамайтын ерекше дүниелерді шығара бастайсың.

Ұнататын іспен айналысу һәм айналысатын істі ұнату

7–8-сыныпта «Геометрия», «Алгебра», «Физика», «Химия» сынды жаңа пәндерді оқи бастадық. Көпшілік ұната бермейтін, түсінуге қиын пәндер ғой. Гуманитарлық пәндерге бейімділігім басымырақ болатын. Содан болар, жаратылыстану пәндеріне қызығушылығым қатты болды дей алмаймын. Жетістіктерім де анау айтқандай болмады.

Бір күні бір кісі «Сен барлық пәннен үздіксің, бірақ геометрия, алгебра сияқты пәндерде, мойындау керек, «5»-ке тартпайсың» деп намысыма тиді. Мендегі перфекционизм оянып, бұл «олқылықтың» орнын толтырып, олай емес екенін дәлелдегім келді. Сөйтіп, бүкіл аксиома-теоремаларды дәлелдерімен жаттай бастадым. «Сканави»-дің (есептер жинағы) есептерін шығаруға кірістім. Бір мұғаліміміз «Сканави»-дің «В» (ең қиын) деңгейіндегі есептерді шығара алсаң, математиканы ФизМаттың деңгейінде меңгердім дей берсең болады» деп айтқан еді. Не де болса, шығаруым керек деп мақсат қойдым. Біраз тер төгудің нәтижесінде планиметрия, стереометрия, тригонометрияға деген маxаббатым оянып, жалпы теxникалық ғылымдарды сүйе бастадым. Жетістіктер де көп күттірмеді. «Сканави»-дің «В» деңгейіндегі есептерді шығаруға жарап қалдық.

Түсінгенім, бір іспен айналысып, соны мықты меңгерсең, ол істі жақсы көре бастайды екенсің. Бұған универ кезінде, жұмысқа тұрғанда талай көзім жетті. Басында ұнатпаған ісіңді барынша жақсы жасауға, шебер болуға тырыссаң, еңбегіңнің нәтижесін көргенде, сол іс қызық бола бастайды. Бірақ, мойындау керек, сол қолмен қанша әдемі жазып үйренсең де, оң қолмен жазғандай болмайды екен. Сол үшін ұнататын ісіңіз болса, соны дамытуға, мықты меңгеруге тырысыңыз дер едім. Қалай болған күнде де, ұнату-ұнатпау – көңіл-күй мәселесі. Жұмысыңыз бірде ұнауы, бірде ұнамауы мүмкін. Бастысы – еңбек, қолға алған істі барынша көркем түрде орындауға тырысу.

Не үшін сүйікті ісімізді іздеп кеттік?

Көп адам өзінің әлеуеті (потенциалы) зор екеніне сенеді. Бірақ «соны толық аша алмай жатырмын, іштегі отты жаға алмай жатырмын» деп ойлайды. Яғни, барын салмай жүр. Сол үшін бірдеңе жетпей тұрғандай күй кешеді.

«Сүйікті ісімді таба алмай жүрмін, проблемам сол» дейтін адамдардың түпкі проблемасы ол емес. Түпкі проблема: олардың әлеуетімді, мүмкіндіктерімді толық қолдана алмай жатырмын» деп жүргені. Сол үшін өз-өзіне көңілі толмай жатады.

Бұл ойдан арылғың келсе, өзіңді күштеп, шамадан тыс әрекет етуің керек. Лимонды соңғы тамшысы қалғанша сығады ғой, сол сияқты. Сол кезде өзіңе көңілің тола бастайды.

Мысалы, сен электрик боп жұмысқа тұрдың дейік. Бір уақытта «сүйікті ісім бұл емес, басқасын көрсем бе екен» деген ойлар келе бастайды. Көп жағдайда бұл ойдың артында сенің жұмыс істеуге, еңбекке деген құлқыңның жоқтығы жатуы мүмкін. Басқа іске кіріссең де, сондай күйде жүруің ғажап емес. Егер сен не істесең де, барыңды салып, тырыссаң, сол жұмыстан да ләззат алар едің. Бізге ләззат сыйлайтын нәрсе: барымызды салып, іштегі күштің бәрін сығып, әлеуетімізді толық қолдануымыз.

Бір нәрсені қаза берсең, түбі соның экспертіне айналасың

Бірде Исландия мектептерінің бірінде мұғалім оқушыларға маймылдар жайлы эссе жазып келуге тапсырма берді. Кішкентай Ханна қиналып, анасынан көмек сұрады. Анасының да маймылдар жайлы білгені шамалы ғой. Бірден Google-ға кіріп, маймылдар жайлы ақпарат іздеп, бір эссенің басын шығарғандай болды.

Ертесіне үй жұмысын тексерген мұғалім Ханнаны мақтап, мән-жайды сұрады. Ханна өзі жазуға қиналғанын, анасы көмектескенін айтты. Сөйтіп мұғалім «Ендеше, анаңды мектепке шақыр. Жақында ата-аналар жиналысы болады. Сол жерде анаң маймылдар жайлы қысқаша айтып берсінші. Көп адамға пайдалы әрі қызық болады деп ойлаймын» деді.

«Мынау қызық болды ғой» деп Ханнаның анасы басында қобалжыды. Дегенмен мұғалімнің өтінішін орындайын деп маймылдар тақырыбын тереңірек зерттей бастады. Себебі бұл жолы ата-аналардың алдында сөз сөйлейін деп жатыр. Google, Youtube, BBC, NatGeoWild – бәрін ақтарып, презентация жасап қойды.

Сөйтіп ата-аналар жиналысы басталды. Ханнаның анасы маймылдар жайлы бар білгенін ортаға жайып салды. Жиналғандар таң-тамаша болды. Бұған дейін естімеген тың мәліметтерді естіді. Жиналысқа қатысқан кісілердің бірі жануарларды қорғау ұйымында істейді екен. Ханнаның анасын ел астанасы Рейкъявик қаласында өтетін жануарларды қорғауға арналған үлкен форумда сөз сөйлеуге шақырды. Ханнаның анасы сенімсіздеу үнмен «жарайды» деп қалды.

Содан не керек, кітапханаға барып, маймылдар жайлы 4-5 кітап алып, баяндама қамына кірісті. Күні-түні кітаптарды парақтап, конспект жасап, маймылдар тақырыбына тереңірек кірді. Сөйтіп баяндамасы да дайын болды.

Форум басталды. Ханнаның анасы шықты. Сөйледі. Бұл жолы да жұрт ұйып тыңдады. Баяндама біткенде, бәрі қол шапалақтап, оның маймылдар жайлы біліміне тамсанды. Сөйтіп форум алқасы оны Африкаға жіберуге шешім қабылдайды. Естеріңізге сала кетейін. Ханнаның анасы өмірінде маймылдарды тірідей көрмеген.

Түйін: бір нәрсені оқып, зерттей берсең, түбі соның экспертіне айналасың. Брайан Трейси бір кітабында айтып еді: «Күнделікті 30-60 минут өз салаң бойынша кітап оқып отырсаң, соны қалай тиімді қолданам деп ой жүгіртсең, бір жылдан кейін сол салада эксперт боласың» деп. Ханнаның анасынан қай жеріміз кем?)

Тіс щеткасы арқылы жұмысқа тұру

Қайбір жылы Ник деген иммигрант жігіттің оқиғасы жайлы оқыдым. Ол көптің бірі боп жан бағу үшін Америкаға келген еді. Бірақ не ақшасы жоқ, не ағылшынша білмейтін. Ол Нью-Йорктегі итальян мейрамханаларының біріне ыдыс жуушы боп орналасқысы келді. Бірақ бастыққа кірерден бұрын мейрамхана әжетханасына барып, оны мұнтаздай етіп қойды. Сосын тіс щеткасын алып, кафель тақтайшалардың арасындағы қуыстардың бәрін тазалап шықты. Әжетхананың іші жарқырап шыға келді. Белгіленген уақытта Ник мейрамхана басшысының алдына келді. Бастықтың жүзінен бір таңданысты байқады. Ол «Әжетханамызға әп-сәтте не болған өзі?» деп түсінбей отырған еді. Ештеңе айтпай-ақ (ол тіл білмейтін еді ғой) Ник өз ісімен бастығына «Мен ыдыс-аяқты да тура осылай жуамын» дегендей болды.

Сөйтіп Ник жұмысқа қабылданды. Бір аптадан кейін көкөністерді турайтын кісі жұмыстан шығып, оның орнын Ник басты. Осылайша ол бас аспаз болу жолындағы алғашқы қадамын жасаған еді.

«Қазіргі кезде жұмыс табу қиын!» дегенді естігенде, Никтің оқиғасы еріксіз еске түседі. Никтің ынтасындай ынтамен жұмыс іздеуге кіріссең, алдыңнан мыңдаған жұмыстың күтіп тұрғанын байқар едің. Иә, дәл қазір дәл сенің қалаңда. Ник қазір миллиардер. Ал әлдекімдер Никтің жай ғана жолы болды деп ойлап жүрген шығар.

Мамандық ауыстыру ешқашан кеш емес

Бірде Booking.com-де істейтін бір жігітпен сөйлестім. Білмесеңіз, Booking.com – әлемнің кез келген нүктесіндегі қонақүй, пәтерді интернет арқылы брондау жүйесін ұсынатын алпауыт IT компания. Онда кіл мықты программистер жұмыс істейді. Әлгі жігіттің жасы 30-дан асқан. Бір қызығы, 28 жасына дейін мұнайшы боп істеген екен. Сосын ағасының кеңесі бойынша IT саласына ауысады. Код жазуды, алгоритмдерді үйрене бастайды. Кішігірім компанияға жұмысқа тұрады. Өзі үшін жаңа сала әрі тәжірибесі аз болғандықтан, алдыңғы жұмысынан 2 есе аз айлыққа келіседі. Бірақ ізденіп, еңбектеніп, бір жылдың ішінде бұрын тауып жүрген табысына қайта қол жеткізеді. Бұл жолы IT саласында.

Booking.com-ке кіру үшін қанша уақыт дайындалғанын сұрадым. «2,5 жыл» дегенде, шыны керек, таңқалдым. Ойлаңызшы, 4 жыл бойы бір мамандықты игеріп, 6 жыл бойы сол салада жұмыс істеп, сосын мүлдем басқа салаға ауысып, 2,5 жылдан кейін әлемдік компанияға жұмысқа тұрған. Мотивация іздеп жүрсеңіз, міне)

«Кезінде оқу керек еді» деп жүрген 25 жасар жігіттерді көрдім. Негізі, адам тал бесіктен жер бесікке жеткенше білім алып, өзін шыңдауы керек қой. Білім алуда «кеш» деген түсінік жоқ. Оның үстіне қазіргі заманда озық технологиялар алысты жақын, ұзақты жылдам етіп отыр. Интернетің болса, болды: кез келген білім қол жетімді.

Тіл үйреніңіз, білім алыңыз, армандаңыз, бұрын-соңды істеп көрмеген нәрселерді істеңіз, жаңа аспапты меңгеріңіз, жаңа мамандықты игеріңіз. Жасыңыз да, әлеуметтік жағдайыңыз да маңызды емес.

Шешім қабылдау өнері

Ниет

Мақсатын мүмкіндігіне қарап қоятындар бар.
@esentai.city -дің жарнамасын көріп, сол жақта тұрсам деп аңсары ауады. Бірақ бағасын сұрастырып көрсе, жақында қолы жетпейтін сияқты. Қазіргі айлығы 300 000 тг. Ұнатқан пәтері 100 млн тг тұрады. Сосын «ай сайын 100 000 тг салған күннің өзінде 83 жылда ала алады екем» деп ойлайды. Сөйтіп «қой, бұл мүмкін емес» деп арманынан бас тартады да, Тастақтан 10 млн тг-ге үй қарай бастайды.