ҚУЫСКЕУДЕ

Алматы – 2024

ӘОЖ 008

КБЖ 71.0

Қ 71

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ

Қ 71 ҚУЫСКЕУДЕ: Отбасы хрестоматиясы. С.Керімбай, Ә.Нәби. Сегізінші басылым – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, – 2024.

– 256 б.

Бұл кітапта ХХІ ғасырдың ең үлкен проблемасына айналған экзистенциялық фрустрацияның қазақ қоғамын-дағы пайда болуы мен таралу себептеріне экзистенциялық анализ жасалады. Әлем бойынша өзінің тарихи жадынан айырылып, ана тілі мен төл мәдениетінен көз жазып қалып, рухани тоқырауға тез ұрынған халықтың бірі – қазақ жұрты.

Жалпы адам болмысының іштен бөлшектенуі ХХІ ғасырда жаппай белең алған қауіпті құбылыс саналады.

Әзірге өз мәдениеті мен тарихы терең тамырына үңілуге қабілетті, сауатты елдер ғана бұл дертпен сәтті күресіп жатыр. Біз де осының қазақша нұсқасын жасадық.

Кітап қазақ мәдениеті мен танымына қызығатын оқыр-мандарға арналады.

ISBN 978-601-7088-13-2

© «Отбасы» Баспа үйі

© Абзал Құспан

ХХІ ғасырдың табалдырығын аттағалы бері адамзаттан маза кетті. 2000 жылдары Жаңа ғасыр бәрімізге тыныштық пен бақытты молынан беретін сияқты көрініп, жаңа кезеңге үмітпен құлшына кірген болатынбыз. Бірақ уақыт өте келе бір НӘРСЕНІҢ мүлт кеткені барған сайын анығырақ сезіле түсті.

Ең жаманы, ол НӘРСЕ жай ғана көп мұқтаждықтың бірі емес, адам болмысы үшін аса маңызды ең керекті, ең ше-шуші рухани құбылыс екені көрінді.

ХХІ ғасырда технологиялық прогресс жарықтық жылдам-дықпен өскені сонша, кісі баласы оған әзер ілесіп келе жатыр. Неше түрлі роботтар мен электронды саймандар жұмыстың бәрін жапырып, пенденің бос уақытын көбейтіп жіберді. Бар бәле осыдан басталды. Жұрттың көбі артылып қалған уақытты қайда, қалай, қай іске жұмсау керегін біл-мейтін болып шықты.

Классикалық көне түсінік бойынша жылт еткен бос уақыттың бәрі көкірекке құндылық құйып, тұла бойына да-налық дарытып қалуға жұмсалатын. Осының арқасында ескінің адамы ҚУЫСКЕУДЕ деген рухани дерттен аман жүрді. Сауатты тұлғаларды айтпағанда әріп танымайтын қараның өзі неше түрлі мәдени өнімдерді құлағына құйып, көкірегіне түйіп, бос сөз, бос әңгімеден алшақтау тұрды. Әлбетте ол кездегі құнарлы әңгіме мен шырынды қиссалар-дың түгелге дерлігі дін ғылымы өндірген құндылықтар бо-латын.

Жаңа заман, жаңа дәуір бізге ғылымның неше атасы өн-дірген неше түрлі құндылықтар әлемін ашты. Осыған дейін ақпаратқа, ғылымға сусап келген халық оларға жаппай бас салды. Ағыл-тегіл ақтарылған су жаңа ақпараттар тасқыны-ның қасында рухани құндылықтар ескінің сарқыншағы сияқ-ты көрінді. Осылайша олар «ескірген» деген үкіммен қоқысқа тасталды. Бірақ мұндай кері құбылыс бізде ғана бо-лып жатыр деп қалмаңыз.

2016 жылы британиялық ғалым Питер Уотсон «The age of nothing» (Қуыскеуде ғасыры) атты еңбегін жариялады. Кітаптың аты да айтып тұрғандай мұнда өте күрделі һәм өте нәзік тақырып қозғалған. Автор Ницшенің заманында Құдайдың өлімін қуана-қуана қабылдаған Еуропа жұртының қазіргі рухани ахуалына шолу жасайды. Өмірдің мәнін рухани құндылықсыз да таба аламыз деп неше түрлі өнер мен ғылым саласына барынша тереңдеген жұрттың осы күнде жалғыздық пен депрессияның және соңы жоқ стресстің қақпанына қалай түскенін тарқатып жазады.

Біздің де осы кітапты жазуымызға түрткі болған – брита-ниялық ғалымның сол ой-толғаулары. Себебі қазақ ұлысы-ның қуыскеуде дертіне оңбай ұрынуының өзіне ғана тән аса аянышты тарихы бар. Біз осы тарихқа терең назар салған сайын қазіргі қазақтың неге экзистенциялық фрустрацияға тез ұшырап, адами болмысының неліктен бөлшектеніп, ыды-рап бара жатқанын анығырақ түсінетін болдық.

Қуыскеуделікке ұрыну оқиғаларының хроникасын жазған сайын оқушының үрейі ұшатыны рас. Бірақ соның өзінде біз өзіміздің оптимистік позициямыздан бір миллиметр де шегінбейміз. Себебі қаңыраған қуыскеудені толтыратын ру-хани, мәдени құндылық қазақ ұлысында шамадан тыс көп. Екіншіден, осы ғасырдың өзінде одан оңай құтылып кетудің жолы да тарихта сайрап жатыр. Ең бастысы осы проблемаға ден қойып, онымен қайтпай күресуге бейілді болсаңыз же-тіп жатыр.

ДІН, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

Адамның жаралып, жердегі тіршілігіне мән дарытып, өмірінің мұраты мен мазмұнын айшықтап тұрушы ең негізгі үш феномен бар. Олар: ДІН, МӘДЕНИЕТ және ҒЫЛЫМ. Бұдан басқа сан сала – осы үшеуін қорғауға, сақтауға, дамытуға жәрдемші факторлар. Үшеуінің біреуі қисайса, өмірдің мәні бұлыңғыр тартады. Әсіресе өзімен-өзі оңаша қалған сәтінде ішкі әлемінде қорқынышты қара құрдым бар екені біліне бастайды. Басында мән бермегенімен, есейген сайын бұл құрдымның өрісі кеңіп, түбі тұңғиыққа тарта түседі. Бұдан соң оған оңаша қалудың өзі жан шыдатпас қорқынышқа айналады. Талықсып барып құлайтын табиғи тәтті ұйқы көзден бұлбұл ұшады. Кеудедегі құрдым үрейінің күштілігі сондай, тәтті ұйқыны жолатпайды. Ол өзін әбден қалжыра-тып, шаршап барып төсекке құлайды немесе дәрінің, ішім-діктің күшімен мас боп ұйықтайды.

Кеудедегі қара құрдымды сезгенде тіпті сауатты маман мен дәулетті байдың өзі келесі күніне жоспар құра алмай сенделіп кетеді. Күні кеше оны өмірге құштар қылған қызық пен нығметтің бәрі мәнсіз, мағынасыз дүниеге айналады. Қандай істің құйрығынан ұстаса да, жылдам жалығып шыға келеді. Осы сәтте ғана ол бірінші рет: «Тіршіліктің өмір бақи сарқылмайтын қызығы бар ма?» деген сұрақты өзіне қояды. Жауабын шындап іздегендер оны таппай қоймайды. Жауапты табудан қорыққандар өлім сәті соққанша баянсыз қызықпен өзін алдаусыратып, жасанды жолмен сүйре-тіліп жүруге мәжбүр.

«Адам қалай пайда болды? Не үшін жаратылды? Жерге қайдан келіп түсті?» деген сұраққа ДІН жауап береді. «Адам не істеуі керек еді? Оның адами міндеті не?» деген сұраққа МӘДЕНИЕТ жауапты. Ал «Адам бұл міндетін қаншалықты сауатты атқарып жатыр?» деген сұрақпен ҒЫЛЫМ айна-лысады.

Барлық рухани кеселдің бастауы осы аса маңызды үш саланы айыра алмай шатасқанда асқынады. Сол үшін бұл кітапта шама-шарқымыз жеткенше осы ілімнің үш сатысын рационалды түрде сараптауға тырысамыз. Үшеуінің біреуі қисық талданып, қате түсіндірілетін болса, өмірдің ең ұлы мұраты бұлыңғырланып шыға келеді. Үш түрлі ілімнің бір-бірімен мәндік тұрғыда қалай байланысып жатқанын көрмеген соң уақыт өте келе олардың қай-қайсысы да адамды баянды бақытқа жеткізе алмайтын сияқты көрі-неді.

Байқасаңыз, «мәдениет» сөзінің түбірі – дін. Дін көзге көрінбейтін ғайыптық сипатты суреттеп тұрады. Құранда да: «Бұл кітап – ғайыпқа сенгендерге сенімді жетекші», – дейтіні осыдан. Діни құндылықтар абстракциядан айрылып, зухурға өткенде, яғни материямен қабысып, көзге көрінген-де «маданият» қалыбына ауысады. «Дин» сөзінің алдына арабтың «ма» префиксі жалғанғанда оның заттанғанын білдіріп, «мәдениет» деген жаңа мағына үстейді. Бұдан соң діннің берген жемісін мәдени құндылық ретінде тұтынып, сүреңсіз өміріңе мағына дарытасың. Арабтың «ма» префиксі арқылы жаңа мағынаға ие болатын сөздер біздің лек-сиконда өте көп. Мысалы, «мұғалім» сөзінің түбірі – «ғы-лым». Оған «ма» жұрнағы жалғанғанда «ғылым үйретуші адам» деген жаңа мағына туады. «Мектеп» сөзін алсақ та сондай, түбірі – «кәтәбә», яғни «жазу» деген мағынаны білдіреді. Оған «ма» жұрнағы жалғанғанда «жазу жазатын жер» деген жаңа мағына шығады.

Қазір жиі кездесетін Мәдина деген қыз баланың есімінің түбірі де «өркениет», «цивилизация», «қала» деген мағынаны береді. Яғни қала діни құндылықты дұрыс сіңірген-де ғана өркениет пен мәдениеттің ошағына айналады. Ал рухани құндылық насихатталмаса, қоғам рухани тозады.

Сондықтан да рухани азғындаған қаланы Алла тағала жер бетінен жойып отырады деген діни түсінік бар. Оның классикалық түрі әдетте киелі кітаптарда Нұх пен Лұттың қауымының тұтастай жойылуымен баяндалады. Бірі топан суға тұншықса, бірінің төбесінен от жауады. Ал нақты тарихтағы дерек ретінде Везувий жанартауы атылғанда шоқ пен оттың астында қалған Помпей қаласы аталады. Уилл Дюрант сияқты академик ғалымдардың өзі сол кездегі

Рим қалаларындағы адамзаттың азуына қайран қалады.

Сексуалды қатынастардың адам миына сыймас неше түрлі анайы формасын ойлап тауып, күнделікті қызыққа айналдырады. Қазірдің өзінде Помпейдің күл астында көміліп қалуын осы азғындығымен байланыстыратын сауатты адамдар жетерлік.

Руханият пен мәдениеттің өзара байланысын сәтті бей-нелеп түсіндірген ойшылдардың бірі – Лев Толстой. Ол өзінің «Круг чтения» деген еңбегінде мынадай сипаттама береді.

Дінді бейнелеп айтқанда талдың тамырына балайды. Ал мәдени құндылықтар осы талдың жасыл жапырағы мен хош иісті гүлі һәм тәтті жемісі саналады. Әдетте тамырға ешкім қызықпайды. Біріншіден, талдың тамыры топырақтың астында жатады. Екіншіден, оның түсі, хош иісі, тәтті дәмі болмайды. Тамырға қарап эстетикалық ләззат ала алмайсың. Сондықтан да ақындар талдың тамырын өлеңге қоспайды. Әдетте өлең-жырдың негізгі арқауы – үзіліп түскен жапырақ, оған тұрған шық, жұпар иісті гүл, бал татыған же-міс. Бірақ осы көркем нығметтің бәрі «қадірсіз қалған» та-мырға тәуелді. Тамырдан қиылса, жоғарыда айтылған көр-кем нығметтің бәрі адыра қалады.

Осы жерде ХХІ ғасыр адамы жиі сүрінетін нәзік нүкте бар. Олар әлеуметтік желіні пайдаланып, діннің өте нәзік иірімдерін жұрттың жаппай талқысына салып, ақиқатты айырып аламыз деп дәметеді. Дәметкені сонша, жекелеген кісілердің құпия діни наным-сенімдерін ортаға салып, талқылап отырады. Бейнелеп айтқанда бұл – ағаштың же-місін емес, тамырын көрсетіп, жұртты шақырған сықылды нәрсе.

Негізі бұл – өте қауіпті тенденция. Ол жайлы В. Франкл: «Дін, иман тақырыбы ең интимді аймаққа жатады. Сол үшін оны барынша құпия ұстап, жұрттың талқысына түсірмеу керек. Мысалы, ерлі-зайыптының романтикалық байланы-сы мен интимді қатынастары олар үшін ең құпия ақпарат саналады. Осы ақпарат жұрттың жаппай талқысына ашық түссе не болады? Арсыз типтер мұндай мүмкіндікті мүлт жібермейді. Олар осыны пайдаланып, сен үшін қастерлі құпия аймақтың бәрін адақтап, таптап кетеді. Жан сарайындағы киелі аймақ осылай ойрандалмас үшін діни сеніміңді барынша білдірмеуге тырысасың», – дейді.

Қазір де солай, ел-жұрт діни сенімін әлеуметтік желі-де ашық талқылаған сайын тамыры жалаңаштанған ағаш сияқты өзі де рухани тұрғыда жалаңаштанып, тонала түседі. Сен үшін ең аяулы, ең қастерлі құндылықтар кесір типтердің мазағына айналады. Бұдан соң өзің үшін де ол сенімнің соқыр тиын құны қалмаған сияқты сезіледі. Осылайша рухани тамырың суалған соң әулетіңмен қоса мәдени тоқырап, ішкі алауыздықтың кесірінен жаппай ыдырауға дайын жүруге тура келеді.

Ал ғылым – Алланың бір сипаты. Яғни барлық нәрсенің дұрысын объективті фактілермен білуші, айырушы. Мұны да бейнелеп айтар болсақ, ҒЫЛЫМ – зиянкес жәндіктер қаптағанда гүл мен жапыраққа себетін химиялық дәрі іс-петті.

Алланың осы сипатын сіңіру арқылы надан пенде дінді дұрыс тұтынып, мәдениетті сәтімен өркендетеді. Сондықтан да хақ діннің өлшемі ретінде әманда мәдени құндылықтар алынады. Идеологияға негізделген жалған дін ешқашан адамзаттық құндылық өндірмейді. Кез келген жалған діннің академиялық ғылыммен жау болатыны осыдан. Себебі нағыз ғылым діннің жалған тұстарын аямай әшкерелейді. Әдетте бұл процесс діни жетекшілер саясатқа тым құмар болғанда басталады. Саяси билікті қолына алған халифтер немесе қазіргі автократ басшылар жеке билігін нығайту үшін діни жетекшілерді ымы-раға шақырады. Оларға материалдық көмек көрсетеді.

Аңқауларын алдап, сұмырайларын сатып алады. Иманы беріктері соңына дейін күресіп, көбіне азапталып өледі.

Бұдан соң ар-иманды саудаға салатын сатқын уағызшылар легі іске қосылады. Жалған дін қараңғы халықты соңынан ілестіріп, жарға апарып жығады. Осылайша дін тоқырайды. Дін тоқырағанда мәдениет те қожырайды.

Бұл тоқыраудан оларды академиялық ғылымға адал болған ғұламалар ғана алып шығады. Олар киелі мәтіндерге мұқият зер сала отырып, саясаттың ықпалымен бұрмаланып, терістелген ақиқат ілімді әуелгі нүктесіне қайта әкеледі. Осылайша дін тұғырына қайта қонып мәдениет өндіре бастайды.

ЖАҢА ДӘУІРДІҢ БАСТАЛУЫ немесе ҒЫЛЫМНЫҢ ОРНЫҒУЫ

Ғылым бұған дейін де болған. Бірақ оның қоғамға тұрақты һәм тиімді қызмет етуі қиын еді. Себебі ғылым мен ғалымның тағдыры орта ғасырдағы монархтарға тәуелді болды. Ғайыптан тайып Бағдаттағы Харун Рашид, Үндістандағы Акбар, Алтын Ордадағы Өзбек хан сияқты ғылымсүйер патшалар таққа отыра қалса, ғалымдардың Құдайы беретін. Ал егер есіл-дерті билік болған тиранның тұсына тап келсе, олар қуғын-сүргіннен көз ашпайтын.

Ғылымның жүйеленіп, институтқа айналып, мемлекеттік жүйе мен биліктің тармақтарын реттеуді қолға алғаны монархтар құлап, буржуйлар билікке келген Француз революциясынан басталды. Бүгінге дейін бай-манаптары билікке тәуелсіз елдерде ғылым үнемі дамып тұрады. Ал авторитарлы жүйеде ғылым күйрейді, ғалымдар шетелге қашады. Оны Ресейдің мысалынан көрсеңіз болады. 1990 жылы әлем бойынша ғалымдардың көптігі жағынан Ресей бірінші орында тұрған еді. Онда 992 мың ғалым жұмыс істейтін. Авторитарлы режим күшейе бастағанда сол ғалым-дардың 65 пайызы шетелге көшкен. Яғни 644 мың ғалым елден кеткен.

Рационалды ғылым ұлттық мемлекеттің ұстынына айна-лып, адамзат тарихын басқа бір сүрлеуге салғанға дейін ескі һәм тұрақты бір мақамда айналып тұрды. Көне дәуір мен классикалық орта ғасырда қоғамдық құрылым да аса күрделі болмады. Елдің басшысы болып Құдайдың «назары» түскен патшалар әулеті отыратын. Олармен бақ талас-тыру да, тақ таластыру да ешкімнің миына кіріп-шықпай-тын. Миына бөтен ой кірсе ол адам қылмыскер атанып көп ұзамай бүлікші ретінде басы шабылатын. Екінші тұғырда патшалардың амандығын Құдайдан тілеуден шаршамай-тын шіркеу клерктары отыратын. Бұлармен де ұстасу, ерегісу, сөз таластыру өте қауіпті болатын. Жай адам былай тұр-сын, ғылымы бар кемеңгердің өзін дінбұзар ересь атанды-рып, ағашқа асып қойып, керек болса өртей салатын.

Бұлардан кейінгі қадірлі алқа ақсүйектер әулетіне бұйырды. Бір заманда бағы жанып, байлықты басып қал-ған феодалдар мен герцогтардың тұқымы корольдің қазы-насына бір тиын да төлемейтін. Бірақ олар патша мен шіркеуге қауіп төнсе, сауыт-сайманын асынып, майданға аттанатын. Сол себептен ол кезде қарашекпен шаруалар соғыс-қа араласпайтын. Сонда олардың міндеті не?

Олардың маңдайына жазылған тағдыр-төбесінде отыр-ған мәртебелі үш алқаның «қадірлі һәм қасиетті» адамда-рын ішіп-жеммен қамтамасыз ету. Мемлекет қилы кезеңге тап болып, ауыр заманды бастан кешіргенде бүкіл салмақ шаруалардың мойнына түсетін. Яғни король салықты көтеру арқылы өзін де, өзін қорғаушы шіркеу мен ақсүйектер әулетін де ашықтырмай-тарықтырмай алып шығатын. Ал шаруалар болса ауыр салықтан езілсе де, үйінде бірнеше күн күңкілдеп, шарасыздықтан салынған салықты төлеуге көндігіп кете баратын.

XVII ғасырда осы тәртіптің Францияда іргесі сөгілді. Тарихта «Жаңа дәуір» деп аталатын тың кезең басталды. Еу-ропаны жайлап алған мағынасыз соғыстардан мезі болған ақылды адамдар жаңа философия іздеп жатты. Сол кезде тарих сахнасына Рене Декарт шығып, қазіргі академиялық ғылымның негізі саналатын ғылыми принциптерді ұсынды. Ол күмән философиясын тудырды. Яғни кез келген ақпа-ратты күдікпен қарсы алып, күмәнмен тексеретін тәсіл ойлап тапты.

Рене Декарттың бұлайша шорт кесуіне түрткі болған мотив бұқара халық былай тұрсын, ел билеп отырған игі жақсылардың өзі қаңғып келген ақпаратқа құлай сенетін. Тіпті арасынан ақылды біреу шығып, ақпараттың түбін тексергісі келсе де, тексере алмайтын. Себебі «Бұл ақпарат-ты қайдан алдың? Бұл нәрсенің өмірде расымен бар не жоқ екенін қайдан білдің?» – деп сұрай қалған күннің өзінде оны дәлелдей қоятын эпистемологиялық нүктесі жоқ-тын. Яғни ақпараттың жалған не растығын анық көрсете алатын ешқандай әдіс, тәжірибе жоқ. Елдің дені беделді көсемдер мен авторитет діндарлардың уағызына шүбәсіз сенетін. Мысалы, «Рим папасы сүй деді», «Шіркеу бүй деді», – деп сауатсыз шаруалар, керек болса, еш ой-ланбастан қан майданға қойып кететін. Соның кесірінен «отыз жылдық соғыс» деген атпен тарихқа енген діни не-гіздегі мағынасыз майдан Еуропаны отқа орады.

Одан бөлек пал ашудың неше түрін меңгерген кез кел-ген алаяқ типтер қара халықты жынды қылатын. Қала берді жұлдыздарға қарап адам тағдырын болжайтын астро-логтар мен өлген жанның рухымен тілдесетін спиритизм ұсталары және тағы басқа бақсы-құшнаштар окультизмнің түр-түрін кедергісіз тарата беретін. Осының бәрі жиналып келіп Еуропаны қараңғы ғасырдың түнегіне тұншықтырды. Еуропаны осы қараңғылықтан Жаңа дәуірдің күмән фило-софиясы алып шықты.

Декарттың талабы бойынша, кез келген бар нәрсе кеңіс-тік пен уақытқа тәуелді болу керек. Мысалы, қандай да бір ақпарат шығатын болса, оның қашан және қай жерде бол-ғаны нақты фактілермен анықталуы тиіс. Бұның ғылымдағы айқын көрінісі әуедегі зымыран шайқасында байқалады.

Жаудың жерінен ұшып шыққан оқтұмсықтың уақыты мен кеңістігін анықтайтын саймандар зымыран әуеде атып түсі-реді. Дәл осылай ғылыми фактісі күшті ғалым кез келген жалған ақпаратты академиялық дәлдікпен жойып жібере алады. Бұдан кейін біреу әруақпен тілдесетін болса немесе барзақ әлемінен ақпарат әкелетін болса, тіпті Жаратушымен тілдестім дейтін болса осы ойының бәрін логикамен және бұлтартпас академиялық фактілермен негіздеп беруі шарт.

МАТЕМАТИКА ҒАСЫРЫ

Пифагордың кезінде-ақ «Әлемнің түп негізін көзге көрінбейтін есеп-қисап құрап тұр. Кімде-кім сол сандар әле-міне ақылымен бойлап оның сырына қанықса, дүниенің жұмбағын шешеді» деген түсінік тараған еді. Адамдар бәрі-не ортақ ақиқат іздеп шарқ ұрғанда объективті ақиқат ретінде ортаға еріксіз математика ғылымы шығатын. Шынымен де ешкімнің субъективті пайымының ығына жығылмай-тын математикалық дәлдіктер ақиқаттың анық жаршысы сияқты көрінеді. Рене Декарттан бастап мәңгілік шындықты құбылмайтын сандармен ұстап алу дәстүрге мықтап енді.

Осы орайда мынадай бір мысал береміз. Ән мен әуенге мән беріңіз. Бір қарағанда бұл – өкпеден тыныс шығарған-да кеңістікке тараған газ толқыны. Ән сазды болса құлақтан кіріп, бойды алады. Енді осы әдемі әуенді ұстап алып, кейінгі ұрпаққа таңбалап кетуге бола ма? Әрине болады. Әуенді нотаға түсіресіз. Яғни музыка сияқты бейфизика-лық құбылыстың өзін сандар арқылы құрықтап, ешқайда қашып кете алмайтын етіп қағазға таңбалап тастауға болады. Осы сандарға қарап ойнағанда ілкідегі ескі ән қайта-дан құйқылжып шыға келеді.

Кеңістік пен уақыттың өлшемін математикамен дәл қоятын болсақ, кез келген БАР нәрсе ғылымның торына түсу керек. Бұл торға түспеген кез келген НӘРСЕ жоққа есеп. Осылайша ғылыми негізі жоқ алыпқашпа әңгіме мен қисынсыз ақпараттар Декарттың сүзгісінен өте алмай қирап қалды. Математиканың надандықты қирата алатын осындай таңғажайып қуатын байқаған соң ақылды адамдар жаппай осы пәнге балаларын оқыта бастады. Еуропада математи-каны оқып үйрену, оған сауатты болу надандықтан құтылу-дың кепілі саналды.

Оған тағы бір нәрсе стимул болды. XV ғасырдың аяғында Христофор Колумб кемемен мұхитқа түсіп Америка құрлығын ашады. Көп ұзамай Васко да Гама арман болған Үндіс-танды табады. Артынша Қытай құрлығы да қолға түседі. Еуропада бұрын-соңды атын естігені болмаса, түсін көрмеген неше түрлі тауар қаптайды. Қант, кофе, шай, темекінің түр-түрі келеді. Мұндай көлемдегі көл-көсір тауарды дер кезінде сатып, есебін алып айналымға қайта салу үшін есеп-қисапқа жүйрік мамандарға сұраныс туады. Енді амал жоқ, сауда ісін дөңгелету үшін шаруаның да балаларын оқытуға тура келеді. Әсіресе Францияда математика мен рационализм осылайша ерекше қарқын алды. Жаңадан байыған бұрынғы шаруаның бала-шағасы шылқыған бур-жуйға айналды. Портты қалаларда кафетерий мәдениеті дамыды. Көзі ашық кісілердің бәрі кафеге жиналып, қоғамдық мәселенің бәрін сол жерде талқылайтын болды. Тал-қылаудың басты критерийі Декарттың логикасы болатын. Осыған орай ғалымдар XVII ғасырды математика ғасыры деп атады.

Осылайша Франция халқы оянып жатты. Олар үшін талқыланбайтын тақырып қалған жоқ. Бұған дейін тыйым салынған немесе сұрақ қойылмайтын алаңның бәрін логика-мен ақтарып-төңкере беретін болды.

Мысалы, оған дейін ақсүйек әулетіне ешкім қарсы кел-мейтін. Олар салық төлеуден толық босатылған. Жаңа байыған буржуйлар оларға қарап: «Сенің менен қай жерің артық? Не үшін салық төлемейсің? Сонда шығу тегіміз әртүрлі болғаны үшін салықты біз ғана төлеуіміз керек пе?» – деп сұрайтын болды.

Айта кетейік, Француз революциясынан бұрын салық төлемейтін ақсүйектер әулеті 300 мыңнан асып кеткен.

Мұндай ыңғайсыз сұрақтар көп кешікпей шіркеудегі діндарларға да жетті. Шіркеу мен буржуазия арасында текетірес басталды. Мұздай логикамен қаруланған жаңа байлар мұнымен де тоқтаған жоқ. Күшіне мінгенде рацио-налды таным мынадай сұрақты да тудырды: «Не үшін Құдайдың назары мына тоғышар һәм топас корольге түс-кен? Оның назары неге бізге түспейді? Ақыл-парасаты ке-мелденген шаруаның баласы неге таққа отырмасқа?» деген сыңайдағы сұрақтар Париждегі кез келген кафеде гу-гу талқыланып жатты.

Версаль сарайында ойын-сауықтан қолы босамайтын король Людовик XVI Франция қоғамының қаншалықты өзгеріп, дамып кеткенін сезген де жоқ, білген де жоқ. Ол кезде қоғамдық пікірмен санаспақ тұрмақ оны зерттеп, бақылап отыратын ғылым түрі атымен жоқ еді. Оның осы ғапылдығы өзінің басын жұтып тынды. 1789 жылы Парижде революция болды. Бұл төңкеріс бұрынғы төңкерістен өзгеше еді. Бұрындары ашынған шаруалар ауыр салыққа шыдай алмай көтеріліс жасап, қызды-қыздымен патшасын өлтіріп алатын. Бірақ артынша өкінетін. Себебі таққа талас басталып, ел ішін анархия жайлайтын. Сол кезде олар бір орталыққа бағынған патша билігін қайта аңсайтын. Король-дің тірі қалған бір тұқымын іздеп тауып, өз қолдарымен атасының тағына жайғастыратын. Сөйтіп қана хаостан құтылатын. Бұл жолы олай болмады. Буржуйлар шіркеуді мемлекеттен айырып, патшаның бүкіл құзыретін алып тас-тады. Оны ашу үстінде балталап өлтірген жоқ. Сауатты заңгерлер жиналып, сол дәуірдің деңгейіне сәйкес заңнама шарттарын қолдана отырып, адамзат тарихында тұңғыш рет шексіз билікпен өз жұртын өзі қанаған монархты заңмен соттап, жұрттың көзінше басын шапты.

Осыдан бастап Еуропа жұрты монархтан құтылып, рес-публика құруды армандайтын дертке шалдықты. Ал рес-публика Конституциямен басқарылады. Конституцияның бі-рінші шарты – барлық адам баласы тең және бұқара халық биліктің көзі. «Елдің қолдауы мен құрметіне бөленген кез келген ақылды пенде патшаның тағына отырып, ел билей алады» деген жаңа низам пайда болды. Бұл низам бұқара-ға майдай жаққанмен, шексіз биліктің дәмін алып, халықты армансыз қанаған монархтар мен ел билеуші шонжарларға ұнаған жоқ. Халық пен автократ басшылар арасында билік үшін талас қазір де қайнап жатыр.

ФИЗИКА ҒАСЫРЫ

Енді есік қағып XVIII ғасыр келді. Бұл дәуірде адамзат табиғат күштерімен жекпе-жекке шықты. Бұл енді физиканың міндеті еді. Алыс сапарға аттанған сауда кемелерінің аман-дығы физика ғылымына тікелей тәуелді болды. Желдің ба-ғыты, судың ағысы, жұлдыздың жүрісі сияқты құбылмалы табиғат пен ауа райын дәл болжау тағдырға айналды. Жа-ратылыстың жұмбағын шешпесіне болмады. Себебі кемеде-гі матростардың тіршілігі қыл үстінде тұрды. Қай ел физика-ға жүйрік болса, соның кемесі ұзақ жүзді. Кім ұзақ жүзсе, сол мол табыс тапты. Сондықтан да буржуйлар физиканы зерттейтін ғалымдардан ақшаны аяған жоқ. Ғалымдар да ақшаны өтеді. Өтеуінің шыңы – отты қару ойлап табу болды. Енді кімнің қаруы күшті – соның қалауы заң болды. Осыған орай XVIII ғасыр физика ғасыры деп аталды.

Әлемдік тәртіп тағы да өзгерді. Тарихта «Ұлы геогра-фиялық жаңалықтар» деген атпен қалған бұл кезең негізінен державалардың жер шарындағы жаңа құрлықтар үшін қиян-кескі таласы болатын. Англия, Франция, Испания сияқты ең ірілері жер шарының жартысына жуығын отарлап алды десе де болады. Қазақ елі де сол кезеңде Ресей империясының отарына айналған еді.

БИОЛОГИЯ ҒАСЫРЫ

Жаңа ХІХ ғасыр жаңа сұрақтармен бірге жаңа ғылым ала келді. Бұған дейін «Адамды Құдай жаратты. Адамның міндеті – Құдайға құлшылық ету» деген қарапайым философия бұқара халықты қанағаттандырып келген. Шіркеудің ықпалы мен гегемониясынан ығыр болған оқымыстылар қауымы адамның шығу тегі жайында тың ізденістер бастап кетті. Осындай ізденістің соңы Дарвиннің эволюция тео-риясымен аяқталды. Осылайша ХІХ ғасыр биология ғасыры деп аталды.

Жаңа туған биология ғылымы барлық түрлердің бір мақамда қатып қалмай үнемі эволюция процесінде дамып отыратынын дәлелдеді. Сол сол-ақ екен, биологияны сан салаға бөліп, кез келген түрді қолдан ұрықтандырып, селекция жасап, асыл тұқым өндіріп шығару деген өнерге ауысты. Осыдан келіп «адамның да озып туған асыл түрі болу керек» деген қате теорияға ұрынды. Ол теория билік-тегі басшылардың саяси құралына айналғанда «Арий тұқы-мы ғана бәрінен артық. Одан өзгесінің өмір сүруге хақысы жоқ» деген зұлымдыққа ұласты. Гитлер оны жүзеге асырды. Евгеника деген атаумен бұл да тарихта қалды.

Биология қарқынды дамуын әлі де тоқтатқан жоқ. Керек болса бір клеткадан кез келген түрдің екінші копиясын клондап бере алады. Адамзат үшін оның да қатерлі тұстары жетерлік.

АТОМ ҒАСЫРЫ

ХХ ғасырда ғалымдар атомды бөлшектеуді меңгерді. Бұл өнер адамзаттың қолына бұрын-соңды қиялына да кешпеген алапат қуаттың көзін тауып берді. Бірақ содан бір ғасыр бұрын діни институттарды талқандап, Құдай ұғымын жойып, «Құдай өлді!» деген ұранды қуана-қуана шырқаған Батыс жұрты имансызданып біткен еді. Сондықтан ХХ ғасыр, ә дегеннен-ақ, І дүниежүзілік соғыспен басталып, орта шені ІІ дүниежүзілік соғысты Хиросимаға атом бомбасын тастаумен аяқталды.

Осылайша атом қаруы бұл ғасырдың бас ауруына ай-налды. Халықаралық саясатта есесін жібергісі келмеген ірі мемлекеттің бәрі ұлттық қордағы қаржысының қомақты бөлігін атом қаруын жасап алуға жұмсады. Осының кесірінен әлемде эфемерлі көңіл күй орнады. Яғни ел-жұрт мәңгілік мұратты көздеп, соның жолында күресуге ықылассыз болды. Қит етсе: «Не істейсің оны жасап? Ертең атом бомбасын тастап жіберсе, бәрі жайына қалады. Одан да осы күннің қызығы мен рақатын сарқылғанша көсіп алайық», – деген таяз түсінікке маталды. Мұны ғалымдар атом ғасыры деп атады.

Атом ғасырынан өлердей қорқатын жөні бар еді. Со-ғыс болмаған күннің өзінде кездейсоқ жарылатын атом қуа-ты бүкіл планетаның тағдырына кері әсер ететін. 1986 жылғы Чернобыльдегі Атом электр стансасының жарылуы адамзат тарихындағы ең ірі апаттардың бірі саналады. Ғалымдардың айтысынша, оның зардабы қияметке дейін тарамайды. Халықаралық ұйымдар жабылып, жарылған стансаның бетін бетонмен қаптап тастады.

Сол кезеңде СССР құрамында қалған Қазақстан жұрты да атом үрейін өте жақсы біледі. Бүкіл мемлекеттік мекемелер мен оқу орындарында атом бомбасы жарылғанда паналайтын жертөлелер міндетті түрде соғылатын. Орта мектептің өзінде алғашқы әскери дайындық сабағында бомбаның радиациясынан қалай қорғану керектігі жөнінде арнайы дәрістер ұдайы өтілетін. Тарихта «қырғиқабақ соғыс» деген атпен қалған қару жасау жарысы АҚШ пен СССР-дің экономикалық қуатын кәдімгідей әлсіретті. Триллиондаған доллар мен рубльдер түкке қажеті жоқ атом бомбалары мен атом сүңгуір қайықтарын жасауға жұмсалды.

ХХ ғасырдың адамына бәле болып жабысқан атом проб-лемасының зардабынан қатты қасірет шеккен жұрттың бірі – қазақ халқы. 1949 жылы Семей полигонында алғашқы атом қаруы ашық далада жарылды. Кейін келе қарулар жер астында жарылса да, бұл оңбаған сынақ 1989 жылы Семей-Невада қозғалысы нәтижесінде біржола жабылып тынды. Бірақ топырақ пен ауаға тараған радиацияның зиянды қалдығы бүгінге дейін жергілікті жұртты әуреге салып келе жатыр.

Сопылар арасында рационалды ақылға байланысты мы-надай қызықты тәмсіл бар. Ұлық Алла әуелде ақылды жа-ратқанда екі көзін соқыр қылыпты. Қос жанары көрмейтін АҚЫЛ сипаланып, тыпыршып, тықыршып, бір орында тұра алмапты. Мазасы қашып:

– Сен кімсің? – деп сұрай беріпті. Сонда Иесі:

– Сені жаратушы Раббыңмын! Екі көзің көр болғанымен, Мені іздеуден шаршамайтын иманды құлымның сенімді серігі сен боласың. Мені анық көрмесең де, көңілің тыныш таппай өле-өлгенше Мені іздеумен боласың, – деген екен.

– Мені неге соқыр қылдың? – дейді.

– Мен – білуші Құдаймын! Оның да хикметі бар. Екі көзің көр болғанымен, сені жетекке алатын Ар мен Иман бар.

Осы екеуінің етегінен ұстасаң, көзіңнің кемдігінен жапа шекпейсің. Сенің бойыңда жойқын күш бар. Ар мен Иман-ның жетегінде жүрмесең дүниені бүлдіресің, – депті.

Дәл осы тәмсілді академиялық ғылымға да қолдануға болады. Ғылымды дін мен мәдениет жетекке алмаса, одан да қауіп бар. Жүгенсіз ғылым өмірдің мәні тұрмақ неше түрлі қару жасап, тіршілікті түбімен жойып жіберуге қабілетті. Оның мысалын жоғарыда айттық. Әу баста дін мен мәдениетті надандықтан тазалап отыруға міндеттелген ғылымның аяғы атом бомбасын жасаумен аяқталды.