Мирас Кесебаев

Мінезді өзгерту алхимиясы

Алматы, 2024

Көркем мінез дегеніміз не?

Оның мағынасы өте терең. Бір сөзбен анықтама бере алмайтынымыз анық. Имам Ғазалидің еңбектерінен түсінгенім – ол жақсы қасиет пен жаман қасиеттің арасындағы нәзік жол. Ол жол ақыреттегі сират көпірі секілді жіңішке. Мысалы, жомарттық деген түзу жолмен келе жатырсыз. Сәл оңға қисайсаңыз, ысырапқа қарай құлдилайсыз. Ал сәл солға қарай бұрылсаңыз, сараңдық деген пәлеге жақындайсыз. Екеуінің ортасы – орта жол – жомарттық. Кез келген қасиеттің ортасын ұстану десек қателеспейміз.

Дәл сол секілді ашу-ызаны еркімен жіберсең, қаталдық танытады, бәріне әлімжеттік жасап, тартып алады. Ал оның қуаты азайып кетсе, өзін, отбасын, дінін, отанын қорғай алмайды.

Құмарлықты тәрбиеге салмаса, ұятсыздық белең алады, өзін зинадан тыя алмайды. Ал мүлде болмаса, адам намыссыздық, босаңдық, немқұрайлылық деген тұңғиыққа түседі.

Көркем мінезді былайша жіпке тізер едік: ұялу, әдепті болу, аз сөйлеу, шын сөйлеу, жақсылық жасауды қалау, көп құлшылық жасау, аз кемшілік жасау, баршаға жақсылық қалау, баршаға мейіріммен қарау, салмақты болу, асықпау, қанағатшыл болу, шүкіршіл болу, сабырлы болу, кішіпейіл болу, мінезі жұмсақ болу, ашкөз болмау, балағаттамау, қарғыс айтпау, ғайбат айтпау, сөз тасымау, жаман сөз айтпау, асықпау, кек сақтамау, көре алмаушылық жасамау, адал болу, жылы сөзді болу, жақсы көретін және жек көретін нәрселерін Алла үшін жақсы көру және жек көру.

Мұқабаның мағынасы

Мұқабада ортада жүрек тұр. Оның сыртын шеңберлер қаптаған. Бұл нені білдіреді? Жүрек – біз ойлап жүрген еттен тұратын ағза емес. Себебі ондай жүрек малда да бар. Жүрек – Алланың назары түсетін, жақсы не жаман амалдарға бұйрық берілетін, жақсы мен жаман қасиеттер шоғырланған рухани қуыс. Оның сыртында айна бар деп елестетсек, сипаттауға оңай болар. Себебі күнә жасалған сайын айна бетіне дақ түседі. Дақ көбейе бере, айнаның тұтас бетін жауып қалатыны бар. Тіпті айнаны қалпына келтіруге болмайтын жаман жағдайлар да кездеседі. Бір күнә істеген сайын дереу өкініп, тәубенің тамшыларымен дақты кетіруге болады.

Не үшін айна? Себебі бұл айна Жаратушыдан келген нұрды қабылдайды. Одан сайын жарқырайды. Айналаға нұр шашады. Айна таза болса, айналадағы рухани әлемді дұрыс көрсетеді. Айна қисық болса, ізгіліктің бейнесі қиғаш түседі, жақсыны дұрыс қабылдай алмайды.

Ал шеңберлер – толқындар. Олар – жүректің ықпалы, бұйрығы іспеттес. Себебі денедегі он екі мүше жүректің әміріне бағынады. Сондықтан жүректің өзегі маңызды. Ол дұрыс болса, дұрыс әмір шығады.

Жүрек кейде жаман мінездің құрсауында қалады. Ол да бір түрме секілді. Жүрегімізді әрдайым жақсы амалмен суғаруымыз қажет. Жақсы амалдың рухынан шабыттанған жүрек кез келген құрсаудан аман шығады.

Менсінбеу

Оқиға

Апта сайын волейбол ойнаймыз. Ойын барысында он екі адам бір-бірімен қатынаста болады. Бір-бірімен сыналады. Кейбір ойыншылар өмірінде волейбол ойнамаған досын ертіп әкеледі. Солармен бірге ойнау барысында, қаншалықты көркем мінезді екенің көрінеді. Жап-жақсы ойынды нашар ойнайтын адам быт-шытын шығарады. Оп-оңай әрекетті жасай алмайды. Бұл – менің ойым. Неге? Өйткені бір кісідей жақсы ойнайтын болғандықтан, маған бәрі оңай көрінеді. Әрине, алғаш ойнап жатқан адамға бәрі қиын. Бір емес, екі емес, үшінші рет допты қабылдай алмағанда ішіңнен үлкен бір «дауыс» шығады. «Осындайларды кім ертіп әкеледі? Ойнай алмаса, не үшін келеді? Ойыннан шығарып жіберсе, обалы жоқ. Қарапайым нәрсені істей алмайды». Көрдіңіз бе менсінбеушіліктің «дауысын»? Ал осы сыртқа шығып кетсе қалай болады? Ішіңде мұндай дауыс бар екенін жайшылықта білмейсің.

Бақылау, әрдайым сақ жүру арқылы осындай дауысқа логикалық түрде жауап беріп, тұншықтырып тастайсың. «Сен де алғаш ойнағанда керемет ойнап кетіп пе едің? «Ойнай алмайсың, шық!» деп сені шығарып жіберсе, қалай болар еді? Сенің мақсатың ештеңеге қарамай ұту ма әлде адамдармен көркем мінезбен араласып, денсаулықты жақсарту ма? Сен ініңді осылай ойынға ертіп келсең, біреу оған «ойнай алмасаң, не үшін келдің?» деп айқайлап жатса, жақсы ма?»

Осындай сұрақтардан кейін қаншалықты тәкаппар екеніңді байқап қаласың. Ішіңдегі нәпсіңмен секунд сайын күресу керек.

Менсінбеу – тәкаппарлықтың көп тараған түрі. Адам болған соң салыстырамыз. Күткеніміздей болмаса, бізге ұнамаса, менсінбей шығамыз. Біреудің киген киімі, біреудің жасаған тойы, біреудің жайған дастарқаны, біреудің мінген көлігі әрдайым менсінбеуге себеп болады. Сіз біреуді менсінбей жүрсеңіз, біреу де сізді менсінбейді. Сондықтан осы кеселді түбірімен жою керек.

Ол үшін әрдайым сақ жүру қажет. Айтатын сөзің, істейтін амалың ақылдың таразысына түсіп барып шығу керек. Рас, көбіне ойланбай, автоматты түрде айта саламыз, жасай саламыз. Ал онымыз біреудің жүрегін ауыртып, көңіл «Қағбасын» жығып жатады. Ойыңызға келген ойларды таразылаңыз. Қайсысы менсінбеушіліктен шығып жатқанын бақылаңыз. Алдымен ондай ойларды сыртқа шығармай үйреніңіз. Айтылмаған сөздің иесі – сізсіз. Қауіпті сөздерді тілден ары шығармай үйренген соң, енді оларды жоюға кірісіңіз. Не үшін айтқыңыз келді? Өзіңіздің артықшылығыңызды көрсеткіңіз келді ме? Айтқан сөзіңіз сол адамға қалай әсер етеді? Сізге дәл солай айтылғанын қалар ма едіңіз?

Тәкаппарлық

Оқиға

Көп қабатты үйге кірдім. Дала суық болатын. Есік ашық тұр екен. Кіргенім сол еді, іште лифттің жанында тұрған әйел «Есік! Есікті жапсайшы» деп айқайлады. Бірден ыстығым көтеріліп қоя берді. «Керек пе, өзіңіз жауып алыңыз. Мен ашып кеткен жоқпын» деп жауап қайтардым. Әрине, ішімнен. Ашуымды жұтып, кері қайтып, есікті жауып келдім. Келе жатып ойландым: «Жаңағы не деген тәкаппар дауыс!» Осылай ұстап алмасаң, тәкаппарлық бірте-бірте дендеп ене бастайды.

Тәкаппарлық – ең жаман мінездің бірі. Тәкаппарланған адамды ешкім ұнатпайды. Сұлу адамның өзін жиіркенішті етіп жібереді. Егер мінезіңізден осыны байқасаңыз, алдымен осыдан құтылуды ойлаңыз.

Тәкаппарлық қалай байқалады?

«Мен одан артықпын».

«Мен одан көп білемін».

«Қыстырылмай ары жүрсе болады ғой».

«Менде айфон 12, ал онда самсунг джи бір».

«Неге маған сөз бермейсіңдер? Менің кім екенімді білесіңдер ме?»

«Мен ҚазГУ бітіргенмін. Ал ол Тұран ба, қыран ба, сондай бірдеңеде оқыған».

«Мені шақырғанда неге атақ-дәрежелерімді түгел айтпайсыңдар?»

«Көзіңе қарап жүрсейші, ей! Анау басыңдағы көз бе, без бе?»

«Мен Тойота камри мініп жүрмін. Ал ол митцубици галант».

«Мен Мегадағы қымбат бутиктерден киінемін. Ал оныкі барахолканың арзан шүберектері».

Өзім естіген сөздердің ең сорақысы: «Ертең құдайдың алдына барғанда көзіне тіке қарап айтам: «Мен балаларға ертегі жазып, кітап шығардым. Маған не істей аласың?»

Осындай ой басыңызға келсе, осындай сөз тіліңізден шығатын болса, онда сізде тәкаппарлықтың дәні бар. Адам кеудесін керіп тәкаппарланғанмен, бойы таудан биіктеп кетпейді. Жер тепкілеп, өзін дәлелдегісі келгенмен, жерді тесіп шыға алмайды.

Рамазан айында тәкаппарлықты жеңуге әбден мүмкіндік бар. Ол үшін әрбір сөзіңізді, ойыңызды аңдыңыз. Балықшылар су бетіндегі қалытқыдан көз алмай, қарап отырады. Балық сәл түртсе, қармақты мықтап ұстаған күйі дайын тұрады. Қармаққа ілінсе болды, іліп алып, су бетіне алып шығады. Сол секілді сіз де байқампаз болыңыз. Тіпті әр келген ойды, айтқан сөзіңізді қағазға жазып алсаңыз болады.

Бұрынғы кездерде тәкаппарлықты емдеу үшін шәкіртті базарда тіленші, қайыршы қылады екен. Себебі тәкаппарлық деген ауру, бұл ауруды қорлықпен емдейді екен. Ал қорлықтың ең үлкені – қайыршы болу. Тіленші болған соң өткен-кеткен әр адамнан тіленіп, бір нәрсе сұрайды. Ішіндегі тәкаппарлық әбден қорланып, бір деңгейге түседі. Бұған мықты төзім керек.

Ескерте кететін нәрсе: тәкаппарлықты жеңсеңіз, бірден кішіпейіл боп кетпейсіз. Тәкаппарлықтан құтылу бар және кішіпейіл болуды үйрену бар. Сондықтан менмендігіңізді жеңсеңіз, кішіпейіл болуды жаңа мақсат етіңіз.

Мейірім

Оқиға

Бұл оқиға Иракта болған. Мұсылман әйел күйеуінен айырылып, үш баласымен қалып қояды. Отбасын асырамаққа қаншама рет жұмыс іздеп аяғынан таусылса да нәтиже шықпайды. Материалдық жағдайы күннен-күнге нашарлайды. Ақыры шиеттей ұл-қыздарының аштықтан бұратылғанына шыдамай, көмек сұрап көше жағалауға бел буды.

Бірнеше квартал жүріп, бір дүкеннің жанында жолаушыны түсіріп жатқан таксишіні көрді. «Жолаушысы болса, демек, маған жәрдем беретіндей қаражаты бар шығар, барып сұрап көрейін», – деген оймен машинаға жақындады. Қанша күн нәр татпағаннан әлсіреп, сүйретіліп зорға жетті. Жүргізуші Хасанға (есімі өзгертіліп алынды) барып, көз жасын тыя алмай, сөздерін әзер құрап: «Алла үшін балаларымның тамағына көмек беріңізші. Жалғыз өзім ғана болсам, аштықтан өлуге дайын едім, бұлай басымды қор қылмас едім. Бірақ балаларымның көз жасына шыдай алмадым. Алла үшін қолыңыздан келгенше көмектесіңіз», – дейді. Бұл мезетте шайтан уақыт жоғалтпай Хасанның миына ойларын төгіп-төгіп жіберді: «Көмек сенің өзіңе керек, қайдағы бір тіленшілерді жарылқама. Бұларға бере берсең, санына жетпейсің. Одан да үйіңе қайт, әйелің де күтіп қалған болар».

Бақытқа орай, Хасан мұсылман еді. Әйелдің көзінен жүректен шыққан шынайы сөзі және жай әншейін емес, Алла үшін сұрауы шайтаннан келген ойларды серпіп жіберді. Оның үстіне әйел тіленшіге еш ұқсамады. Жүргізуші әмиянын ақтарып, қомақты ақшаны суырып жатқанда, қуанғаннан әйелдің көзінің қалай от шашқанын айтып түсіндіру мүмкін емес еді. Әйел қалай рақмет айтарын білмей дағдарып тұрғанда, машина орнынан дереу қозғалып, қараңғыға сіңіп кетті. Бейтаныс таксиші үшін Жаратушыға дұға етіп, рақым төгуін тіледі.

Бұл уақытта Хасан үйіне қарай келе жатқан. Әйелдің зарын тыңдап, көмектескенде, ол машинасының жұқарып кеткен доңғалақтарын ауыстырам деп жинаған ақшасын беріп жібергенін байқамаған еді. Әйелі де қайта-қайта ескертетін. Бүгінгі кеште де ұмытпады. Бұлай деуінің жөні бар, қанша дегенмен отбасын асырап жүрген жарын уайымдайды. Күн сайын қаншама көлік апаттары орын алып жатыр, оған қоса күйеуі таңнан кешке дейін көлік рулінде. Осылай бірнеше күн жалғасты, әрбір кеш сайын әйелінің ұрысын естіп, жанжалға апармауға тырысты. Жинаған ақшасын қайда құртқанын да айта алмады. Ақыры соңында шыдамай, әйеліне бір шебермен келіскенін, уақыты болғанда көлігін апарып жөндететінін айта салды.

Бір күні кешке үйіне оралғанда әйелі оған: «Шебер келіп кетті, мына мекенжайға келсін, доңғалағын ауыстырып берем деп айтты», – дейді. Бұл сөзді естігендегі Хасанның қандай күйде болғанын елестете беріңіз. Қатты толқыса да жарына сыр білдірмей, алдын-ала уәделескен шебер екеніне сендірген кейіп көрсетті. Әйтсе де мекенжай да, шебердің аты да оған таныс емес еді. Сол кеш оған жылдан да ұзақ боп көрінді, ал түнде таңқалғанынан көз іле алсашы. «Бұл кім болды екен? Маған доңғалақ ауыстыру керек екенін қайдан білді екен?» деген жауапсыз сұрақтар жегідей жеді.

Таң атар-атпастан асын ішіп үлгерместен, қағаздағы мекенжайға тартты. Шеберханаға кіріп, өзін іздеген шеберді тапты. Ол бұны көріп: «Сен таксиші Хасансың ба?» – деп сұрады. Шебер жауап күтпестен, ұмтылып барып оны құшақтады да, көз жасын тыя алмай тұншыққан күйде: «Алла үшін айтшы, сен не жасадың? Қандай амал жасадың? Алла үшін айтшы, маған түнде түсіме осымен үшінші рет пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) кіріп, сенің көлігіңді жөнде деп айтатындай, не нәрсе жасадың?» – деген сөздерді әрең-әрең айтты.

…Асылы, ешбір жақсылық ескерусіз қалмайды. Қасиетті Құранда: «Ендеше, кімде-кім зәредей (мысқалдай) жақсылық жасаса, соның қарымын алады. Ал кімде-кім зәредей (мысқалдай) жамандық жасаса, соның жазасын тартады» – дегендей, барша жаратылысқа, бір-бірімізге мейірімді болайық, сонда өзіміз де мейірімге бөленеміз.

* * *

Алматыда шіліңгір шілденің кезінде түскі 3-тердің шамасында ауа райы +40 боп тұрғанда, шөкімдей бұлт жиналып, 10 минут нөсерлетіп жіберді. Күйейін деп қалған топырақ салқындап, асфальт бусанып, жапырақтар билеп, бастысы адамдар «Ой, Алла-ай!» деп көкке қарап тамсанып қалды. Ауа райында жаңбыр болады деген хабар жоқ еді. Әдеттен тыс аптапта Алла Тағала мейірімін төгіп жіберді. Негізі мына біз үшін емес ол. Біздің арамыздағы жәндіктер, жануарлар, аталарымыз бен әжелеріміз, сәбилер үшін жауған жаңбыр ғой.

Ашуланбау

Оқиға

Мен білетін, куә болған оқиға бар. Бір жігіт өтпелі кезең дейтін жаста еді. Ашулануы тез, қызба болатын кезең. Сол жігіт егіс даласында арам шөп жұлып жүргенде, қарындасы ашуына қатты тиеді. Ары-бері айтса қоятын емес. Бір кезде тамыры одырайып, өзін ұстай алмай қалды. Лақтырып ұратын нәрсе іздеп еді, жанында арам шөптің тамырын қиып жүрген пышақтан басқа ештеңе көрмеді (шайтанның көзді тұмандандырып жібергенін көрмейсіз бе). Алды да бес-алты метр жерде жүрген қызға лақтырды. Пышақ қалай қолынан шықты, дәл солай ақылы лезде орнына келді. Не істегенін ұғынып, демін ішке тартып, көзін алмай тұрды да қалды. Алланың қамқорлығын қарашы! Пышақ айналып ұшқан күйі қыздың дәл маңдайына ағаш сабымен тиеді. Уһ!

Ашулану деген неткен жаман!

Ашуланбау – ең қиын істің бірі. Жайшылықта «Осыдан ашулансам, ашуымды жұтамын. Сыр білдірмеймін» деп айтуыңыз мүмкін. Ал ашуланғанда есіңізде ештеңе болмайды. Месси допты аяғымен қалай шебер басқарса, ашуланған адамды шайтан дәл солай қуыршақ қылады екен.

Әрдайым өзіңізге есеп беріп жүрсеңіз, ашуланғанда аздап болса да