Санжар Керімбай

ӨМІРГЕ ҒАШЫҚ БОЛУ

Өмірге ғашық болу – 1

2008-2009 жылдары Шымкентте тұрдым. Үлкен ұл сонда мектепте оқыды. Бізді ата-аналар жиналысына жиі шақыратын. Бала тәрбиесіне жауапты, жасы 50-лер шамасында Ақмарал есімді маман болды. Жиналыста біраз проблеманы бірге талқылап, жиі көрісіп тұрдық. Бір күні мектепте бір оқушы суицидтен қайтыс болды. Қалалық білім басқармасы дүр сілкінді. Ақмарал апай мені мектепке шақырып: «Бізді жан-жақтан қысып жатыр. Суицидпен күресуге көмектессеңіз. Осы салада біраз нәрсе білетін сияқтысыз», – деді.

Мен келістім. Расымен сол кезде Франклдың кітаптарын оқып жүргем. Бұл – Ұлы Мәнге ұмтылу арқылы адам өміріне рухани мағына беріп, тіршілікке құмарлығын оятатын ғажап ілім еді.

– Жақсы, лекция оқиын. Тек шартым бар, – дедім.

– Айтыңыз, – деді ол.

– Лекцияға 14-15 жасар оқушыны жинайсыз. Үлкен сыныпты қоя тұрасыз.

– Неге?

– Кейін айтам. Әзірге лекцияның қаншалықты жемісті боларын тексеріп, көргім келеді.

– Қалауыңыз болсын. Бірақ болашақта жоғарғы сы-ныпты да бір қамтып өтсеңіз.

– Келістік.

Келіскен күні мектепке келдім. Залға 8-ші сыныптың төртеуін бір-ақ қамады. У-шу. 14-15 арасында ойнақшып тұрған жасөспірімдер. Мені ертіп жүрген мұғaлім де лекцияның сәтті боларына күмәнданып, балаларға бұйыра сөйлеп, тыныштандырып жатты. (Шыны керек – көбіне лекцияға кедергі жасайтын оқушы емес, жөн-жосықсыз айқайлай беретін ұстаздар еді). Oл «оқушыға сіздің тақырып ауыр тимей ме? Бұлар әлі бала ғой?» деп алаңдап тұрды. Аудитория тар екен, балалар әрең сыйып отыр. Саны көп болған соң, бізді басынып, қалай болса солай сөйлеп, шулап жатты. Оқушының назарын бірден аулау үшін қаттырақ дауыстап: «1939 жылы Австрияның Вена қаласында мынадай қызық оқиға болды» деп бастап кеттім. Залдың жартысы елең ете қалды. Әрі қарай әңгімені қыздырып, Франклдың Освенцум түрмесіне түсіп, концлагер тозағынан қалай аман шыққанын барынша шынайы бейнелеп айта бердім. Түрмеде жатқанда ертеңгі күніне иненің жасуындай үміті қалмай, өмірден түңілген адамды суицидке қалай жібермей алып қалғанын ықыласпен баяндадым. 10 минуттан соң зал сілтедей тынды. Концлагердегі сұмдық оқиғаларды құмарта тыңдағанымен, сөз түйіні қай жаққа ауатынын аңдай алмай отырды.

Мен концлагер тозағын аяқтамай жатып, Франклдың ең көп қоятын сұрағын оларға қойдым:

– Балалар, сендер не үшін өмір сүресіңдер?

Олар үнсіз отырып қалды. Біреуі:

– Қалай не үшін? Өзіміз үшін, – деді. Мен сұрақты жеңілдетіп:

– Сендерді ертеңге өмірге құмар етіп, еліктіріп тұратын не? Түнде ұйықтарда, тезірек таң атып, ертеңгі күннің келуін не үшін аңсап жатасың? – дедім.

– Онша ұқпадық, – деді біреуі.

– Мысалы былай: Мен адамды өмірге ғашық ететін заттың тұрақсыз екенін алғаш 9 жасымда байқадым. Ол кезде ерекше мән беріп, тереңіне бойлаған жоқпын. Себебі келесі бір қызық мені ілестіріп ала жөнелді. Алты жасымда асыққа сұмдық құмар болдым. Сақаны шиіріп атқанда 5-6 метр жердегі асықтар «шырт» етіп ұшып түсетін. Сол кезде өмірге ғашық болғаным-ай! Сақаның «сарт» етіп соғысар сәтін қайталау үшін бар күшімді сарқа жұмсаймын. Ұтқан асығыңды қайда тығарыңды білмей әбігерге түсесің. Сол кезде менің ең жек көрер сәтім – күннің батар кезі. Көз байланып, асықтар көрінбей бастағанда көңіл-күйім жер болады. Амал жоқ, үйге қай-тасың. Шаршап кеп құлаған соң, көзім ілінгенше ертеңгі таңды атыра алмай жатам. Сол кезде біреу: «Санжар, сен не үшін өмір сүресің? Өмірдің мәні не?» деп сұраса, ойланбастан: «Қалай не үшін? Сондай да сұрақ бола ма? Асық үшін! Өмірдің қызығы асықта» дер едім.

Бірақ төртінші сыныпқа өткен соң, басқа бір қызық сезімді бастан кештім. Бұрын өмірге ынтық қылған асықтар үйде шашылып жатты. Жүректі өртеп тұратын баяғы сақа да сүйкімсіз сүйектей көрінді. Асық ойнауға құлқым жоқ. Іштей таңғалдым. Бірақ әрине, өмірден түңіліп, өзіме қол салған жоқпын. Себебі оның орнын футбол басты. Допқа құмар емес бала жоқ шығар. Қоңырау соғылса далаға атып шығып, допты бір-екі рет теуіп барып, сабаққа қайта кірмесек өмір тоқтап қалардай сезілетін. Ол кезде де ең жек көрер сәтім – күн батқан кез. Қараңғы түсіп, доп көрінбей қалғанша далақтап жүгіре беруші едік. Төсекке құлай сала бірінші ойлайтының: «Қашан таң атады? Қа-шан ертең болады? Ертең күшті гол соғам». Сөйтіп жатып ұйықтап кетесің.

1986 жылғы Мексикадағы әлем чемпионатын түнімен ұйықтамай көріп шықтым. Сол жылы СССР Бельгиядан 3-4 боп жеңілгенде қайғырғаным-ай! Өмірден мән кетіп, ештеңеге зауқым соқпай, төсек тартып жатып қалдым. Бельгияға болысқан Фредриксон деген судьяның есімін жаттап алып, қарғадым. Сол кезде менен «Өмірдің мәні не? Не үшін өмірге ғашықсың?» деп сұраса ойланбай «Біз бұл өмірге футбол ойнау үшін келдік» деп жауап берер едім.

Амал нешік, табиғаттың қалауы болды. Жас 15-тен асқан соң, физиологиялық пісіп, жетіле бастадық. Футбол-дан да мән кетті. Әлбетте, өмірден ешкім түңілген жоқ. Бозбалалар бас қосса, қыздар жайлы айтатын дәуір бас-талды. Бұрын ақша жинап, жарыс ұйымдастыратын бел-сенді жігіттер енді отырыс пен туған күн ұйымдастырудан шаршамады. Жарықты өшіріп, қыздармен вальс билеу өмірдің мәніне айналды. Барлық жігіт сол сәтті бастан кешу үшін ертеңгі өмірге сұмдық ғашық еді. Ауылдың бұл қызығы да артта қалып, студенттік шақ басталды. Шын ғашықты іздейтін кезең енді келді. Кезікті де, есіл-дертің бір қызға ауды. Сол үшін ғана өмір сүретіндейсің. Өзіңді-өзің билей алмай, көрінген жерге атын жазып жүргенің... Өмірдің ең соңғы мәні осы деп ойладым. Түнде көзіңді жұмып, ұйқы шақыру азап дүние. Ертеңгі күнді болдыра алмай, шыдамың таусылып өле жаздайсың. Осы кезде біреу «Өмірдің мәні не? Не үшін өмір сүргің келеді?» деп сұраса, жауабын ойланбастан берер едім. Ғашық кезіңде өлім туралы ой миға кіріп шықпайды. Өмірге ынтық етіп тұрған адамың бар. Соған қолың жеткенше бір сәт те босаңсымайсың. Ақыры, бұл қуанышқа да қол жетті. Бала-шаға да көп күттірмеді. Қысқасы, жасым 32-ге жеткенде, менде атақ та, үй де, көлік те, абырой да, жұмыс та – бәрі болды. Бірақ өмір сүруге құлшыныс, керісінше, солғын тартты. 9 жасымда асықтан суыған сәтім еске түсті. Сол кезде де тап осындай күй кешіп едім. Сырттан қарасаң адам қызығардай тіршілігім бар. Бірақ әрі қарай не үшінжанымды салып еңбектену керегін түсінбедім. Осыған дейін өмірге ғашық еткен фактордың бәрі үйреншікті нәрсеге айналды. Жұмыстан шаршап кеп, төсекке құлай-сың. Баяғыдай «қашан таң атады?» деген дегбір жоқ. Ке-рісінше, «ертеңгі күн болмаса екен. Күн барынша кешігіп шықса екен. Түн кетпей тұрып алса ғой» деп тілейсің. Кештің тезірек батуын тілейтін әдет таптым. «Бүгінгі күн бітті-ау, ақыры! Жұмыстың біткені рас па, өтірік пе?» дейсің таусылып. Тіршілік тоқтап, өмір бар қызығын сарқып тауысқандай сезіліп тұрды. Мұндай сұрықсыз, мән-мағы-насыз тіршілікпен 70-80 жасқа дейін бару азап боп көрінді. Сол кезде өлім мен үшін позитивті ұғымға айналды. «Өліп қалсам не болады?» деп сұрадым өзімнен. «Еш-теңе болмайды. Тірі адам тіршілігін істейді» деген жауап алдым. «Бала-шаға үшін өмір сүр. Оларды өсіріп қызығын көр, әлі-ақ немере бағасың. Немере баладан тәтті» деген сияқты жиі айтылатын уәждер шабыт берген жоқ. Себебі оның бәрі менде бар. Той-томалақ, барыс-келіс, туыс-ту-ма – бәрі де болды. Бірақ уақытша жұбаныш еді. Ондай қызықтар «лап» етіп, қайта басылады. Ұзамай естен шы-ғып кетеді. Өсе келе ұлдың ұяға, қыздың қияға кететіні көрініп тұрды. Густав Юнгтің тілімен айтқанда, жан, шіркін, ғарыштық мәні бар бір затты аңсады да тұрды.

Сол рухани ізденіс отыздан асқан соң ерекше үдеді. Дүкеннен «Духовный мир человека» деген кітап сатып алдым. Парақтап отырып, «Человек в поисках смысла» деген бөлімді көзім шалды. Көктен іздегенім жерден та-былды. Виктор Франкл мен оның қалыптастырған «Логотерапия» ғылымымен алғаш танысқан кезім – сол. Ертесі-не Франклдың бір кітабын интернеттен тауып, бас алмай оқып шықтым. Жағдай жақсарып, бәрі орнына келе бас-тады. Әлбетте, періште боп кеткен жоқпын. Пендешілік қателіктерге ұрынып, түрлі жағымсыз жанжалға килігіп жүре бердім. Ондай оқиғаларды өмірдің заңды бөлігі деп қабылдадым. Есесіне есті тез жинап, еңсені тіктеп ала-тын шеберлік пайда болды. Сөйтіп жүргенде ертеңгі күнді асыға күтетін хәлімді қайта таптым. Енді Құдай 100 жыл ғұмыр берсе де қорықпаймын деп ойладым.

Осы кезде залдағы балалар:

– Ағай айтыңыз. Ол не нәрсе? Біз де мән тапқымыз келеді. Өлгенше өмірге ғашық қылатын қандай зат? Франклдың берген жауабын айтсаңызшы, – деп шулай жөнелді. Жанымдағы бақылаушы мұғалім таңғалды. 14 жасар балалардың «Өмірдің мәні не» деген ауыр тақырыпты түсінгені былай тұрсын, МӘН іздеген талпынысы есінен тандырды. Лекция біткен соң да балалар мені қоршап алып, сұрақты жаудырып жатты.

Бұл лекция оқушыға емес, жасы үлкен мұғалімдерге арналғандай әсер қалдырды. Ол ұстаздар бөлмесіне жеткенше «Біздің өмірде не мән бар? Алатының елу мың ай-лық. Оны да анаған-мынаған жинап, ырың-жырың қылады. Өзімізше ұл-қызға ақыл айтып ұрсамыз. Бізді тыңдай-тын бала да көрінбейді. Әйтеуір, «жоқтан жақсы ғой» деп мектепке салпылдап келіп, сүйретіліп қайтамыз» деп өзі-мен өзі сөйлесіп келе жатты.

Өмірге ғашық болу – 2

Оқиға былай болған. Виктор Франкл II дүниежүзілік соғыс қарсаңында Австрияда тұрып жатты. Фашистік Германия Австрияны басып алған соң, ұлты – еврей Франклдың жағдайы мүшкіл болды. Ол психолог ғалым болғандықтан, елден қашып шығуға АҚШ виза берді. Бірақ қартайған ата-анасын жау қолына қалдырып кетуге Франклдың дәті бармады. Фашистер оны әке-шешесімен бірге түрмеге қамады. Лагерьде барлық туысы опат болды. Тұтқынды малдан бетер қорлайтын фашистер түрмедегі кез келген бейшараны түрлі сылтаумен өлтіре салатын. Тұтқынның көбі «түрмеден денсаулығы темірдей жастар мен мығым денелі азаматтар тірі шығады. Шау тартқандар мына азапқа бір апта да шыдамас» деп қайғырды. Алайда, оқиға басқаша өрбіді. Франкл: «Өзімізге қол салу туралы ой бәрімізді мазалайтын. Айналаңда тұтқындар топырлап өліп, ажал қаупі әр күн, әр сағат сайын төбеңде төніп тұрғанда еріксіз өлу жайлы ойланасың. Ит қорлыққа шыдай алмағандар тоқ жүргізілген сым қоршауға барып, асылып қалатын. Ал мен қолға алған ісімді аяқтамай өлуге хақым жоқ деп іштей бекіндім» деп жазады.

Освенцумда денсаулығы мықты, ірі жігіттерден гөрі кеудесінде арман-мақсаты бар ақжүректер өміршең боп шықты. Тамағын тығылып жеп, өзгенің нанын ұрлаған, ауыр жұмыста өзінің шаруасын тындырып, жолдасымен ісі болмаған адамның түгелге жуығы түрмеде ажал құшқан. Тіпті фашистерге сатылып, капо қызметін атқарғандар да сүзектен өліп жатты. Ал қақаған аязда жолдасына соңғы киімін шешіп берген, сабындай қара нанды бөлісіп жеген альтруистер түрменің тозағынан тірі шыққан. Осыған қарап Франкл: «Адамның жаны сірі. Өлмеймін деп үлкен мақсатқа талпынса нашарлап кеткен денсаулығын қалпына келтіре алады» деп түйеді.

Қызығы түрмеде мынадай құбылысты байқаған. Ол: «концлагерь адам төзбес азапты жер болса да, жанға қуат беріп, өмірден түңілдірмей ұстап тұратын қуанышты сәттер болып тұрды. Жұмыстан соң бізді асханаға жібереді. Ол жерде Ф. есімді аспаз болды. Оның өзгеден айырмашылығы тұтқындарға сорпа құйғанда тамыр-таныстыққа қарамайтын. Өзге азпаздар танысы не туысы келе қалса қазанның түбін қопарып, сорпаның қоюын құйып беруге тырысатын. Ал Ф. қазанды шайқап, қою сорпаны бәріне тең түсіретін. Оның осы әділдігі біздің кеудемізді қуанышқа толтырып, дәтке қуат беретін» деп жазады.

«Лагерьде жүргенде кімнің ажал құшатынын алдын ала біліп отырасың. Біреу болашақтан үміт үзсе, өмірі қоса үзілетін. Таңертең жуынбай, жатып алады. Оларды ұрып-соғып, қорқыту мүмкін емес. Бірнеше күн далаға шықпай, өз дәретіне былғанып жата береді. Соңғы шылымын шығарып шеккеннен-ақ, бүгін өлетінін біліп отырасың. Олар маған «өмірге сонша жармасып қайтеміз, тіршілікте қы-зық ештеңе қалмады» дейтін.

Бір танысым қызық жағдайда жан тапсырды. Ажалынан бір ай бұрын түс көреді. Түсінде тылсым күш үн қатып, «кез келген сұрағыңа жауап беремін» деп сыбырлапты.

– Мына азап қашан бітеді? – деп сұрайды ол.

– 30 наурызда бітеді, – деп тылсым үн жауап береді.

Бұл оқиға 1945 жылдың ақпанда болды. Ол түс көрген күннің ертесінде ерекше көңілді, өмірге ғашық болып жүрді. Кеудесі үмітке толғаны анық байқалды. Көрген түсін Құдайдан келген аянға балап, шүбәсіз сенді. 30 наурызда соғыс бітеді деп күтті. Зымырап бір ай өте шықты. Бірақ өзгеріс болмады. Кешке ыстығы көтеріліп, ауыра бастады. Түрмеден босамасына көзі жеткенде бірден құ-лазып, өзін тастап жіберді. Таңға жетпей дүние салды.

Адам жаны өзіне тірек болар сенім мен үміттен ай-рылғанда иммун жүйесі де жойылады. Сенімі күйреп, үміті үзілгенде, қолайлы сәтті күтіп жатқан сүзек вирусы ас-қынып шыға келді. Ол бір-ақ күнде үмітсіздік құрбаны болды. Бірақ мистикалық дауыс оған дұрыс айтты. Расын-да оның азапты өмірі 30 наурызда тоқтады.

Лагерьде тұтқынды суицидтен құтқаруға тыйым сал-ған. Екі жолдасымды ажалдан алып қалудың сәті түсті. Олардың екеуі де: «бізде болашақ жоқ» деп суицидке іштей дайындалып жүрді. Мен олармен сырластым. Бірі-нің туыстарына еріп, шетелге өтіп кеткен бір баласы тірі екен. «Қалайда сол баланы тауып, жаңа өмір бастауға мүмкіндік мол» деп сендірдім. Екіншісі ғалым еді. Соғысқа дейін бірнеше кітап шығарған. Бірақ кітаптың соңғы томы шығып үлгермепті. «Қалай да тірі қалып, кітапты жазып бітіруің керек» деп үгіттедім. Олардың кеудесінде үміт оты күшейіп, болашаққа ұмтылды. Екеуі де тірі шықты.

Лагерьден босап шыққанда Франклдың түрі адам шошырлықтай еді. Ырсиған сүйектері құр терімен қаптап қойғандай. Бұрынғы үйі, кабинеті, кітаптары бомбаның астында қалған. Әке-шешесін, әйелін, туысын түгел өлтіріп тастаған. Он бес жыл зерттеген докторлық диссерта-циясын фашистер өртеп жіберді. Сонда да Франкл еш мұңаймастан жаңа өмір бастады. Жұртқа ӨМІРДІҢ МӘНІ туралы мазмұнды әңгіме айтып, сырқат жандардың жаңа өмір бастауына жәрдем етті. Ілімін логотерапия деп ата-ды. Осы ілімді дамытып, ең атақты ғалымға айналады. Көптеген елдің президенті, ғалымдары, философтары онымен жолығып, өмірдің мәні жайлы сөйлескісі келетін. ӨМІРДЕН МӘН іздеу адамда туа бітетін мінез. Осы ізденіс пенденің бүкіл өмірінің болашақта қай арнаға ауатынын анықтайды. Уақытша қызыққа алданып, ӨМІР-ДІҢ МӘНІН жоғалтып алған адам, ауасыз бос кеңістікке шығып кетіп, қалқып жүрген ғарышкердей жағымсыз сезімге шырмалады. Өмірде табан тірер тиянақ таппаған ғаріп жандай бақытсыз күй кешеді. Осы сезімді «экзис-тенция вакумы» деп атады. Осы вакум адам тағдырын қиып түсетін күллі қасіреттің қайнар бұлағы.

Бөтен жанды риясыз жақсы көріп, арланбай қызмет етіп, қажетіне жарағанда адам тұлға ретінде қалыптаса-ды. Неғұрлым жұртқа көмектесіп, көңілін тауып, шаруа-сына жегілсе, соғұрлым адамгершілік қасиеті шыңдалып, тәуелсіз тұлғаға айналады деп түйеді.

Франкл 1997 жылы 92 жасында дүниеден озды. «Адамзатқа пайдам тисе» деген игі арманы өмірдің ең қиын белесінен аман алып өтіп, ақыл-есі алжытпаған қалпында таза жанын о дүниеге салтанатпен шығарып салды.

«Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: адамдық борышың – адам ұрпағына қуаныш пен шаттық сыйлау. Өмірдің мәні – кез келген адамның нәсіліне, ұлтына, түріне, дініне, тіліне, жынысына қарамастан жаның ашып, адал қызмет ету, соған марапат күтпестен шаттыққа шомылып жүру. Бұл – Франклдің өлер алдында берген соңғы жауабы.

Логотерапия туралы лекциялар мектепте толқын ту-ғызды. Оқушылар өмірлік арман-мақсатын айқындау үшін ізденіске түсті. Ақмарал апай өзге мектептегі әріптесте-ріне лекция жайлы айтып, мақтанып қойыпты. Артынша, басқа мектептер шақырды. Бізге соның бәрін қамту өмірдің мәніне айналды. Бұл әңгіме Қалалық білім бас-қармасы басшысына дейін жетті. Басшы кабинетіне ша-қырып: «бүкіл қаланы қамтыңыз» деді де, 72 мектептің тізімін бір-ақ берді. Өз сөзіңе қарсы шығу қиын. «Ақы сұ-рамай, мақтау күтпей тек шаттыққа бөлену үшін еңбектенеміз» деген кредомызға қарсы шыға алмадық. (Қасым-да үйренуші екі жас жігіт болды). Логотерапияның теория-сымен емес, енді практикасымен айналысуға тура келді. Күн сайын 4-5 мектепте лекция оқыдық. Шаршап кеп құ-лағанда естен танасың. Оқиғаның жаңғырғы Балалар құқығын қорғау комитеті директорына жетіпті. Енді ол шақырды. Кабинетіне барсам, қасында Ақмарал апайым отыр. Қалай тапқаны бірден түсінікті. Директор:

– Қала деген не тәйірі! Облыс суицидтен бірінші орын-ға шығып барады. Мынау емі жоқ апат болды. Cізге күллі облысты беремін. Арнайы көлік алып жүреді. Барлық зал оқушыға толып, дайын отырады. Тоқтамай аудандарды аралап, біздің кәсіби мамандарды өз әдісіңізбен таныс-тырып отырсаңыз болды, – деді. Бірақ бұл кез мамыр айының ортасы болатын. Олар жаңа оқу жылына жоспар құра бастады. Өкінішке орай, барлық жоспар күйреді. Мен маусым айында Алматыға көшуге мәжбүр болдым. Шымкенттегі жұмыс аяқсыз қалды...

Лекция оқуға 14-15 жас арасын таңдауыма себеп: Лев Толстойдың бозбалаларға арнап жазған өсиеті еді. Алдыңғы айтқан, «Духовный мир человека» кітабында Толстойдың «Өздеріңе сеніңдер» деген жазбасын көзім шалды. Онда Толстой: «Балалықпен қоштасқан соң санадa «Мен кіммін? Бұл өмірде не істеп жүрмін? Не үшін жаралдым? – деген сұрақтар пайда болады. Оның жауабын таба аларыңа сенімді бол! Даналардың жауабы жұрт пікірімен сәйкес келмесе, одан шошыма. Пікір қайшылығынан қорқуға болмайды. Қайшылықтың ұлғаюы, сенің Құдай сипаттас рухыңның ояна бастағанының айқын белгісі. Бір-біріне қайшы пікірдің астарында өмірдің шын мағынасы көмулі. 15 жасымда мені де осы сұрақтар мазалады. Бірақ өз бетімше жауап іздеуге қаймықтым. Ел-жұрттың қайталай беретін қате пікірін еріксіз қабылдадым. Осы қателіктің азабы ұзаққа созылды. Өскелең жас, жұрт өздері түсінбесе де, сендерге таңып сөйлейтін пікіріне мән берме. ӨМІРДІҢ МӘНІН шынайы түсінуге тырыс. «Бұл талпынысың жас бала бойындағы орындалмас арман, құлшыныс» деп дәлелсіз сөйлейтіндерге құлақ аспа. Кеудеңде Құдай сипаттас сезімдер алғаш оянғанда, оның қаншалықты маңызды екенін терең сезін. Осы сезімнің жалынын сөндіруге жол берме. Жастық шақтың қуатын пайдаланып, бұл шоқтың өршіп жануына бар жігеріңді сал. Дәл осы рух сәулесінің күш алып, алаулап жануына барша адамның ұлы қуанышы мен бақыты байланған» дейді.

Толстойдың осы өсиеті еріксіз ой салды. Расында жасы 15-тен асқан соң, бозбала гармондардың шабуылына ұшырайды. Тұла бойын құмарлық билеп әкетеді. Осы кезде «өмірдің бар қызығы – махаббатта» деген сеніммен романтикалық әлемге өтіп үлгереді. Бұл қызық 25-ке жеткенше жібермей ұстап тұрады. Одан әрі отбасының қызығы мен шыжығы, карьера жасап, абырой жарыстыратын құмарлық заманы басталады. Осы аралықта бала-шаға көбейіп, проблемалар бірінен соң бірі шашырай шығып, өмірдің алба-жұлбасын шығарады. Біреулер үшін өмірдің мәні – баспаналы болу. Көше беруден мезі болған азамат өмірге бейне бір баспана мәселесін шешу үшін келгендей күйге түседі. Қала берді, орта жастан асқан соң, жас кезінде білінбеген аурулар меңдейді. Кейбіреулер ішіп кетеді. Көбі көңілсіз өмірді түсініксіз хәлде сүріп шығуға амалсыз бекінеді.

Талай жерде кісілерден «Сені тіршілікке не байлап тұр? Не үшін өмір сүресің?» деп сұрадым. Ең көп кездесетіні «бала-шағаның қамы ғой» деген жауап. Енді біреулері: «Осыны ойласам қорқып кетем. Құрсыншы, айтпашы осы бәлені» деп, бірден жауып тастайды. Толстой рас айтады, ең қолайлы жас – 13-15-тің арасы. «Не үшін өмір сүресің?» деген сұрақты алғаш осы жастағы балаларға қойдым және бірінші рет оның жауабын бірге табуға шынымен талпынатын табанды жастарға тап болдым.

Өмірге ғашық болу – 3

2012 жылғы көктемде басына қиын күн туып, Сәкен есімді туысым іздеп келді. Ол бір құжатта кеткен қателіктің құрбаны болыпты. Қылмыстық іс қозғалғанда, қағазда аты-жөні жазылып, құрыққа түседі. Біздің «әділ» сот жүйесі оны аямасы анық еді. Кемі 6 жылға анық сотталады. Ол депрессияға түсудің алдында тұрды. Жасы 30-дан енді асқан жігіт. Алтын асықтай 3 қызы мен ақылды келіншегі бар. Өзі тұратын шағын қаланың құрметті азаматы. Аулының мақтанышы. Ұжымына абыройлы, сауатты маман. Мына көлденең қырсық оның осынша адал еңбекпен жиған абыройын жойғалы тұр.

Біз бірнеше күн мән-жайды талқылап жүрдік. Ол барынша сабырлы болуға тырысты. Сонда да түнде дөңбекшіп шығатын. Кейде дауысы өзгеріп, қобалжып отырғанын білдіріп қояды. Оны жұбату үшін уағыз, насихат айтпадым. Себебі, оның өз басына жетіп артылатын діншілдігі де бар.

Әлбетте, мұндай жағдайда әр адамның өзін сақтап қалу инстинкті іске қосылады. Қызметтес әріптестері өз басын аман алып қалу үшін жанталасып жатты. Бірін-бірі ұстап беру, сату, қашу – бәрі-бәрі болып жатты. Айтайын дегенім ол емес еді. Мәселе – адамның ішкі әлемінде жүріп жатқан психологиялық процесстері. Бірде оған:

– Сәкен, саған тықыр таянды. Ерте ме, кеш пе, полиция сені қамайды. Уақытың тығыз. Бұл АҚШ емес. Біздің соттан әділдікті сирек көресің. Одан да осы бәленің қайғысына жұтылып кетпеудің амалын жасайық, – дедім.

– Не ұсынасыз?

– Саған Виктор Франклдың Освенцумнан қалай тірі шыққанын айтып берейін.

– Адвокат танысыңыз жоқ па?

– Бар. Бірақ одан қайран болмас, – дедім. Ол ықылассыз ғана:

– Айтыңыз, – деді. Екі сағат концлагердегі тозақты суреттеп шықтым. Сөз соңында:

– Сол адам қашан өлді деп ойлайсың? – дедім.

– Білмедім. Соғыстан соң 10-15 жыл жүрген шығар.

– Жоқ, 1997 жылы қайтты. Мен ол кезде әлі студент екем, – дегенде ол аузы ашылып, отырып қалды.

– Кел енді, жағдайды таразыға тартайық. Франкл фашистердің концлагеріне түсті. Сен 21 ғасырдың түрмесі-не қамаласың. Освенцумда жұмысқа жарамсыз адамды отқа жағады. Нарда ұйықтайды. Тоғыз адамға бір көрпе.

Жастық жоқ. Аяқ киім жастанады. Тәулігіне 200 грамм нан. Түсте 1 мезгіл сылдыр сорпа. Дәрі-дәрмек жоқ. Қыста қалың киім атымен жоқ. Қылығы жақпаса полицейлер (капо) өлтіріп сабайды. Тырнағының астына ине тығады. Адамды атымен емес қолындағы номерімен шақырады. Барлық құжаты түгел өртеледі. Дүние-мүлкі атам заманда талан-тараж болған. Тұрған үйі, қаласы соғыста түгел жанып кеткен. Барлық туған-туысын өлтіріп, жағып жібер-ген. Өзі құл сияқты. Айналасы тау-тау боп үйіліп жатқан өлік. Өле қалса ешкім жоқтап жыламайды. Керісінше, жолдастары қуана-қуана киімін шешіп алады. Тіпті, бәтең-кенің бауына дейін қалдырмайды. Бәрінен жаманы – не-ше жылға қамалғанын болжап біле алмайтын. Франкл осындай тозақтан өзін емес, талай досын аман алып шықты, – дедім.

– Қызық екен, иә, – деп ұмсына түсті.

– Енді сенің жағдайың қалай болады? Соны өлшейік. Аты-жөнің сақталады. Мүліктерің тұра береді. Дипломың жойылмайды. Жұмысыңды жалғастыра аласың. Әйел ба-ла-шағаңа тиіспейді. Ауырсаң емдейді. Сабап, қинамайды. Тамағың тоқ. Жеке төсек (жастығымен), қалың көрпе. Құқықтарың тапталса шағымдана аласың. Адвокатың ар-тынан барып тұрады. Ішінде қосымша кәсіптер оқытыла-ды. Кітап оқып, біліміңді толықтыруға рұқсат. Жүріс-тұры-сың жақсы болса, мерзіміңнен бұрын амнистияға ілігуге болады. Қамаудан қашан босайтыныңды шамалап біліп отырасың. Бастысы – мақсат-мұратыңнан көз жазып қал-масаң болды. Барлық қиындықты қиратып өте шығасың.

– Өмірге не үшін келіппін? Франкл не дейді?

– Франкл «біз өмірге айналадағы жұртты қуанту үшін ғана келдік. Қасыңдағы адамның түріне, жынысына, мәртебесіне, діни сеніміне, әлеуетіне қарамастан шаттық сыйлау үшін туылғанбыз» дейді. Осы тараптан қарасақ түрменің іші не, сырты не бәрі бір емес пе? Сен бостандықта жүргенде де, ҰЛЫ МӘНГЕ жақындау үшін айналаңа жақсылық жасап, елге қуаныш сыйлауың керек болады. Бірақ, біз бостандықта жүргенде «бала-шаға қамы үшін» деп адамшылықтан аттап кетуге дайын тұрамыз. Атақ пен қызметке таласқанда қасақана қиянат жасаймыз. Қиянат МӘНДІ жоятын бірінші фактор. ӨМІРДЕН МӘН кеткен соң, үлкен апаттың болмай қоймас анық. Керісінше, түрмеде МӘНГЕ ұмтылуға шанс көп. Оның үстіне, ол жақта да сен сияқты қосақ арасында кетіп қалған бейкүнә жанның көптігіне күмән жоқ. Тіпті саған қызығып отырмын, – дедім қалжың араластырып.

Ол алғаш рет жымиып күлді. Әрі қарай бұл тақырып тереңдеген үстіне тереңдей берді. Ол шындап ширыға бастады. «Бәлкім, сотталмай қалармын» деген бос дәмеден арылды. Адвокат досым оны алып қалу үшін бар өнерін салды. Кінәсіз екенін дәлелдейтін бір құшақ құжат та жинады. Бір күні:

– Сәкен, сенен Франкл шықпайтын сияқты, – деді.

– Неге? – деді Сәкен селк ете қалып.

– Себебі, мен істі сындыратын сияқтымын. Сені соттауға еш негіз жоқ. Бәрін былықтырған басшыларың ұсталу керек. Егер сені алып шықсам, логотерапиямен айналыса алмайсың, – деп әзілдеді.

– Қап-ай. Өзімді дайындап, Франкл сезініп жүр едім. Жоспарымды бұзатын болдыңыз, – дегенде күлмеген адам қалмады.

Оның қайғыны жеңгенін сол сәтте анық байқадым. Қиындыққа «келсең кел» деп нық отырды. Мен бәрібір күштінің арты диірмен тартарын білдім. Ойым дәл келді. Адвокат арамтер боп қала берді. Көп ұзамай оны алып кетті. Бір кездері дастарқандас болған, бірге жүрген жора-жолдастары оны тезірек ұстап беруге барын салды. Жыламаған адам қалмады. Бір жыл тергеуде жатты. 2013 жылдың ақпанында үкім оқылатын күні сотына бардым. Кісенмен жетектелген үш жігітті залға әкеп қамады. Мен де қарап тұрдым. Соттың оған тура қарауға жүзі шыдамады. Керісінше сот Сәкенді емес, Сәкен оны соттап жатқандай әсер қалдырды. Себебі, сот та Сәкеннің жазықсыз сотталып жатқанын жақсы біліп тұрды. Сот (әйел) басын көтермеген күйі үкімді асығыс оқып шықты да:

– Сәкен, қарағым ренжіме. Саған бұдан төмен бере алмаймын... Біздің жұмысты білесің ғой... Азаматсың. Мені де түсін.., – деді жалынышты хәлде.

– Иә, иә, уайымдамаңыз апай. Бәрін байқап, сезіп отырмын. Сізге ренжитін жөнім жоқ, – деді.

– Ой айналайын, түсінгеніңе рақмет. Тезірек босанып шығуға тырыс. Мақұл ма?

– Иә, әлбетте. Ол жағына қам жемеңіз, – деді Сәкен еңсесін түсірмеген күйде.

Сол кезде байқағаным, сот Сәкенді соттағанымен, соттың ішкі дүниесінде оның өзін ары соттап жатты. Ақталу-ға сылтау таппай, далбасалап Сәкенді жұбатқан болды. Ал біздің жігіт жігерін мұқалтпады. Бұрынғыдай үрейі де жоқ. Себебі, ары таза. Өмірден мағына алып, ҰЛЫ МӘН-ГЕ жақындауды меңгеріп алған. Осы жерде бір нәрсені аңғардым.

Алғашқыда Сәкеннің арман-мұраты шаблондардан шықпайтын стандартты болатын. Бала-шағаның жанында болу, жұмыста абыройлы жүру, әйелімен тату-тәтті ғұ-мыр кешу дегендей... Тосыннан келген апат оның өмірлік мұратын жаншып жібергендей болды. Көкірегіндегі мақсат-мұраты өзгере алмай, алдында күтіп тұрған түрменің бөлмесімен біріге алмай тоқырап тұрды. Кейін, Франклдың логотерапиясын оқып, өмірдің мәнін басқаша түсінгенде, арман-мақсаты айқындалып, ұлғайып шыға келді. Енді қай жерде болса да шабытпен өмір сүруге дайын еді.

– Туыстарыңмен қол берісіп қоштасуға рұқсат, – деді сот. Кезек-кезек қоштасып жаттық.

– Ал аман бол, Сәке, 8 жылдан соң көріскенше, – деп алақанымды сарт еткізді.

– Нұрланып кетіпсің ғой, МӘН таптың ба? – дедім әзілдеп.

– Иә, кеше душқа түсіп алғанмын, – деді күліп. Сәкен-мен солай қоштастым.

Сосын оларды алып кетті. 2013 жылдың жазында ора-за айтпен құттықтап телефон соқты. Даусы өте сергек. Курортта жатқан адамдай қалжыңдап күлдірді.

– Логотерапия қалай боп жатыр? – дедім.

– Керемет! Қасымдағы жігіттердің миына операция жасап шықтым. Бәрін өмірге құштар етіп жатырмын. Риза. Мұнда кітап оқимын деген адамға басшылық оң көзбен қарайды. Тегін үйрететін кәсіптерін түгел үйреніп алуға жігіттерді үгіттеп көндірдім. Сабақтан қалмаймыз. Кеше апайымыз:

– Сендер өзі сотталған адамсыңдар ма әлде студентсіңдер ме? – деп таңғалды. Мұнда бір жігіт мектеп бітір-меген екен. «Ой жақсы болды. Сені Құдай кезіктірді. Сенің арқаңда аттестат алып шығатын болдым, – деп тура бір диплом алатын адамдай қуанып жүр. ҰЛЫ МӘНГЕ ұмты-лу тоқтаусыз жүріп жатыр. Құда да риза, құдағи да риза! – деді.

Содан кейін, жарты жыл тым-тырыс жоғалды. 2014 жылдың қаңтарында шетелге оқуға аттанғалы жатқанмын. Телефон шыр етті. Даусынан бірден таныдым. Шаттыққа толы даусы сол күйі өзгермеген. Саңқылдап тұр. Жағдай сұрасқан соң:

– Ал айта бер бұйымтайыңды, – дедім.

– Кітап керек.

– Қандай? – дедім. Ол сатырлатып біраз кітаптың тізі-мін берді. Көбі логотерапияға қатысты. Ішінде ағылшынша сөздіктер де жүр.

– Сөздіктің не керегі бар? – дедім.

– Не керегі бар несі? Шыққанша тіл үйреніп шығамыз. Оған дейін ағылшынға сұраныс өсіп те қалар. (Үйде жүргенде шет тілін біраз оқытып жібергенмін).

– Басқа не жаңалық?

– Жаңалық сол. Кеше түрме басшысы шақырды. Сәкен, сені басқа жаққа ауыстыруға нұсқау келген. Барымды салып алып қалдым. Себебі, сен кетсең мына жерде діншілдер күшейеді. Бұрын бәрі мұнда түскен соң жаппай дінге ұрынатын. Алақандай аулада 40 қауым боп отырғаны бір-бірімен қырқысып. Шетінен фанат. Байқаймын, сенің сөзің басқа сияқты. Саған ұйығаны оқуға ден қояды. Кімнің-кім екенін біз де білеміз. Қысқасы, дос болайық, – деді. Түрменің бастығы риза. Оны да шаттыққа бөлеп, ҰЛЫ МӘНГЕ бір табан жақындай түстім, – деді.

Лондонға кетерден бір күн бұрын поштаға барып, тапқан кітаптарды салдым. Ақпан айында келіншегіме хабарласып:

– Рақмет! Бәрін алдым, – деп алғыс айтыпты.

Өмірге ғашық болу – 4

ХХ ғасырдың басында Еуропада Зигмунд Фрейд бастаған психологтар адам жанына қатысты жаңалықтар ашып, әлемді шулатып жатқан кезі болатын. Бізді «қандай фактор өмірге ынтық етеді?» деген сұрақ қызу талқы-ланып жатты. Фрейд: «адамды өмірге нәпсі құмарлығы ынт