Сейілбек Мырзабай

БАЛАЛЫҚТАН ДАНАЛЫҚҚА

Алматы – 2021

ӘӨЖ 159.9

КБЖ 88.1 Б22

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ

Б22 Балалықтан даналыққа: Отбасы хрестоматиясы/19-басылым. – Алматы – 2021. – 256 б.

Бұл кітап логотерапия және экзистенция анализі негізінде талданған. Одан бөлек психология ғылымдарының докторы, логотерапевт Элизабет Лукастың тәжірибелері молынан енгізілді. Оқушылармен жүргізілген сауалнама нәтижелері, автордың түрлі ситуациядағы оқиғалары мен сұхбаттары берілген.

Бұл кітап баланың болмысы мен оның тәрбиесіне тереңінен үңілген барша ата-анаға арналады. Сонымен қатар оқушылармен тікелей жұмыс істейтін мектеп психологтарына, пән мұғалімдеріне, сынып жетекшілеріне факультативті құрал ретінде ұсынылады.

ISBN 978-601-7656-17-1 © Абзал Құспан © OtbasyBooks

АЛҒЫСӨЗ

2013 жылы ағылшын тілін жетілдіру үшін Мальтаға бардым. Біздің топта испан, италиян, түрік, орыс және неміс жастары болды. Кешке жастар бас қосып, әр түрлі тақырыпта әңгіме-дүкен құрамыз. Бір күні Шмид есімді неміс жігіттің көңіл күйі болмай, әңгімеге араласпай отырды.

— Саған не болды?» – деп едім, ол:

— Nullbock auf Nichts, – деп көңілсіз жауап берді. Бұл неміс жастарының жиі қолданатын жаргоны. «Ештеңеге зауқым жоқ», «Өмір қызық емес» деген ұғымды береді. Ол кезде бұл сөзге мән бермеп едім.

Кейін тіл курсын ашып, оқушыларға ағылшын үйретіп жүргенде бұл сөзді олардан жиі еститін болдым. Сонда ғана бұл сөздің астарына үңілдім. Себебі «ештеңеге зауқым жоқ» оқушыға сабақ беру өте қиын. Ата-анасы бар жағдайын жасап қойған. Мемлекет те мектептің материалдық-техникалық, кадрлық әлеуетін жақсартуға күш салады. Бірақ балалардың оқуға, өмір сүруге деген құлшынысы күн санап солып барады.

Енді сұрақ! «Ештеңеге зауқым жоқ» баланың өмірге деген құштарлығын қалай оятамыз?

Баланы оқыту үшін сан түрлі әдістемемен қаруланып, тілді шебер білудің жеткіліксіз екенін түсіндім. Көкейімде «Партада отырған оқушы кім? Баланың болмысы неден тұрады? Оны қайтсек дұрыс танимыз?» деген экзистенциялық сұрақтар ояна бастады.

Осындай сұрақтардың жауабын табу үшін ізденуге тура келді.

Академиялық алаңда адамның рухани болмысын дәл зерттеген ғылымның бір саласы: – логотерапия. Бұл ғылымның негізін қалаушы – веналық ғалым Виктор Франкл. Ол – ХХ ғасырдағы ең көрнекті психиатрлардың бірі болып мойындалған.

Адамның МӘНГЕ ТАЛПЫНЫСЫ мен оның ПСИХИКАЛЫҚ САУЛЫҒЫ арасында тығыз байланыс барын алғаш дәлелдеген ғалым. Франклдың теориясы өмірден мән таппай, күйзелген кісіге қолдау көрсетіп жүрген психотерапевтерге көп көмегін тигізді. Оның «Өмірден мән іздеген адам» еңбегі қазақшаға аударылды. «Отбасы хрестоматиясы» сериясымен «Логотерапия немесе өмірге құштарлық» деген кітап та жарыққа шықты. Бұл кітаптар автордың философиялық толғанысы мен психологиялық талдауынан тұрады. Ал біз соның педагогикалық қырын ұштағымыз келді. Франкл педагог емес. Бірақ шәкірттерінің арасында логотерапияның әдістемесін құрастырған логотерапевтер бар. Солардың бірі – Элизабет Лукас. Ол да логотерапияның методикасы мен техникасын дамытып, жетілдірген ғалым. Франкл арал болса, Лукас сол арал мен құрлықты жалғап тұрған алтын көпір іспетті.

Заманауи технология мен қазіргі интернеттің арқасында сол ғажап алтын көпірге қиналмай жалғанып алдық. Австриялық ғалымның ағылшын, орыс тілдеріне аударылған бірнеше кітабын интернет-дүкендерден алдырдық. Олар: «Meaning in suffering: comfort in crisis through logotherapy», «The therapist and the soul: from fate to freedom», «Meaningful living: introduction to logotherapy theory and practice», «Logotherapy: principles and methods», «Учебник логотерапии: представление о человеке и методи», «Семинары по логотерапии», «Источники осознанной жизни. Преврати проблемы в ресурсы», «Искусство уважения. Как помочь ребенку найти свой путь?», «Франкл и Бог. Откровения психотерапевта о религии и Боге», «Свой путь направь к звезде. Душевное равновесие в трудное время», «Психотерапия с достойнством. Конкретная логотерапия».

Кітап қалай жазылды?

Енді соған тоқталайық. Кітаптың 60-70 пайызы Элизабет Лукастың еңбектері негізінде жазылды. Онымен шектелмей өзге де ғалымдардың деректерін енгіздік.

Бірақ бірден айтайық, бұл кітап академиялық еңбек емес. Қарапайым оқырман академиялық мәтінді түсіне алмайды. Логотерапияның терең теориясы мен методикасы қарапайым оқырманға ұғынықты болуы үшін, шынайы оқиғалар желісімен ашықтап отырдық.

Бұл кітап ата-анаға, мұғалімдерге және мектеп психологтарына арнап жазылды. Себебі олар – баланың тәрбиесіне тікелей жауапты тұлғалар. Баланың болмысын неғұрлым дұрыс танасақ, оларды дұрыс тәрбиелеу де соғұрлым оңай түседі.

Бір кезде ағылшын үйрету курсынан басталған жобам қазір тіл үйретумен шектелмей, басқа да құндылықтарды қатар сіңіретін балалар лагеріне айналды. Бұл жайлы кітаптың ішінде айтылған. Сол лагерьге тәрбиесі қиын балалар да келеді.

Шынымды айтсам, проблеманың 90 пайызын ата-ана тудырады. Олар балаға дербес болмыс, рухани потенциал, ерікті жаратылыс деп қарамайды. Интеллектісін ұштай берсек, болашақта мол ақша табатын «машинаға» айналады деп ойлайды. Мұндай кесел көзқарас балаға кері әсер етеді. Рухани болмысы бітелген бала бір күні атаанасының «бас ауруына» айналады. Сондықтан маған баламен емес, ата-анамен жұмыс істеу қиындық туғызды. Редукционистік, детерменистік, нигилистік көзқарастарға ұрынған ересектерге кішкентайлардың рухани қалауы мен даралығын түсіндіруге мәжбүр болдым.

Егер ата-ана осыны дұрыс түсінсе, біраз проблеманың түйіні демде тарқатылады. Осындай дүниелер бізді кітап жазып, жиған-терген тәжірибемізді ата-анамен бөлісуге итермеледі.

Бұл тақырыпта мектеп мұғалімдері мен ата-аналарға жиі дәріс оқимын. Сондағы байқағаным: мұғалім мен ата-ананың қарым-қатынасында кілтипан бар. Баладағы проблема да осы екі тараптың бір-бірін дұрыс түсінбеуінен келіп шығады.

Ата-ана баласының таяз біліміне мұғалім мен мектепті кінәлайды. Мектеп оқушының теріс тәрбиесін ата-анадан көреді.

Осындай түйткілді шешу үшін логотерапияның талаптары бойынша мектеп пен отбасыға арналған ережелерді қамтыдық. Бұл ережелерді Элизабет Лукас енгізген.

Соңғы тарауды «Сұрақ-Жауапқа» арнадық. Мұғалім үшін ең қиын нәрсе – қуыскеуде балаға бірдеңе үйрету. Экзистенция вакумына жұтылған жастарды ештеңемен қызықтыра алмайсың. Ең өкініштісі, жыл өткен сайын олардың қатары көбеймесе, кемитін түрі жоқ.

ХХ ғасырдың басында Батыс қоғамында көз көріп, құлақ естімеген психологиялық проблемалар пайда болды. Адамдар бұрын-соңды болмаған түрлі психикалық ауруларға шалдықты. Сол кезде келесі бір психиатр Людвиг Бинсвангер бір нәрсені анық байқайды. Психологиялық патология мен соматикалық аурулардың төркіні философиялық танымның тоқырауынан шығып жатқанын түсінеді.

Мәселеге тереңінен үңілу үшін атақты философы Мартин Хайдегерден дәріс алады. Дәрігер сұрақ қояды, философ жауап береді. Бинсвангер осы сұрақ-жауаптың негізінде «Экзистенция анализі» атты еңбек жазып шығады. Бұл еңбектің науқастарға көп көмегі тиеді.

Өмір тақтасында тағдырдың тарапынан қойылған экзистенциялық сұрақтарға адам тіке жауап беруден жалтарып, жалған танымға жабысар болса, жүйкесі кеселге шалдығады. Бинсвангердің бұл амалы бізге ой салды.

«Ештеңеге қызығушылығы жоқ» оқушыға ағылшын тілін үйретпес бұрын өмір туралы сөйлескен жөн екен. Математика, физика, химия, биология, шет тілдерін үйреткенде, бас салып цифр мен формуланы көрсете бермей, алдымен ол пәннің не үшін керек екенін түсіндірген абзал. Өмірдегі практикалық қолданысын ғана емес, фундаменталды мәнін де ашып берсек қанекей! Ницшенің: «Адамға қалай өмір сүруді үйретпе, не үшін сүру керегін түсіндір. Қалай сүру керегін өзі де үйреніп алады», – деуінің сыры осында.

Еркіндік, Жауапкершілік, Ар-ұят, Махаббат, Кешірім, Уәдеде тұру, Қайсар рух сияқты рухани феномендердің мәнін түсінсе, олардың өмірге құштарлығы артып, өнербілімге қызығушылығы оянады.

Осылайша логотерапия негізінде бірнеше СұрақЖауап дайындадым. Кешке оқушыларға сұрақ қойып, олардың пікірін сұрадым. Олар сұрақтың дұрыс жауабын білгенде қайраттанып шыға келеді.

Екі оқушының мысалын берейін. Екеуінің білім деңгейі екі түрлі. Бірі Түркістан облысының бір аулындағы орта мектепте оқиды. Екіншісі «Назарбаев зияткерлік мектебінен» білім алады. Бірі ағылшын тіліне шорқақ, екіншісі жүйрік. Бірінің интеллектісі төмен, екіншісі – жоғары.

Ең қызығы, осыншама айырмашылық бола тұра екеуіне ортақ ұқсастық бар: ЕШТЕҢЕГЕ ҚЫЗЫҚПАУ.

Өмірге құлшыныс жоқ. Мұндай селсоқтық неден болды? Әрине интеллектуалдық қабілетінің нашарлығы немесе күштілігінен емес.

Бала тіршіліктің мәнін, өмірлік мұратын білгенде жабық жүйеде бітеліп, Мәннің дефицитінен тұншығып жатқан Болмысқа дереу жан бітеді.

Бұл әдіс оқушыларға ғана қолданылған жоқ. Ересектерге арнап «WhatsApp» желісінде «Логотерапия» топтарын аштық. «Сұрақ-Жауап» жүргізіп көрдік. Нәтижесі біз күткеннен асып түсті. Жалған танымның қыспағына түсіп қалған адамдарға «Сұрақ-Жауап» қара бұлттың арасынан шыға келген Күннің шуағындай әсер етті. Жауапсыз қалған экзистенциялық сұрақтың бәрі тарқатылған соң, жүйкеге салмақ боп тұрған барлық жағымсыз көңіл-күй өзінен өзі жоғалды.

Адамның мұндай күйін шөлмекке түсіп кетіп, шыға алмай, аласұрып жатқан шыбынмен салыстырады. Ойшылдың жұмысы шыбынды өлгенше қамауда ұстау емес. Шыбынды шөлмектің ашық тұрған аузынан бостандыққа шығарып жіберу керек.

Адам да дәл солай. Жалған танымға маталғанда 100 пайыз түнекке қамалып қалмайды. Шығатын жол әманда бар. Мәселе – сол еркіндікке шығаратын дәлізді қапысыз дәл табу. «Сұрақ-Жауап» адамды уақытша ғана жетекке алады. Еркін ойлануды үйренген адам жалған философияның не шатақ діннің қауіпті уағызына маталмайды. Сондықтан да кітаптың соңғы тарауын тәжірибеден өткен сұрақ-жауапқа арнадық. Кітаптың форматы мен көлемін ескеріп, сұрақтарды іріктеп біршамасын қамтыдық. Түрлі өмірлік оқиғадан да мысалдар берілді.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – рухани құндылыққа тіреледі. Балаға құндылықтың қай түрін сіңірсең, түбінде сол құндылыққа айналып шыға келеді.

Кімнің бұл өмірде беделді, құрметті, абыройлы болғысы келмейді дейсің? Бәрі де бір мәртебеге жетсем деп талпынады. Бірақ бір нәрсені ескермейді. Мәртебенің деңгейі құндылықтың сапасына тікелей тәуелді. Сапасыз құндылықты сіңірген соң, кей адам «Неге мені ешкім сыйламайды?» деп таңғалып жатады. Таңғалатын түгі жоқ. Аса құнды құндылық қиындықпен келеді. Ал арзанның сорпасы, әманда, татымсыз болмақ!

ИНТЕЛЛЕКТУАЛИЗМ МЕН ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМНІҢ ЖЕКПЕ-ЖЕГІ

2018 жылы мынадай оқиға болды. Қызылорда облысындағы мектеп психологтарына «Бала тәрбиесіндегі экзистенция анализі» деген лекция өттім. Жиын соңында мектеп директоры: «Оңаша айтар сөзім бар», – деп кабинетіне шақырып алды.

— Неден бастасам екен? Жалғыз ұлым бар еді, – деп әңгімесін бастай алмай қыпылықтап отыр.

— Айта беріңіз, қысылмаңыз.

— Балам Алматыдағы IT университетіне түскен еді.

— Өте жақсы оқу орны. Сабақтың бәрі ағылшынша өтеді. Қарындасым сонда оқиды, – дедім, әңгімені өрбіту үшін.

— Биыл оқуын бітірді. Бірақ Маңғыстауға қайтқысы келмейді.

— Онда тұрған не бар?!

— Мәселе онда емес. Алматыда қалса, қала берсін. Қарсылығым жоқ. Биыл бакалаврды бітірді. Магистратурасын Америкада оқымақшы. Интернетпен емтихан тапсырып, оқуға түсіп алыпты. Жақында кетеді.

— Өз күшімен түсті ме?

— Әрине! Ол жағынан балам білімді. Интеллектісі күшті, потенциалы мықты. Шет тіліне, математикаға, информатикаға жүйрік.

— Бәрекелді! Ел көреді, жер көреді, таным көкжиегі кеңейеді. Батыстың да білімін көріп қайтқаны жақсы емес пе?

— Дұрыс. Барсын, оқысын-тоқысын. Оған қарсы емеспін. Уайымым басқада...

— Енді? Ашылып айта беріңіз.

— Балам үйге айына, жылына бір келеді. Ауылда той-томалақ, өлім-жітім бар дегендей. Қаза болса көңіл білдіріп, қуаныш болса құтты болсын айтып, ағайын-туыстарды аралаймыз. Міне, сондай кезде бір өліп, бір тірілемін.

— Неге?

— Мінезі өзгеріп кетті. Өлім-жітімде баламның қылығына ұялып, тіпті кірерге тесік таппай, жер боламын. Мына жақта туған-туыс жоқтау айтып, аза тұтып жатады. Ал менің баламның ешкіммен шаруасы жоқ. Басында капюшон, құлағында наушник, екі қолы қалтада, сағызын шайнаңдап тұрғаны. Қайғыға ортақтасу, қуанышты бөлісу деген атымен жоқ. Ақымақ дейін десең, ақымақ емес. Мектепті де, университетті де қызылға бітірді. Бірақ қылығы анау. Кәдімгі меңіреу компьютер сияқты. Дүниенің білімін жинап алған, бірақ адам сиқы жоқ. Мен ғой, білдей бір мектептің директорымын, ауданның Құрметті азаматымын. Сөйте тұра, ел-жұрттың алдында баламның қылығына ұялып, жерге қараймын. Кейде ойлаймын... – деді де көңілі босап кетті. Тамағына өксік тығылып, жұтқыншағын қинала жұтты да:

– Бір күні біз де қартайып, бойымыздан күш-қуат кетеді. Біреудің қамқорлығы мен күтіміне зәру боп қаламыз. Сол кезде кімнің қолына барып тұрамын? Мына бала өліп бара жатсам да, аузыма су тамызбас. Қайратым сарқылғанда, Қарттар үйіне өткізіп жібере ме деп қорқам, – деді.

Директор апайдың екі көзі жасқа толып, сөмкесінен беторамалын алды да, бетін басып жылай берді. Мен жұбатуға тырыспадым. Себебі бұл жерде біз ескермейтін бір нәрсе бар еді.

ҚҰРАЛ МЕН ҚҰНДЫЛЫҚ

Бұл мәселе қазір кез келген ата-ананың басындағы негізгі проблемаға айналды. ХХ ғасырдың басында әлем жаппай сауатсыздықпен күресті. Адамзатты қараңғылықтан алып шығу үшін жазу-сызу үйретіп, өнер мен білімге, ғылымға баулыды. «Зұлымдықтың бәрі әріп танымаудан басталады. Ғылым-білім салтанат құрса, жер бетінде қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған мамыражай заман туады» деген ұран кез келген қоғамның көрігін қыздырып жатты. Әрине надандықпен күрестен асқан қайырлы іс жоқ. Алайда ғылым мен білім жұрт ойлағандай мәселенің бәрін түбірімен шеше ала ма?

«Сауатты адам» рейтингісі бойынша Қазақстан әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. Жұрттың 99,8 пайызы хат таниды.

Бір қызығы, азғындық рейтингісі бойынша да көш бастаймыз. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының статистикасын алсаңыз, Қазақстан суицидтен әлемдегі алғашқы ондыққа кіреді. Жасөспірімдер арасындағы суицид пен ерте жүктіліктен үштікте, аборт саны жөнінен де ондықты паналаймыз. Жемқорлық деңгейінен Орталық Азияда көш бастаймыз.

Бір қарағанда біз үшін Еуропа мен Америка ғылым мен білімнің арқасында бүкіл проблемадан құтылып, мамыражай өмір сүріп жатқандай көрінеді. Бірақ олай емес. Олар да өмірден түңілу, торығу, депрессия, экзистенция вакумы, фрустрация сияқты кеселдерден көз ашпайды Әлгі директор ханымның тұйыққа тірелген проблемасын күллі адамзатқа ортақ проблема десек те болады. Оны ата-аналардың бізге жазған хаттарынан да байқаймыз. Күн сайын оқиғасы бір-бірінен ұқсас ондаған хат келіп түседі. Бала тәрбиесінде тығырыққа тірелген ата-ана: «Енді қайтем?», – деп зар жылайды.

«Балам оқысын, тоқысын, өнерлі, білімді болсын», – деп апармаған жерім жоқ. Арнайы мектептерде оқыды. Түрлі үйірмеге қатысты. Қымбат болса да жеке репетитор жалдадым. Соңғы ақшама кітап алдым. Аудандық, Республикалық олимпиадаларға сүйредім.

«Заман талабы» деп, жеті жасынан ағылшынша оқыттым. Математика мен физикаға бердім. Қысқасы, бүкіл күш-қуатымды, ақшамды, уақытымды сарқып жұмсадым.

«Енді адам болады» деп жүргендегі баламның түрі мынау. Қарапайым нәрсені қақпайды. Ештеңеге қызықпайды. Ештеңеге икемі жоқ. Аңдығаны – сотка. Қолы босай қалса, компьютер ойнайды. Сонда менің берген білімім, оқыған ғылымы қайда? Неге сонша санасыз боп қалды? Еңбегімнің бәрі құмға сіңген судай еш кеткені ме деп, уайымдаймын», – деп ашына ақтарылады.

Енді осы мәселені талдайық. Экзистенция анализінде «ҚҰНДЫЛЫҚ және ҚҰРАЛ» деген түсінік бар. Мысалы, математика, физика, химия, шет тілі сияқты пән атаулының бәрі ҚҰРАЛҒА жатады. Ал ата-анасын сағыну, біреудің қайғысына ортақтасу, көңіл айту, біреудің қуанышын бөлісу, жауапкершілік арқалау сияқты дүниелерді ҚҰНДЫЛЫҚҚА жатқызады. Яғни Ар-ұят, Махаббат, Уәдеде тұру, Еркіндік, Жауапкершілік, Кешірім, Тәубе сияқты адами қасиеттері экзистенциялық қабаттан шығады.

Құрал адамның интеллектісін дамытады, Құндылық – экзистенциясына жауап береді. Сондықтан Құралға – мектеп жауапты, Құндылыққа ата-ана жауапты. Баланың кеудесін құндылыққа толтырумен ата-анасы айналысуы тиіс. Балаға құндылық бермесең, өсе келе санда бар, сапада жоқ «қуыскеуде» типке айналады. Оны ғылымда «экзистенция вакумы» дейді.

«Экзистенция вакумына» түскен балада екі түрлі проблема байқалады. Біріншіден, ол өнер-ғылымға икемсіз болып қалады. Көп ата-ананың түсінбейтін жері осы. «Арманы жоқтың дәрмені жоқ», «құсты қанаты ұшырады, баланы талабы ұшырады» деген. Кеудесінде арман-мұраты жоқ бала ғылым оқып, өнер үйренгісі келмейді.

Екіншіден, ғылымға икемді, өмірге икемсіз келеді. Бұны «экзистенциялизм мен инттеллектуализмнің жекпе-жегі» деп те атайды. Директордың мысалы осыдан шығады. Ол кісі баласына интеллектуалды білім берумен ғана айналысқан, яғни – Құрал. Соның нәтижесінде ұлы өнер-ғылымға жүйрік болып шықты.

Бірнеше тілде еркін сөйлейді. Математика мен физикаға жүйрік. Модерн заманның бүкіл ақпаратынан хабардар.

Бірақ тұла-бойынан адамгершілік қасиеттер көрінбеді. Ар-ұят, обал-сауап ұғымынан жұрдай. Кие, қасиет, құндылық, әулие деген түсініктерге ескінің сарқыншағы деп қарайды. Осылайша мейірімшапағат, жанашырлық, кісінің көңіліне қарау, жауапкершілік, уәдеде тұру, обал-сауап, ар-ұят пен намыс сияқты адами қасиеттері біртіндеп сөне бастайды. Адам тірі роботқа айналады. Мұның салдары өте қауіпті. Депрессия, құмар ойын, нашақорлық, жыныстық зорлық-зомбылық, жастар арасындағы әлімжеттік, суицид сияқты түрлі 2012 жылы проблемалар осыдан шығады.ағылшын тілін үйрететін курс ашып, бала оқыта бастадым. Курстың басты қағидасы мынау: он жасқа толмаған балаға шет тілін үйретпеймін. Ата-аналар себебін түсінбей: «Неге қабылдамайсыз?» – деп таңдана сұрайды. Себебі бала он жасқа дейін ана тілін меңгеріп, бойына жалпыадамзаттық құндылықты сіңіру керек. Көкірегіне құндылық жинап өскен бала өнер-білімге құштар келеді.

2013 жылы бір кісі мені Түркістаннан арнайы іздеп келді. Қасында тоғыз жасар ұлы бар. Есімі – Ибрагим. Соны оқытпақ болды. Бірақ баласы тым жас екен.

– Әлі бір жыл бар, келесі жылы алып келіңіз, — дедім. Әкесі қояр да қоймай курсқа қабылдауды сұрады. Мен бір ғана шартпен келістім.

– Бір күн оқытайын. Жоғары сынып оқушыларына ілесе алса қалады, ілеспесе қайтады, – дедім. Әкесі келісті.

Ертесіне оқу процесі басталды. Күтпеген жағдайға куә болдым. Тоғыз жастағы Ибрагим өзінен үш-төрт жас үлкен балаларды оп-оңай басып озды. Ибрагимнің әкесі – құрылыста нәпақасын тауып, отбасын асырап жүрген шаруа адамы. Анасы – үйде отырған келіншек. Бірақ ол қарап жатпай, баласының кеудесіне ізгіліктің дәнін еге беріпті.

Бір күні Ибрагим:

— Ағай, бүгін дастарқанға батаны мен берейінші, – деді. Елең ете қалдым.

— Бата білесің бе? – дедім. Сөйтсем түр-түрін біледі екен. Дастарқанға бата, жолға бата, тіпті екі жасқа берілетін батаны да жаттап алған. Қырық шақты жаңылтпашты мүдірмей жатқа сөйледі. Бұл бер жағы. Шешесі Ибрагимге жеті жасында «Алпамыс батыр» жырын жаттатқан. Күнде қасына отырып, екі-үш шумақтан қайталап оқи берген. Әріп танымайтын бала жырды құлақпен естіп жаттайды. Осылайша құймақұлақтыққа баулыған.

Ағылшын мәтіндерін қазақшаға аударғанда әуесің келеді. Сөздік қоры бай. Ал сегіз-тоғызыншы сынып оқитын өзге балалардың сөздік қорына қарап, қарның ашады. Тілдері жұтаң. Сол жылдары «Агент» деген әлеуметтік желінің дәурені жүріп тұрған. Жастардың Агенттегі коммуникациясы «Привет, норм, не істеватсың, жатқан, отқан, пока» деген сияқты сөздермен шектелген. Лексикондары тым қарабайыр.

Бұл көрініс менің Құрал мен Құндылық жайлы ұстанымымды нықтай түсті. Екеуі расымен екі бөлек дүние. Балаға тіл үйретумен қатар кеудесін құндылыққа толтыру қажет екен. Осы оқиғадан соң оқу әдістемемді өзгерттім. Ағылшын тілін үйрету курсын қайта жасадым. Ол келе-келе тілмен бірге құндылық үйрететін «Otuken-English» лагеріне айналды.

Балалар тек ағылшын оқымайды, ана тілінде өлең оқып, жаңылтпаш айтып, жыр жаттайды. Жырды кітаптан оқып емес, құлақпен естіп жаттауға үйреттім. Қисса оқытып, сөздік қорын байыттым.

Бұл әдіс көп күттірмей жемісін берді. Жыр мен жаңылтпаш баланың шет тілі мен математика, физикаға зейінін ашып, қабілетін күшейтіп жіберді.

Мұны адамның соматикалық денесінің қалыптасуындағы құбылыстармен түсіндірсе болады. Баласының денсаулығын ойлаған ата-ана оған неше түрлі тамақ береді. «Сәбіз же, бойың өседі», «Ет же, гемоглобинің көп болады», «Алма же, құрамында темір бар» деп, неғұрлым көп дәрумен беруге тырысады. Өйткені ағза дұрыс жетілу үшін дәруменнің бір түрін ғана тұтыну жеткіліксіз.

Ал бүгінгі ата-ана баласын математика мен ағылшынға ғана баули беріп, ең негізгі әрі қуатты «болмыстық дәруменді», яғни құндылықпен сусындатуды ұмытып кетеді.

ҚҰНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ МОРАЛЬ

Құндылық дегеніміз не?

Әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деген әйгілі сөзін ұстаздар қауымы аузынан тастамайды.

Енді сұрақ! Тәрбие деген ұғымды қалай түсінеміз? Ата-ананың көпшілігі мұны: сынау, мінеу, ұрсу, жақсы амалы үшін марапаттап, жаман тірлігі үшін жазалау деп біледі. Қазіргі кезде «баланы тек мақтай беру керек» деген жаңаша техника пайда болды. Ал діншіл типтер баласына сағаттап ақыл айтып, құрғақ мораль оқумен шектеледі. Логотерапевтердің «Мораль нұқу үшін емес, тұтыну үшін берілген» деген ұстанымы осыдан шыққан.

Сондықтан логотерапия ғылымы ата-анаға да, мұғалімге де: «Моральдан қаш!», – талап қояды.

ХХІ ғасырда жастарға ағыл-тегіл ақыл айту тиімсіз.

Мұның пайдасы былай тұрсын, көп жағдайда теріс нәтиже береді.

Ал құндылық дегеніміз не? Ақыл айтпасақ, мораль оқымасақ, баланың көкірегін құндылыққа қалай толтырамыз?

Бұл мәселеде тыңнан түрен салып, жаңаша техника іздеудің қажеті жоқ. Сонау ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі әдіс бар. Ол – балаға иләһи мазмұны бар ертегі, аңыз-қисса, жыр-дастан, мәнді тәмсіл оқып беру, мағыналы сұхбат жасау.

Қисса мен жыр-дастандар – баланың сол құндылықты бастан кешіп, жүрегімен сезінуіне таптырмас дүние. Себебі олардың бойында имплицитті мораль жатады. Қызықты оқиғамен өрілген қиссаны тыңдаған бала сол қиссаның бойындағы хикметті қалай сіңіріп алғанын өзі де байқамай қалады.

Мысалға әлемнің жаратылуы жайлы бір қиссаны келтірейік. Тәңірі тағала күллі әлемді жаратып болған соң, өзіне орынбасар жаратуды ойлайды. Сол кезде таутас, өзен-көл, аспан мен жел, от пен ағаш таласыпты. Аспан асқақтап, Тау кеудесін керіп, Жел дүлей күшін көрсетіп, От жалын шашып, Тас қаттылық қылып, Алтын жылтырағын айтып мақтаныпты.

Осылайша бәрі таласып жатқанда Топырақ қана сынықтық танытыпты. Тәңірсі Аспанның мақтаншақтығын, Таудың тәкаппарлығын, Алтынның баянсыз жылтырағын, Желдің тұрақсыз құбылма мінезін, Оттың қатыгездігі мен Тастың мейірімсіз қаттылығын жаратпады. Тек Топырақтың сынықтық, кішіпейіл мінезін ұнатты.

Топырақтың қойны толған береке. Алтын-күміс, ас-ауқат, жеміс-жидек содан өніп шығады. Үстіне нәжіс төксе, одан хош иісті гүл өсіріп шығарады.

Лас су жерге сіңіп, тәтті бұлаққа айналады. Жасаған жақсылығын міндетсіну топырақтың табиғатына жат. Сондықтан адам ұрпағы неғұрлым топыраққа ұқсаса, соғұрлым Тәңірдің алдында қадірлі болады екен.

Бұл қиссаны тыңдаған бала қай амалдың бұрыс екенін, қай амалдың Тәңірге жағатынын бейсаналы түрде кеудесіне тоқып алады. Оған «Тәкаппар болма!», «Ашуға берілме!», «Ізетті бол!», «Қарапайым болІ» деген мораль нұқып айтылған жоқ.

«Бүлдіршінге ертегі оқып беруге уақыт таппаған атаана есейген баласына сағаттап мораль оқуға мәжбүр болады. Бірақ ол кезде айтылған ақылы балаға ертегі боп естіледі» деген ащы мысқыл бар. Сондықтан балаға үйрететін құндылықты бес-алты жастан бастау керек.

6 жас пен 12 жас аралығы – баланың түпсанасы 80 пайызға дейін қалыптасатын уақыт. Бұл кезеңді баланың көкірегін құндылыққа, кеудесін мазмұнға толтыруға берілген мезгіл десе де болады. Оны өткізіп алған адамның өмірін мән мен мазмұнға толтыруы қиынға соғады. Бойы сорайып, сабағы қурауға жақындаған өсімдікке дәруменді қанша сепсең де, нәр алмайтыны сияқты қолын мезгілінен кеш сермеген адамның бір қайнауы кем боп тұрады.

ХХІ ғасырда бала тәрбиесінде құндылық берудің рөлі қаншалықты маңызды?

Бұл сұрақтың жауабын білу үшін «OtukenEnglish» лагерінің оқушыларынан сауалнама алып, социопсихологиялық зерттеу жүргіздік. Ол үшін он-он екі жас аралығындағы жүз шақты балаға психологиялық анкета таратылды. Анкетаның ішінде мынадай сұрақ қойылған еді: «Ата-ана, мұғалім және басқа да ересек адам тарапынан айтылған, өзіңе ұнамайтын сөздерді атаңыз». Тест жауабынан бөлек «өз нұсқаң» деген бір тармақты енгіздік.

Балалардың көбі жаттанды жауапты таңдамай, өз нұсқасын жазған. Байқағанымыз, бәріне ортақ «СОЛ ДЕДІМ БЕ, СОЛ!» деген тіркес шықты. Яғни атаанасынан бір нәрсе сұраса, «Сол үшін!», «Сол!» деген сияқты жауап айтып, балаларының меселін қайтарған. Енді бұл сөздің балаға неге ұнамайтынын логотерапия негізінде талдап көрейік. Мазмұнына үңілсек, «Сол дедім бе, сол!» деген сөздің астарында бірнеше имплицитті рең жатыр. Мәселен, баланың таңдау құқығын шектеу, шешім қабылдау қабілетінен айыру, мән-жайды түсіндірмеу, ақылын төмен бағалау, қысқасы, адам ретінде қабылдамауды білдіреді. Ал адам – интенцивті, яғни мақсатты жаратылыс. Қандай шешім қабылдап, нендей іс-әрекет жасаса да, оның мәні мен мақсатын білгісі келіп тұрады. Өзге тіршілік иелері секілді ойсыз тірлік кешу адамға жат. Алдына қанша жерден мықты мақсат қойып, супер жоспар жасап берсең де, істің түпкі мәнін түсінбей әрекет ете алмайды.

Кез келген ата-ана баласының аман-есен, сау-саламат өмір сүргенін қалайды. Басы бәлеге шатылмас үшін оның алдын алып, неше түрлі шара қолданады. Бұл қамдану көбіне тыйым-талаптармен жүреді, өмірден жиған-тергенімен бөлісіп, бағыт-бағдар беріп жөн сілтейді.

Мысалы, сіз балаңызға бір тапсырма бердіңіз немесе бір нәрседен тыйдыңыз делік. Бала: «Неге? Не үшін? Неге бұлай істеуім керек?» Немесе «Неге олай жасауға болмайды?» – деп сұрайды.

Оған: «Сол дедім бе, сол!» – деп жауап берілген. Бұл жауап баланың көкірегіндегі вакумды толтырмайды. Керісінше жағымсыз сезім тудырады.

«Сол дедім бе, сол» деп нұқуды баланың жақтырмайтын бір себебі осы. Балаға тыйым-талаптың Мәні мен Киесі көрінбеген соң кері реакция тудырады. Тыйым-талапқа жеңіл қарайды, орындағысы келмейді. Тілазар болады. Тіпті өсе келе «бұның бәрі – ескінің сарқыншағы» деп қарайтын нигилиске айналуы мүмкін. Сондықтан баланың сұрағына әр нәрсенің түпкі мәнін ашып беретін аңыз-қиссамен жауап беру маңызды. Мұны ғылымда онтология дейді. Онтология – кез келген құбылысты түпнегізінен тарқату, мәні мен қасиетін ашып көрсету деген сөз. Немесе оны метафизика деп те атайды. Яғни бас көзіне көрініп тұрған физикалық құбылыстың құпия сырына ынтық болу. «Бұл нәрсе неліктен бұлай болып жатыр? Оны болдырып жатқан ғайыптағы күш оны неліктен бұлайша болдырып жатыр?» деген сұрақпен қызығу.

Сондықтан баланың онтологиялық танымы күшейген сайын ол «Қалай?» дегеннің емес, «Не үшін?» дегеннің жауабын дәл беруге машықтанады. Кез келген ситуацияның не үшін болған ғибратты мәнін шешкен сайын бала да «Қалай?» дегеннің проблемасын еңсеріп кете алатын батыр болады. Мектепте керісінше оқытады. Ол жерде «Бұл әлем не үшін бұлайша бар болып құбылып тұр?» деген сұраққа жауап бермейді. Мектеп нақты ғылымдарға сүйеніп, «Қалай болып жатыр?» деген сұраққа ғана жауап береді.

МОРАЛЬДЫҚ ТАНЫМ ЖӘНЕ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ТАНЫМ

Ата-ананың аузынан мынадай шағымды жиі естиміз: «Дәл қазір бұл өмірде балама менен жақын кім бар? Бары да, нары да мен. Шалыс басып, қателікке ұрынса да, кешіріммен қараймын. Қасындағы достары, сыныптастары, ұстаздары «адам болмайды» деп теріс айналған сәтте кешіріп, кеңшілік жасаймын. Бірақ неге сол балам менімен ерегесіп, сөз қайтарып, маған да қарсы шығады? Неге олар біздің тілімізді алмайды?» – дейді.

Бұл сұраққа логотерапия бүй деп жауап береді: бала тәрбиесінде екі таным көзі бар. Бірі – моральдық таным, екіншісі – онтологиялық таным. Әдетте біз, ата-аналар бала тәрбиелегенде моральдық танымға жүгінеміз.

Моральдық таным бұрынғы кезеңде жемісін берген. Ол заманда «Тәйт, ұят болады. Қой, күнә болады» дегенге қоя салатын. Өйткені ол уақыттың адамы бәрін «мынау дұрыс, анау бұрыс» деп кесіп айтатын. Бұл бір СССР-дің кезіндегі ақ пен қарадан басқа түсті бере алмайтын телевизорды елестететін. Ал ХХІ ғасырда басқаша. Жұрт әлемді ақ пен қара емес, түрлі түсте көргісі келеді.

Ал онтологиялық таным трансцендентті әлемге терезе ашады: яғни кез келген заттың яки объектінің тылсымда тұрған түпкі мәні мен идеясы. Мәні анықталған нәрсе ғана материяға айналып, осы дүниеде адамға білінеді. Кез келген заттың не құбылыстың ішкі мәніне емес, сыртқы материясына жабысқан кезде кісінің көңіл көзі бітеледі. Трансцендентті әлем түпсанамен тығыз байланысып, бейсана деңгейінде жұмыс істейді. Яғни адамның түпсанасына хикмет сәулесі түскен кезде ғана көктейді.

«Онтос» ежелгі грек (ontos) тілінен аударғанда «Бар болып тұрған нәрсе, алғашқы экземпляр» деген мағынаны білдіреді. Бұл танымды сіңірген адам біреуге ақыл айтып, мораль таңып шаршамайды. Бірақ өзі бүкіл мораль-құндылығын тұтынып жүреді. Ол қоғамдағы кез келген құбылыстың ОНТОСЫНА, яғни түпнегізіне үңіледі: «Мұның бастауы қайда? Неден басталды? Шынымен осындай феномен Тәңір әлемінде бар ма? Маған таңылатын құндылықтар, телінетін адами қасиеттер нақты объекті ретінде бар ма? Болса, оны қалай табуға болады?» – деп толғанады.

Сана-сезімі онтосқа бейімделген кісі моральды мейлінше айтуға емес, тұтынуға тырысады. Оқиғаны бүкіл түр-түсімен болмыстық тұрғыдан талдап, алдыңа қояды. Сосын «Мұның қай жағында Хикмет басым? Қалай ойлайсың?» деп таңдау жасап, шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Ақылды адам eрікқалауын іске қосып, мәні бар, мазмұны бар тарапты таңдайтыны анық.

Байқасаңыз, қазір қоғамның дені моральдық танымға ұрынған. Соның кесірінен қоғамдық мәселелер терең талданбайды. Оқиғаның түпбастауына үңілуге моралистер мүмкіндік бермейді. Қит етсе болды:

«Бұл не масқара? Ұятсыз, арсыз, надан! Діннен безген. Қамау керек, жазалау керек!» – деп мінеуге, айыптауға, соттауға дайын тұрады. Онтологиялық танымның практикалық қырын көрсету үшін бір мысал келтірейін.

2015 жылдың жазы еді. Лагерьге 5-6 сынып оқушыларынан бір топ құралды. «Ойыннан от шығады» дегендей, балалар бірдеңеге ерегесіп, ұрсысып қалыпты. Бір қыз бала алдыма жылап келді. Бір сотқар бала оған қол көтеріпті. Екеуін отырғызып, тергегеннен ештеңе өзгермейді. Кінәсін мойындайын деп тұрған бала жоқ. «Өзі ғой, өзі. Өзі бірінші бастады», – деп бір-бірін кінәлап тұра берді.

Енді не істеу керек? «Қыз балаға қол көтеруге болмайды. Ол да біреудің қызы. Сенің де қарындасыңа біреу қол көтерсе қалай болады?» – деп ағыл-тегіл ақыл айтып, моральдық танымға тоқтайын ба, әлде онтологиялық танымға жүгінейін бе? Әрине, құрғақ мораль нәтиже бермес еді. Мен басқа тәсілге көштім. Балаларды тегіс шақырып, отырғыздым. Сөйттім де, Қорқыт ата туралы аңыз айтып бердім. Аңыз бойынша Қорқыт жанын алдырмау үшін Әзірейілден қашып жүреді екен. Қайда барса да, алдынан Қорқыттың көрі шыға беріпті. Қорқыт қашып жүріп, теңіздің ортасындағы «Барсакелмес» аралына жайғасады. Киелі қобызын тартып, Әзірейілді жанына жуытпайды екен. Шәкірттері ас-ауқатын қайықпен жеткізіп отырады. Бір күні шәкірттері әдеттегідей тамақ алып келеді. Сөйтсе қайыққа бір қарақұрт жабысып алған екен. Аралға өткен улы жәндік Қорқыттың оң аяғының башпайын шағып алыпты. Қорқыт дәм-тұзы таусылғанын түсініп, шәкірттеріне өсиет айтыпты: «Кейінгі ұрпаққа менен сәлем айт! Қыз балаға қол көтермесін. Он жасымда балалықпен қарындасымды теуіп қалғаным бар еді. Мына жәндік те соны білгендей башпайымнан келіп шағыпты. Тәңірдің хикметі осы шығар», – деп Қорқыт ата соңғы рет қобызын алып «Башпай» деген күй шығарып кетіпті», – дедім. Сөзімді аяқтап, ұйып тыңдап отырған балалардың реакциясын бақыладым. Сотқар баланы әдейі алға отырғызып қойғанмын. Аңызды айтып болғанымда, балалардың бәрі соған қарады. Жан-жағынан бәрінің тесіліп қарағаны өтіп кеткен болуы керек, ұялып, екі беті қызарып кетті.

Біріншіден, бұл жерде балаға тікелей ақыл айтып, сынап-мінеп ұрыспайсың. Бала ондайда одан әрі қырсығып, кінәсін мойындамай отырып алатынын айттық. Аңыз сияқты мазмұнды әңгіменің арқасында бала өз қылығының дұрыс-бұрысын ажыратып алады. Сол арқылы ар-ұяты күшейеді. Ар-ұяты күшейгенде ырым-тыйым талаптарын автоматты түрде орындайды. Көп жағдайда ата-ана мен мұғалім баланың интеллектісін төмен бағалайды. Мұндай астарлы әңгімені, мазмұнды қиссаны түсінбейді деп санайды. Одан гөрі ашық ұрсып, төпелеп айтуды жеңіл көреді. Бірақ олай емес екенін бала психологиясымен айналысатын мамандар жақсы біледі. Балалардың интеллектісі ересектер ойлағаннан гөрі жоғары болады. Сондықтан оларға мұндай астарлы, мазмұнды, даналыққа толы әңгімелердің көбірек айтылғаны дұрыс.

САҒАН НЕ ЖЕТПЕЙДІ?

Бір күні лагерьге орта жастағы бір келіншек баласын ертіп келді. Баласының жасы он төртте. Бойы өсіп, мұрты тебіндеп, біршама есейіп қалған екен. Шешесі бірден мәселеге көшті:

— Балам қатты өзгеріп барады. Күннен-күнге танымай барамын. Айтқан тілді алмайды, сабақ оқымайды, түнімен компьютер ойнайды, түске дейін ұйықтайды. Арсыз, ұятсыз, жауапсыз, жатыпішер жалқау, – деп бастырмалатып бара жатыр еді, баласы:

— Мам, қойсаңшы, болды! – деп саңқ ете қалды.

Шешесі:

— Міне, көрдіңіз бе? Осылай сөз қайтарады.

Ерегеседі.

—