Мирас Кесебаев

  

  

  

Әдет күші

жақсы әдет қалыптастыру, жаман әдеттен арылу

  

  

  

Кіріспе

Бәрі өзгергісі келеді. Біз, адам баласы, сондаймыз, жасампазбыз. Ылғи жаңарғымыз, жасарғымыз кеп тұрады. Бүгін кешегі күнге қарағанда жақсырақ болғымыз келеді. Ал ертең бүгінгіге қарағанда күштірек болғымыз келеді. Біреу пайдалы тағам жеуді, енді біреу артық салмақтан арылуды, спортпен айналысуды, стреске төзімді болуды, тіл үйренуді, ұйқы режимін қалыптастыруды қалайды. Осының бәрін бірден қалайтын, бірден жасағысы келетіндер де бар. Жақсы нәрсе көптік етпейді, әрине. Жаңа жыл сайын өзімізге уәде беріп, жылға жоспар жасаймыз. Жақсы ата-ана, үлгілі қызметкер, өнімді маман болғымыз келеді. Бірақ қайда қарасаң да, интернет беттерінде де артық салмақ жинаған, ұйқысыздық дертіне ұшыраған, стрестен арылмаған, ақшасын үнемдей не жинай алмаған адамдарға толы. Неге? Жақсы жаққа өзгергісі келген адам не үшін өзі қалаған нәтижеге жете алмайды? Спортпен айналысқысы келген адам неге кейінірек жалқауланып қалады? Тіл үйренуді қолға алған адам неге бір аптадан соң орта жолдан тастап кетеді? Мұның жауабы бар ма?

Әрине, бар. Жоқ болса, бұл кітапты жазудың мәні қалмас еді. Жақсы әдетті қалыптастыра алмағаныңа, жаман әдеттен арыла алмағаныңа сен кінәлі емессің. Үлкен әріппен «СЕН КІНӘЛІ ЕМЕССІҢ» деп айтқым келеді. Мен ғана емес, осы саланы ұзақ уақыт бойы зерттеген ғалымдар солай айтады. Өзгеру сен ойлағандай қиын емес екен. Онда даудың басы қайдан басталып тұр? Мен кінәлі болмасам, онда кім кінәлі?

Мысалы, саған жиһаз сататын дүкеннен құрастырмалы шкаф және мүлде басқа шкафтың нұсқаулығын беріп жіберді делік. Қанша жерден құрастырсаң да, суреттегідей шкаф шықпасы анық. Бұл жерде қателік сенде емес, жиһаз сататын дүкенде екенін біліп тұрсың. Себебі мүлде басқа шкафтың нұсқаулығын беріп жіберген. Алайда өмірімізге өзгеріс енгізіп, әдетті қалыптастыру кезінде күткеніміздей шықпаса, бірден өзімізді кінәлаймыз. Жақсы әдетті үйренуді, жаман әдеттен арылуды үйретпеген ата-анасы мен ұстазын кінәлайтындар өте сирек.

Бір әдетті қалыптастыра алмасақ, уәдемізді орындай алмасақ, ішіміздегі сот бас көтереді. «Нәтиже шықпады ма, демек, менде проблема бар. Егер жақсы адам болғанымда, бәрі орындалар еді». Шынымен осылай емес пе?

БІРАҚ! Бірақ проблема сенде емес! Проблема біздің өзгеріске, әдет қалыптастыруға қатысты тәсілімізде. Яғни, жеке басыңда ешқандай кемістік жоқ. Біз дұрыс тәсілді таңдамадық, бізге дұрыс нұсқаулық бермеді. Осы кітапта біз жақсы әдет қалыптастырудың, жаман әдетті жоюдың дұрыс тәсілін көрсетеміз. Әдет тақырыбында жазылған ең танымал он кітаптың түйіні, он ғалымның тұжырымы біріктіріліп, жазылды. Сонымен қатар, пайғамбарымыздың небары 23 жыл ішінде бір адам түгіл, тұтас халықтың әдетін қалай өзгерткеніне тоқталамыз. Кітап пайдалы болсын!

Әдет деген не?

Әдет десе, санамызға «Ауру қалса да, әдет қалмайды» деген мақал оралады. Адамның әдеті өздігінен кете қоймайды. Біздің данышпандарымыз да бұл жайында толғанған. Шәкәрім атамыз: «Сөзіңді түзе - әдетіңе айналады. Әдетің - мінезіңе айналады. Мінезің - сенің тағдырың» деген. Шортанбай Қанайұлы: «Сүтпен біткен мінез – сүйекпен кетеді» десе, Абай атамыз оған қарсы шығып: «Адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» дейді. Олар өз заманына қарап, ой түйгені анық. Ал біз өз заманымыздағы адамның мінез-құлқын зерттеген соңғы жаңалықтардың нәтижесіне қарап отырып, пікір айтамыз. Адамның миын, әдетін зерттеп, іс-әрекет қалай туындайтынын зерттеген ғалымдардың уәжін келтіреміз.

Адамзаттың пайғамбары Мұхаммед (Алланың сәлемі мен игілігі болсын): «Мінездеріңді көркемдеңдер» деген. Демек, кез келген мінезді тәрбиелеуге болатынына жүз пайыз кепілдік бар. Ал мінез деген – ұсақ әдеттердің жиынтығы. Әдеттерді өзгертуге болатынын осы кітапта дәлелдеп, үйретеміз. Себебі көліктің ішкі құрылысын білетін адам оны оңай жөндей алады. Сол секілді әдеттің құрылысын білетін адам оны оңай өзгертіп, түрлі бағытқа бағыттай алады.

«Әдет — адамның күнбе-күнгі тіршілік қажетіне байланысты қалыптасқан тұрақты мінез, іс-қимыл ерекшелігі» дейді википедия. Сонымен қатар, әдет деген нәрсе қазақ халқында салт-дәстүр, ғұрыпқа да қатысты айтылады. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан белгілі бір әрекеттер тобы бар. Ата-анасының істегенін көзбен көріп, санасына сіңірген бала оны автоматты түрде істей бастайды. Себебі баланың көзінде «ата-ана – тек жақсылық қалайтын, қателік істемейтін адамдар».

Әдет қалай қалыптасады?

Бүгін ояна сала не істедің? Қолың автоматты түрде смартфонды іздеген болар? Кім не жазыпты деп әлеуметтік желілерді бір қарап шыққан боларсың. Қараңғы бөлмеден қолың жарықтың тетігін өзі тауып, әжетханаға сол аяқпен кіріп, оң аяқпен шықтың. Дәрет алу кезінде автоматты түрде ауыз, мұрын, жүзіңді шайып, қол мен аяқ та жуылады. Тісті қалай жуып тастағаныңды да білмейсің. Газды қосып, су толы шәйнекті қоясың. Дастарқанға сары май мен нанды қоясың. Төсекті зуылдатып жинап тастайсың. Қай киімді бірінші кием деп ойланбайсың. Алдымен майка киіліп жатады. Аяқ киімді қай аяқпен бастап кием деп бас қатырмайсың. Оң аяқ өзі киіп жатады. Бауын қалай байлайтын еді деп тіпті кідірмейсің. Ойың жұмыста, ал қолың есікті кілтпен құлттап жатыр. Ал телефоның әлдеқашан қалтаңда тұр екен. Оны қашан салып қойғаныңды еске түсіре аласың ба? Мұның бәрі әдеттер. Осының қайсысын әдейі үйрендің?

«Біздің барлық өміріміз әдеттен тұрады» деп жазыпты 1892 жылы Уильям Джеймс деген философ әрі психолог. Әрбір шешіміміз өте мұқият таңдалған сияқты көрінеді. Бірақ олардың бәрі талай мәрте орындалып, автоматқа айналған әдеттер. Әр әдет өз алдына еш маңызға ие емес сияқты көрінеді. Мысалы, тамақ мәзіріне бір көкөніс қосу, тіс тазалау, жаттығу жасау, т.б. Алайда бәрі бірігіп біздің кім екенімізді, қандай адам екенімізді қалыптастырады.

Ойлап көрші, әр адам күніне орташа есеппен 35000 шешім қабылдайды. Жай ғана тамақтың өзіне 226 шешім қабылдайды екенбіз. Бұл мәліметті Корнелл университетінің ғалымдары беріп отыр1. Соның бәрін саналы түрде қабылдап жатырмыз ба? Жоқ, оның көбі әдетке айналған. Шөлдесең, шай қайнатасың. Шайға қант, сүт қосасың. Оған шай қасық пайдаланасың. Нанға май жағасың. Лағманға шанышқы қолданасың. 2006 жылы Дьюк университетінің зерттеуінде адамның бір күнде қабылдайтын шешімінің 40%-ы саналы шешімдер емес, әдеттің нәтижесі екенін анықталған2.

Әдет қалай қалыптасатынын зерттеу үшін сонау 1990 жылдары Массачусетс Технология Институтының ғалымдары бас қатырған. Оған себеп болған – 1993 жылы миына энцефалит вирусы кіріп, ортаңғы ми бөлігі ғана сау қалған Юджин Поули есімді азамат3. Бұл кісі миының біраз бөлігінен айрылғандықтан, 10 секундтан артық есте сақтай алмайды. Бірақ ғалымдар бір істі бірнеше рет қайталап істету арқылы әдет қалыптастырған. Мысалы, «тоңазытқыш қайда?» деп сұрасаң, білмейді. Бірақ қарны ашқанда өздігінен барып, ашып, ұнатқан тамағын жейді. Дәл сол секілді туалеттің қайда екенін білмейді, бірақ дәрет қысқанда еш қиналмастан тура есігін тауып барып, емін-еркін әжетін өтей алады. Юджинге бір әрекетті жиі қайталату арқылы ғалымдар оның базальды ядродағы жүйке жасушаларының қалыңдап қатаюын байқаған. Демек, әдеттің қалыптасуына базальды ядроның қатысы бар деп ойлап, лабораторияда тышқандарға тәжірибе жасайды. Қызық осы жерден басталады.

Ауруы қалса да, әдеті қалмаған тышқандар

Тышқандардың базальды ядросына микротехнология арқылы құрылғы орнатып, экраннан қандай процесс жүріп жатқанын бақылай алады. Тышқандар үшін арнайы «Т» әрпіне ұқсайтын лабиринт жасайды. Кіретін жерінде «шық!» етіп ашылатын есігі, ал ең түкпірінде сол жағында шоколады бар. Лабиринттің есігі «шық» етіп ашылғанда, тышқандар ары-бері, алға-артқа жүріп, ауаны иіскейді. Дәліздің соңына жеткенде кейбірі оңға бұрылып, қайтадан артқа жүріп, шоколадты табады. Ал кейбірі бірден солға бұрылып, шоколадқа тіке барады.

Сырттай қарағанда тышқандар әшейін жүрген сияқты көрінеді. Ал экрандағы көріністер мүлде басқа мәлімет беріп тұр. Тышқан лабиринттің ішін кезіп жүргенде оның миы, әсіресе, базальды ядро өте белсенді жұмыс жасап тұрды. Ол ауаны иіскеп, қабырғаға тұмсығын соққан сайын, миы да тоқтаусыз істеді. Шоколадқа жеткенше тышқанның миы ақпараттар базасын жинады.

Ғалымдар тышқандарды осы маршрутпен жүз рет жүргізді. Тышқандар ауаны иіскеуді, бұрыс жаққа бұрылуды доғарды. Оның орнына шоколадқа тікелей баруды үйренді. Ал миында басқаша көріністер пайда болды: тышқан лабиринтте қалай жүруді білгенде, мидағы белсенділік төмендеді. Жүру, қозғалу автоматқа айналған сайын, тышқандар да ойлауды доғара бастады.

Алғашқы кезде әбден молынан ақпарат жинаған тышқанның миы енді иіскеу, анықтау, түзу жүру секілді функцияларға азырақ энергия жұмсай бастады. Басқаша айтқанда, тышқан енді «қалай жүру керек» деп бас қатырмайды, шешім қабылдамайды. Себебі мидағы шешім қабылдауға жауап беретін аймақтар қозғалыссыз қалған. Олар енді шоколадқа тура баратын жолды біледі. Бірнеше аптадан соң есте сақтауға қатысты аймақтар да қозғалыссыз қалды. Өйткені тышқандар жолды жақсы меңгергені соншалықты, ол туралы ойламайтын да болды.

Тура жүру, солға бұрылу, шоколадты жеу – бәрі базальды ядроға байланысты екен. Тіпті мидың басқа бөліктері толықтай «ұйықтап» жатса да, ол ояу боп, мәлімет жинай береді. Мидың жиі қайталанатын әрекеттер тізбегін автоматты әрекетке айналдыруын әдет деп атауға болады. Біз күніне осындай әрекеттердің жүзге жуығын жасаймыз. Оның кейбірі тым қарапайым: бөлмеге кірерде жарықты қосу. Одан күрделірегі де бар: мысалы, киіну, жуыну.

Ми энергияны үнемдейді

Өте күрделі әдеттер де бар. Базальды ядро деп аталатын кішкентай ми бөлігі оны да әдетке айналдыра алатыны қандай ғажап дерсің! Мысалы, машинаны гараждан көшеге қарай артпен жүргізіп шығару. Көлікті алғаш айдап үйренгенде, бұл процесс ұзақ уақытты, ерекше концентрацияны қажет етеді. Санап көрші: гаражды ашу, машинаның сигнализациясын өшіру, есігін ашу, орындықты ыңғайлау, кілтті ұяшыққа салу, сағат тілімен бұрап оталдыру, артқы және қапталдағы терезені ыңғайлау, артта ештеңе жоқ екенін көз жеткізу, аяқты тежегіш педаліне қою, артқа жүргізу режиміне ауыстыру, аяқты тежегіштен алу, гараж бен көшенің арасындағы қашықтықты ойша есептеу, рульді бұра отырып, көшедегі көліктердің жылдамдығын байқау, қоршауға дейінгі аралықты есептеу, айнадағы қашықтық пен шынайы қашықтықтың аражігін ажырата білу, газдың педалін ақырын басу, жаныңдағы адам музыканы ауыстыра берсе, «қоя тұршы мазаны алмай» деп қабағыңды түю.

Ал бүгінде сен бұл әрекетті еш қиналмай жасайсың. Өйткені қайталана берген соң әдетке айналған. Күн сайын таңда көлікті оталдырғанда, базальды ядро іске қосылып, мида сақтаулы тұрған «көлікті көшеге шығару» программасын қосып, машинаны шығаруға көмектеседі. Әрекет бастала бере, ми басқа шаруаларына көшеді. Мысалы, бүгін жұмыста қандай жиналыс болатынын ойлауы мүмкін.

Ғалымдардың пікірінше, әдеттің қалыптасу себебі – ми ылғи энергияны үнемдеу жолдарын іздейді. Мида басы артық энергия жоқ, сол үшін жиі қайталанатын әрекеттерді әдетке айналдырып қояды. Өйткені әдет мида өте аз қуат алады. Жүру, жүгіру, дем алу, тамақ ішу сияқты негізгі әрекеттер әлдеқашан әдетке айналған. Осылай үнемделген энергияны басқа нәрселер жасауға, айталық, компьютер құрастыруға, ракета ұшыруға жұмсайды.

Бірақ энергияны үнемдеу кейде зиян. Себебі қажет кезде ми ұйықтап жатса, маңызды нәрселерді байқамай қалуымыз мүмкін. Мысалы, көлікті гараждан шығарып жатқанда, арт жақта күшік жатуы мүмкін. Бірақ бұл жағын да базальды ядро шешіп қойған. Әдетті процестің басында және соңында қосады. Жоғарыдағы тәжірибеде тышқан үшін әдеттің басталуына есіктің «шық» етіп ашылуы белгі болады. Сол арқылы тышқан алдында тұрған лабиринт екенін, оны қалай жүру керектігін біледі. Егер оның орнына мысықтың «мияуы» естілсе, бірден сақтық программасы іске қосылады. Тышқан сыйға қол жеткізгенде, яғни шоколадқа жеткенде, ми қайтадан оянып, бәрі ойдағыдай біткеніне көз жеткізеді. Сосын келесі әдетті қосуға кіріседі.

Осылайша белгі (есіктің «шық» етіп ашылуы) мен сый (шоколад) бірігіп, алдын-ала сезу мен қатты қалау деген нәрсені оятады. Мысалы, біреу ренжітсе (белгі), бірден торт жеуге (сый) ұмтыламыз. Реніш келгеннен бастап, өзімізді жақсы сезіну үшін ойға торт түседі. Соның дәмі сезіліп, тортты әлі жемесек те, жеген кездегі сезімді сезініп қоямыз. Осы күш бізді орнымыздан атып тұрғызып, тоңазытқыштың алдына бір-ақ әкеледі. Артық салмақтан арыла алмай жүрген адам тоңазытқыштың қасына қалай келгенін білмей қалатыны осыдан. Әдет осылай қалыптасады. Ондай адамды біреу ренжітпей-ақ, өзінің формасына өз көңілі толмаса да, өзін жұбату үшін ми тортқа жүгіртеді.

Алдағы бөлімдерде әдетті қалай өзгертуге болатынын айтамыз. Байқағаныңдай, әдет деген – тағдырдың басыңа қамыт кигізуі емес. Оны өзгертуге болады. Әдеттің қандай бөліктерден тұратынын білгесін, оны қалауымызша өзгерте аламыз.

Ми жақсы мен жаманды ажырата алмайды

Ми үшін жақсы әдет те бір, жаман әдет те бір. Бастысы, энергиясын үнемдесе болды. Саған жақсылық жасаймын деп, жамандық жасауы да мүмкін. Сол үшін жаман әдеттен арыла алмай жүреміз. Жоғарыда айтқан тышқан тәжірибесі жайлы МТИ ғалымы Энн Грейбиэл былай дейді: «Біз лабиринттен шоколад табуды тышқандардың әдетіне айналдырдық. Кейін лабиринтті өзгертіп, сыйдың (шоколад немесе т.б.) орналасқан жерін ауыстырдық. Арада біраз уақыт өткенде «Т» әрпі формасындағы лабиринтті және шоколадты қайтадан бұрынғы орнына қойып, тышқандарды жібердік. Айтсам сенбейсің ғой! Ескі әдет қайтадан қалпына келді. Әдеттер ешқашан толықтай жоғалып кетпейді. Оны ми маңызды ақпарат ретінде жазып сақтап қойды. Әйтпесе, күн сайын көлікті гараждан шығаруды жаңадан үйрену азапқа айналар еді. Даудың басы мида боп тұр, ол жақсы мен жаманды айыра алмайды. Егер сенде бұрын жаман әдет болған болса, ол ешқайда кеткен жоқ. Жай ғана белгі мен сыйды күтіп жатыр». Қазақша айтқанда, ауру қалса да, әдет қалмайды.

Әдет болмаса, миымыз күн сайынғы істерді саналы түрде істеуден шаршап, кернеуді, жүкті көтере алмай, өшіп қалған автомат сияқты өшіп қалар еді. Базальды ядросына зақым келгендер қарапайым ішу мен жеуді де орындай алмай қалады. Мүмкін сол үшін мидың ең ортасында орналасқан шығар.

Әдетке абай бол: ол құтқарады немесе құлдыратады

Күніне он бет кітап оқысаң, нәтижесі қайда апарады? Он бет деген түк емес, ұйқы алдында-ақ бітіріп тастай аласың. Күніне он бет деген сені ақылды, шебер қылып жібермейді. Бірақ 365 күн бойы он беттен оқысаң, 3650 бет шығады. Бұл дегенің бақандай он бес кітап. Бір саладан он бес кітап оқысаң, сол саланың білгіріне айналасың. Әр кітаптан бір қабілет үйренсең, бір жылда он бес қабілетті меңгересің. Түпсанаң пайдалы ақпаратпен толады. Енді сенен негативке толы шағымдар шықпайды. Дәл осылай жалғастыра берсең, төрт жылда экспертке айналасың. Сені тыңдайтын оқырман пайда болады.

Ал енді күніне бір қорап темекі шексең ше? Бір күнде өкпең қара смолаға толып қалмас. Ал бір жылда 7300 тал темекі өкпеңе кіріп шығады. Өкпең борсып, тұншығатыны сөзсіз. Оның қалпына келуі де қиындайды. Ал осы қарқында жалғастыра берсе ше? Төрт жылда 29 200 тал темекі шегіледі. Мұндай уақыт ішінде адам біршама ауруға душар болады. Темекіге тәуелділік толығымен орнайды. Өкпеге смола толады. Дем алу қиындап, бітпейтін жөтел пайда болады. Қанша ғұмырың қысқарып қалғанын білмейсің.

Оған қоса текке кеткен уақытты айтсаңшы. Бір тал темекі шегуге (көшеге шығу, тұтату, тарту, қайта оралу) орташа 5 минут кетеді. Күніне бір қорап шегетін адам әр күн сайын 100 минут уақытын құртады. Осыдан кейін кітап оқуға, спортпен айналысуға уақыт жоқ деп көр. Бір жылда 25 күн (36500 минут = 608 сағат) тек шылым шегуге кетеді. Мұнша көп уақыт ішінде шетелдік бір тілді керемет меңгеруге болар еді. Ал төрт жылда 100 күн уақыт босқа кетеді екен. Оның есебін қалай береді?

Темекі тартатын уақыттың орнына велосипед айдауға, жүгіруге, сурет салуға, театрға баруға, қызықты кітап оқуға, суда жүзуге, саябақта қыдыруға болар еді.

Ал енді ақшасын есептейік. Бір қорап 600 тг. Күніне бір қорап шегетін адам бір жылда 219 000 тг әшейін құртып тастайды екен. Оттық, сағызды қоспағанда! Осыдан кейін қыдыруға, курсқа қатысуға ақша жоқ деп көр! Төрт жылда 876 000 тг төлеп, басыңа ауру табасың.

Джим Рон айтпақшы «табыс – күн сайын орындалатын бірнеше қарапайым ереже; ал сәтсіздік – күн сайын қайталанатын бірнеше қарапайым қате». Пайдалы ұсақ әдеттер уақыт өте келе үлкен табыс әкеледі. Пайдасыз ұсақ әдеттер жинала келе, адамның мінезін бұзып тынады.

Әдет өмірді қалыптастырады

Қарын ашу, ұйықтау секілді сезімдерді қолдан жасай алмаймыз. «Қарным ашсын» деп ашықтыра алмайсың. «Ұйқым келсін» деп күтсең, тіптен келмей қояды. Бұларды түпсана басқарады. Бірнеше рет қайталанып, әдет болған әрекеттің бағдарламасы да түпсанаға өтеді. Бұдан былай оны түпсана басқарады. Түпсананы бейсана десек болады. Яғни, оны саналы түрде жасамайсың. Ұйқы мен аштықты саналы түрде шақыра алмайтының сияқты, бейсаналы түрде әдеттерді де жасай бересің, қайталай бересің. Бұлай қайталанатын әдеттерді өзгерту өте қиын. Ол үшін бейсаналы әдетті саналы түрде жасауға ұмтылу қажет. Карл Юнг деген психологтың айтқан сөзі бар: «Түпсананы саналы әрекетке айналдырмасаң, олар сенің өміріңді басқарып, тағдырыңа амалсыз көнуден басқа амал жоқ».

Көрсет және түсіндір

Бейсаналы әдетті қалай саналы түрде жасау керек? Жапонияда, АҚШ-та метрода мынадай практика қолданылады. Қызметкерлер пойыз келер алдын жолаушыларға хабарлайды. Тоқтаған кезде жүргізуші сол сәттегі уақытты дауыстап айтады. Қайтадан жүретін кезде уақытты қайтадан айқайлап айтады. Қызметкерлер жолаушыларға абай болуды ескертіп дауыстайды. Пойыздың жүріп кеткендегі жылдамдығын дауыстап айтады. Бұлай жасау себебі – минут сайын келіп-кетіп жатқан пойыздарды күтіп алу, шығарып салу әбден әдетке айналып кетеді. Адамның ойы басқада, қол мен аяғы жұмыста жүреді. Ал мұндай бейқам кезде апаттар жиі орын алады. Соны болдырмас үшін әрбір әрекет саналы түрде жасалуға тиіс. Сол үшін әрбір әрекетті дауыстап айтады, құлақпен естиді, қолмен көрсетеді. Осы тәжірибе арқылы жол-көлік апаттарын әбден азайтқан.

Сен де әдеттеріңді сырттан бақылау арқылы қайсысы саналы, қайсысы бейсаналы екенін айыра аласың. Бейсаналы түрде жасап жатқан әдетіңді сырттан қарап «неге бұл бұлай істеді?» деп сұрақ қою керек. «Неге бұл тамақтан кейін темекі шекті?», «Неге жұмыстан келгенде бірден диванға жатып, теледидар қосты?»

Саналы түрде істеуді тағы бір жолы – дауыстап айту. Күн шыққан соң ұйықтайын деп жатсаң: «Мен күн шыққан соң ұйықтайын деп жатырмын. Негізі ол өте зиян. Ұйқы онсыз да қанбайды. Басым ісіп, мең-зең боп оянамын» деп дауыстап айтып көр. Яғни, нені дұрыс, нені бұрыс істеп жүргеніңді мойындап, салдары қайда апаратынын көрсету, естірту. Абай айтқандай күн сайын немесе жұмасына бір, айына бір не жылына бір өзіңнен есеп алу керек. Сонда есті адамдардың қатарына қосыласың.

Әдетін өзгертіп, табысқа жеткен тұлғалар

Джеймс Клир, «Атом әдеттер» кітабының авторы

Джеймс Клир әдеттер арқылы өмірін қалай өзгерткені жайлы айтады: «...Курстастарым түнімен бейнеойындар ойнап, кеш жататын, уақыттың қадірін түсіне бермейтін. Ал мен, керісінше, уақтылы ұйықтауға әдеттеніп, күнде кешкісін ерте жатып қалатын болдым. Студенттер қайбір тазалық сақтайды дейсіз, жатақхана үнемі шашылып жататын. Алайда мен өз бөлмемді таза ұстауға тырыстым. Әдетке қатысты бұл өзгерістер түкке тұрғысыз боп көрінуі мүмкін, алайда соның арқасында әр сәтімді бақылауда ұстауды үйрендім. Бойыма сенім ұялады. Өзіме деген осы сенімнің арқасында оқу үлгерімім де жақсара бастады. Күнделікті тапсырмаларды уақытында орындауды әдетке айналдырғанның арқасында бірінші курсты үздік бағамен тәмамдадым.

Әдет – ұдайы қайталанып отыратын, көп жағдайда өзінен-өзі орындалатын қимыл-әрекет. Әр семестр сайын бірді-екілі ұсақ, бірақ тұрақты әдет қалыптастыра бердім. Нәтижесінде мен оқуды жаңа бастаған кезде ойыма да кіріп-шықпаған жетістіктерге қол жеткіздім. Мәселен, өмірімде алғаш рет аптасына бірнеше рет зілтемір көтеруді әдетке айналдырып, одан кейінгі жылдары салмағы 77 келі қаңбақтай жеткіншектен аяқ-қолы балғадай, жауырыны қақпақтай, дене салмағы 90 келі азаматқа айналып шыға келдім (бойым 193 см болатын).

Екінші курсқа көшкенде питчерлер (доп лақтыратын ойыншы) арасында алдыңғы қатарға шықтым. Үшінші курстың басында мені команда капитаны етіп сайлады. Маусымның соңындағы іріктеуде құрама команданың ойыншылары қатарына қосылдым. Тұтастай алғанда, уақытымен ұйықтау, оқу және спортпен ұдайы шұғылдану тұрғысындағы жаңа әдеттерім төртінші курстың соңында нақты нәтиже бере бастады.

Бетіме бейсбол таяқшасы тиіп, ауыр халде жатқан сол бір оқиғадан соң, алты жылдан кейін ғана мен Денисон университетінің ерлер арасындағы ең үздік спортшысы атанып, Америка Құрама Штаттарының ESPN университеттік командасының ойыншысы болдым. Мұндай құрметке еліміз бойынша небары 33 адам ғана ие болған. Оқуды аяқтайтын жылы менің есімім сегіз санат бойынша колледждің рекордтар кітабына енді. Сол жылы маған университеттің ең жоғарғы марапаты – ректор медалі табысталды».

---

Әдетті қалыптастыру әдістері

Әдет қалыптастыруға қанша уақыт кетеді?

Әдеттің қалыптасуына уақыт емес, орындалу жиілігі әсер етеді. Әдеттің қалыптасуы үшін қанша уақыт емес, қанша рет қайталау қажет деп сұрақ қойсақ дұрыс болады. Домбыра үйрену үшін қанша уақыт кетеді деп сұрай алмайсың. Себебі анда-санда ғана шертіп жүрсең, он жыл болсын үйрене алмайтының аян. Ал күн сайын бірнеше рет қайталап отырсаң, бір айдың ішінде қолың жаттығып, ары қарай бірнеше күйді орындауды меңгересің. Домбыра секілді саз аспаптарын үйренген адамның мишығы басқаларға қарағанда үлкен болады. Пернені табу мен қос ішекті шерту автоматты әдетке айналғаны соншалық, Секен Тұрысбеков ағамыз «Көңіл толқыны» күйін көзін жұмып тартады. Байқамай басқа нотаны саусағыңмен басып қою, ішекті дұрыс шертпей қалу секілді бірде-бір шатасу болмайды.