Нұрлан Анарбаев

Көркем мінез

Алматы, 2024

Алғысөз

Діннің қоғамда атқарар бірқатар міндетінің қатарында оның құндылықтарды тасымалдаушы ерекшелігі бары белгілі. Дін арқылы қоғамда рухани құндылықтар өріс табады. Осы тұрғыдан алғанда, діннің қоғам және адам өмірін реттеуші, іс-әрекет пен мінез-құлықты түзеп, адами қасиеттерді алға шығарушы рөлі айқындала түседі. Ал көркем мінездің, яғни ахлақтың бастауы – уахи және сол уахиды тарқатып түсіндіретін сүннет. Өйткені әзірет Айша бір сөзінде Пайғамбардың мінезі Құран екенін білдірген. Ардақты Пайғамбардың өзі де «Мен көркем мінезді кемелдендіру үшін жіберілдім»1 деген. Құран мен Сүннет діни әрі дүнияуи өмірдің шегін көрсетіп, іс-әрекет қағидаларын анықтап, кейінгі фиқһшы, хадисші, кәламшы, тасаууыфшы, тіпті мұсылман философтар оны дамытып, ахлақ түсінігінің негізін қалаған.

Ахлақ ілімінің адам өмірінде маңызды екендігі сонша – сол тақырыпта қалам тербеген ғалымдар оны бірқатар басқа ілімдерден де маңызды санаған2. Өйткені Ислам діні тек наным-сенім жиынтығы ғана емес, ол адамгершілік пен моралдың, көркем мінездің де негізі. Әлемді бейбітшілікке, тату-тәтті ғұмыр кешуге шақыратын дін ретінде сол тыныштыққа ұйытқы болатын мұсылмандарға да бірқатар адамгершілік құндылықтарды ұстануды міндеттеген.

Ислам ахлақ жүйесінің өзге діндер мен мәдениеттердегі мораль нормаларынан басты ерекшелігі мынау: мұсылман адам өзінің мінез-құлқын Ұлы Жаратушының есім-сипаттарына ұқсатып бағуы тиіс. Мәселен, Алла Тағаланың Рахман, Рахим есімінен үлгі алып мейірімді, рақымды болуға, сол секілді Ғафур есімін жақсы тану арқылы кешірімшіл болуға тырысу. Сол себепті құдайға сенбеген адамның ізгі іске, жақсы қасиетке деген ұмтылысы мен жауапкершілік сезімі төмен болады. Сонымен қатар, өзге адамдарға, жалпы қоғамға пайдалы іс істеу де мұсылмандық моральдың негізгі ерекшелігі. Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.а.с.) «Адамдардың жақсысы – адамдарға пайдалы болғаны»3 деген. Ислам шариғатына мойынсұнған жан әрдайым өзгелерге пайдалы тұлға болуды көксейді.

Ислам этикасында ақыл иелеріне өз еркімен істеген істері үшін жауапкершілік жүктеледі. Адам ақылмен жақсы-жаманды ажырата біледі. Осы себепті ол өз еркімен істеген істеріне жауапты. Яғни бұл жауапкершіліктің екі себебі бар: ақыл және еркіндік. Ақылды жан жақсы ісі үшін іштей қуанышты сезінеді, жаман іс істегенде өзін жазғырады. Міне, осы өзін жазғыратын, ісіне іштей есеп беретін қасиетті «ұждан» деп атайды. Ұжданы таза адамдар ғана нашар істеріне өкінеді. Бір хадисте «Жұрт пәтуа берсе де сен бәрібір жүрегіңе құлақ сал»4 деп осы ұжданның рөліне назар аудартылған.

Ахлақ ұстанымдары жеке адамға ғана қатысты көрінгенмен, негізі, оның қоғамға да тигізетін ықпалын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені адам – қоғамның бір мүшесі. Осы себепті адам өз ісіне қоғам алдында жауапты. Ислам бойынша ахлақ ұстанымдары бір жағы Алланың бұйрығы болып табылады. Аллаға сенетін мұсылман өзін дін бұйрықтарынан алыс ұстай алмайды. Өйткені бұл оның сеніміне қайшы. Ислам дініндегі ахлақ ұстанымдары қалтқысыз бағынуды қажет ететін басқа парыздар секілді. Намаз, ораза, қажылық, зекет міндетін қалай әр мұсылман атқаруы тиіс болса, шыншыл болу, уәдеде тұру, жақсылықсүйгіштік, әлсіздерге көмектесу, ата-анаға жақсылық жасау секілді істер де діни міндет болып есептеледі. Ал нақақ кісі өлтіру, арақ ішу, ойнас жасау қалай күнә болса, біреуді сыртынан жамандау, жала жабу, сөз тасу т.с.с. істер де күнә әрі харам.

Ислам бойынша ахлақ міндеттемелері діни үкімдердің бірқатарын құрайды. Сол үшін мүмін «дін басқа, ахлақ басқа» деп айта алмайды. Көптеген мұсылман педагогтары міндеттемелерді (ахлақ ұстанымдарын) «дін орындауды міндеттеген игілік» немесе «діннің талаптарына бағыну, тыйым салғандарын істемеу» деп анықтама берген.

Ахлақ тұрғысынан адамның міндеттемелері негізінен мынадай бөлімдерге бөлініп қарастылады:

1. Адамның жеке өзіне қатысты міндеттері;

2. Отбасына қатысты міндеттері;

3. Қоғам алдындағы міндеттері;

4. Діни міндеттері;

5. Отан алдындағы міндеттері.

Ахлақ тек ізгі қасиеттердің жиынтығын білдірмейді. Ол – жақсы-жаман қасиеттердің барлығына берілген атау. Ислами деректерде «көркем мінез», «нашар мінез» делінген ұғымдар бар. «Мен тек көркем мінезді кемелдендіру үшін келдім» деген хадис тұрғысынан қарайтын болсақ, ахлақ ілімінің түпкі мақсаты көркем мінездерді жетілдіру, адамның рухани кемелденуі екенін түсінеміз. «Ізігілік (бирр) деген не?» деп қойылған сауалға Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с.) «Ізігілік деген – көркем мінез»5 деп қысқаша ғана жауап бергені осы шындықты мейзейтінін көреміз.

Көркем мінез кең ұғымды қамтиды. Бір хадисте былай делінген: «Адам баласының денесінде жұдырықтай ет бар: ол жақсы болса, бүкіл дененің сау тұрғаны, ол бұзылса, бүкіл дененің бұзылғаны. Абай болыңыз, ол – жүрек»6. Ал жүрек тазалығы деген не? Жүрек тазалығы: ешкімді жек көрмеу, күндемеу, кектенбеу, қызғанбау, ешкімнің ала жібін аттамау, жаманшылық жасамау т.б. Әрине, ол үшін адамның әрдайым не істесе де «Алла көріп тұр, ақыретте әрбір ісіме есеп берем» деп сенуінің маңызы зор. Аллаға шынайы сенген адам бойдағы ұятын сақтайды, адамдығын төмендетпейді. Азғындыққа ермей, әділдікті жақтайды.

Көршімен жақсы тұру, науқастың қалын сұрау, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету, адал жар, жанұясына қамқор ата-ана болу, қонақжай пейіл таныту, түсіністік таныту, кешірімді болу – бәрі де осы көркем мінезді құрайтын ізгі қасиеттер.

Демек, Ислам дінінің абыройын ойлаған әр мұсылман жүрген ортасында өзінің жағымды мінез-құлқымен, елмен сыпайы қарым-қатынасымен, ізеттілігі, әдебі, мәдениеттілігімен үлгі-өнеге көрсете білуі керек.

Иә, қай кезде де рухани тәрбие өз маңызын ешқашан жоғалтқан емес. Өйткені адам баласы оған тумысынан мұқтаж. Әсіресе, қазіргі қазақ қоғамы үшін де рухани тәрбиенің алар орны ерекше. Өкінішке орай, бүгінгі күні қоғамда мұсылмандық моралға сыймайтын жағымсыз жайттардың етек алуы қай-қайсымызды да қынжылтады. Атап айтқанда, қарттар үйі, жетімдер үйі, түсік жасату, ажырасулар, жастар арасындағы қылмыстың өршуі, ата-анасын сыйламау, өз-өзіне қол жұмсау фактілерінің азаймай отырғаны, анашаға, есірткіге тәуелділік, ішімдікке салыну, деструктивті ағымдарға қосылу т.б. қоғамда рухани тәрбиені қайта қолға алу керектігін байқатуда.

Біз бұдан жастар тәрбиесінде ата-бабамыздан жалғасып келе жатқан дәстүрлі құндылықтарымызға арқа сүйеуіміз керектігін һәм Ислам дініндегі ахлақ нормаларын, адамгершілік құндылықтарды көбірек насихаттау керектігін ұғынамыз. Қолдарыңыздағы еңбек осы мақсатта жазылды.

Көркем мінез

«Көркем мінез» сөзінің араб тіліндегі баламасы – «ахлақ» сөзі. Ал «ахлақ» сөзі – «хулқ» сөзінің көпше түрі, бұл сөз қазақ тіліне «құлық» болып еніп, «мінез-құлық» сөзінде қолданылады. Діни термин ретінде қолданылатын «ахлақ» сөзінің анықтамасына келетін болсақ, ол – мінез, болмыс, табиғат, адамға туа біткен немесе өсе келе қалыптасқан рухани қасиеттер мен қабілеттер, адамның жағымды-жағымсыз мінез-құлықтары, адамгершілік нормалардың жиынтығы. Имам Ғазали «ахлақ» сөзінің мағынасын: «Ахлақ – адам бойына сіңісті қабілет. Адамның іс-әрекеті осы қабілеті арқылы жарыққа шығады», – деп түсіндіреді. Демек, ахлақ адамның болмысына сіңісіп кеткендіктен, кез келген әрекет адамның жаратылысы мен оның мінезінен хабардар етеді. Адам қанша жерден ішкі дүниесін бүркемелеп жасырса да, оның мінез-құлқы бір күні оның шынайы бет-бейнесін ашып береді.

«Ахлақ» ұғымы «көркем мінез» дегенді білдіргенімен, адамдағы кейбір қасиеттердің уақыт өте келе оның кісілік табиғатына айналатындығын ескерер болсақ, адам бойында жақсы қасиеттермен бірге жаман қасиеттер де қалыптасады. Сондықтан Расулалла (с.а.с.): «Уа, Раббым, жаратылысымды сұлу еткеніңдей мінезімді де көркем ете көр»7 деп дұға тілеген. Демек, әрбір адам өз мінезінің көркемдігіне мән беруі тиіс. Көркем мінез – нағыз иманның көрінісі. Себебі Пайғамбарымыз мінезі көркем жанның иман тұрғысынан кәмілдікке ие болатынын айтқан. Құрандағы «Сен теңдесі жоқ ұлы көркем мінезге иесің»8 деген мақтауға ие болған ардақты Пайғамбар (с.а.с.) өзі көркем мінезге ие болумен қатар, үмбетін де соған үгіттеген. Әрбір жан кемелдікке қол жеткізіп, Раббысының сүйіктісі болғысы келсе, әуелі, мінезін дұрыстауы керек.

Хадистерде көркем мінез жайында көп айтылған. Сол хадистердегі Расулалланың өсиеттерін орындау арқылы Алланың разылығына бөленеміз. Жаратылуымыздың басты мақсаты – Раббымызға құлшылық жасау болса, адам көркем мінезі арқылы ғибадатпен жете алмайтын биіктерге жетеді. Бұл жайлы Расулалла (с.а.с.) бір хадисте: ««Мүмін көркем мінезінің арқасында үздіксіз ораза ұстап, намаз оқитын адамның дәрежесіне жетеді»9, – деген. Бұл жерде ғибадаттың дәрежесін түсіру емес қайта ғибадатымызды да адамгершілік құндылықтармен әсемдей түсу меңзелген.

«Мына екі қасиет мүміннің бойында болмауы тиіс: сараңдық пен жаман мінез»10 деген хадисте Расулалла (с.а.с.) мүмін мен көркем мінездің бір-бірінен ажырағысыз ұғымдар екендігін меңзеген. Тағы бірде сахабасы Муаз ибн Жәбәлге: «Уа, Муаз! Елге көркем мінез таныт!» деп бұйырған11.

«Мүміндердің иман тұрғысынан ең жетілгені – мінезі (ахлағы) көркем болғаны»12. .

Расулалла (с.а.с.) намаз оқуды бастағанда бірінші тәкбір келтіріп, сосын (кей кездері) мынаны оқитын: «Намазым, ғибадатым және өмірім мен өлімім бүкіл әлемнің иесі Алла Тағала үшін. Маған солай әмір етілген. Мен бұл әмірге мойынсұнушылардың алғашқысымын. Уа, Алла Тағалам, мені амал мен мінез-құлықтың ең жақсысына бағыттағайсың. Мені бұған бағыттайтын сенен басқа ешкім жоқ. Мені жаман амал-әрекет пен жаман мінез-құлықтан сақта. Өйткені нашар іс пен нашар мінез-құлықтан арылтатын тек Өзіңсің!»13 Қиямет күні адамның бұ дүниеде жасаған күллі жаман-жақсы амалдары мизанға (таразы) тартылады. Сол уақытта көркем мінезіміздің салмағы өзге амалдардан ауыр басатыны жайлы хадисте айтылған. «Қиямет күні мүміннің таразысында көркем мінезден ауыр басатын ештеңе болмайды. Күмәнсіз, былапыт сөз айтып, нашар қылық жасаған арсыздарға Алланың ашуы келеді»14. Қиямет күні Расулаллаға ең жақын болатындар да көркем мінезділер. «Қиямет күні сендердің маған ең сүйіктілерің әрі ең жақын болатындарың – мінезі ең көркем болғандарың. Ал қиямет күні маған ең жағымсыздарың әрі менен ең алыс болатындарың – көп сөзділерің, шешенсіп сөйлейтіндерің және шектен шығушылар», – деп айтты. Сонда адамдар: «Шектен шығушылар деген кімдер, уа, Расулалла?» – деп сұрады. Расулалла (с.а.с.): «Тәкаппар адамдар!» – деп жауап берді»15.

Расулалла (с.а.с.): «Қайда болсаңдар да Алладан қорқыңдар! Жамандық жасап қойсаңдар, артынша дереу оны жуып-шаятын жақсылық жасаңдар. Елмен қарым-қатынаста ізгі адами қасиеттерден айырылмаңдар!»16 – деп, көркем мінездің негізгі белгілерін көрсеткен. Себебі бұл айтылғандар – адамның нәпсісіне ауыр тиетін амалдар. Біріншісі – адам көпшілікпен бірге болғанда иманын қадағалап, жетілдіріп, нәпсісіне бой алдырмауы мүмін, бірақ жалғыз қалғанда жамағатпен бірге атқарған істерді айна-қатесіз істеу, әсіресе ерік-жігерін қадағалау жалғыз адамға қиын соғады. Екіншісі – жамандыққа бой алдырған сәтте оны жуып-шаяр жақсылық істеу. Көбінесе намаз немесе садақа беру арқылы біз қате-кемшіліктерімізді жуып шаямыз. Мысалы, адамның ақ киіміне дақ түскенде, оны дереу тазартудың жолын қарастырады. Себебі ол уақыт оздырған сайын кетпей қоюы мүмкін. Сол секілді күнәні де тез тазартпасақ, жүрекке түскен дақтың көлемі ұлғайып, адамды түзу жолдан тайдыруы мүмкін. Пайғамбарымыз басқа бір хадисінде бес нәрсеге асығуымызды бұйырады, соның бірі – күнәның артынша тәубә етуге асығу. Үшіншісі – елмен қарым-қатынаста көркем мінезді болу. Бұл да өз кезегінде табандылықты талап етеді. Қоғамда әртүрлі адам кездеседі. Мүмін өзінің төл мінезін сақтап, жұрттың барлығымен бірдей жақсы қарым-қатынас жасай білуі тиіс. Расулалла (с.а.с.): «Алла атымен ант етейін, иман етпейінше жәннатқа кіре алмайсыңдар. Ал бір-бірлеріңді сүймейінше, иман еткен болып саналмайсыңдар. Араларыңда сүйіспеншілікті жаятын нәрсені айтайын ба? Сәлемдесуді жайыңдар»17, – деген. Міне, адамдар арасындағы сыйластық пен сүйіспеншілік – нағыз мұсылман қоғамының келбеті.

«Сірке балды қалай бұзса, сол секілді жаман мінез де ізгі амалдарды бұзады (жарамсыз етеді)»18. Сол үшін ақыр заманда онсыз да сауапты амал істеу қиынның-қиыны болған шақта, қасықтап жиған сауаптарымыздан бір-ақ сәттік әдепсіздігіміздің кесірінен айырылып қалмаудың жолын қарастыру керек.

Адамдығымызға дақ түсірмеудің бес жолы:

Бірінші жол: Өмірін ізгілікке арнаған адамгершілігі мол жандармен бірге болу. Себебі адам ортасына қарай бейімделеді. Хадисте: «Адамның досы қандай болса, діні (иманы) соншалықты. Олай болса, әркім кімді дос тұтқанына қарасын»19, – деп, дос таңдауда абай болуды насихат еткен. Себебі досымыз біздің иманымызға, өмір сүру салтымызға, мінезімізге тікелей әсер етеді. «Маған досыңның кім екенін айт. Мен сенің кім екеніңді айтамын» деген сөз де бекер айтылмаса керек.

Екінші жол: Өзгелерге дінді насиахаттау. Әрине, өзгелерге айтылған насихаттың әсерлі болуы үшін әуелі өзіміз соған сай болуымыз керек. Өзімізді түзете алмаған насихатқа өзгені сендіру екіталай. Алайда насихатымды түсінбейді деп үміт үзуге, дінді түсіндіруден бас тартуға болмайды. «Үмітсіз – шайтан» демекші, уақытында түсінбей, бірақ заман өте келе тәубеге келіп, хаққа бет бұрғандардың мысалы өмірде көптеп кездеседі.

Үшінші жол: діни әдебиеттерді көп оқу. Оқу – біріншіден, иманымызды күшейтеді, екіншіден, діндегі ірі тұлғаларды өмірімізге үлгі етуге үлкен мүмкіншілік. Олардың өмірін оқып, өзіміздің кем-кетіктерімізді соларға қарап түзейміз.

Төртінші жол: Аллаға деген шексіз махаббат, сүйіспеншілік. Адам Жаратушы Иесін қаншалықты таныса, соншалықты сүйеді. Қаншалықты сүйсе, әмірлері мен тыйымдарын бұлжытпай орындайды.

Бесінші жол: Дұға, мінәжат. Жүрек, рух – барлығы дерлік Раббымыздың басқаруында болғандықтан, Ол қаласа, біз иманға келіп, жақсы тәрбиеге ие бола аламыз. Сол себепті әрдайым қолымызды жайып дұға тілегенде, Раббымыздан иманымыздың кәміл болуын, адамдығымыздың сақталуын, тура жолдан тайдырмауын сұрауымыз керек. Осы тұста Пайғамбарымыздың дұғаларының кейбірін айта кетейік:

«Уа, жүректерді қалыптан қалыпқа (бір күйден екінші бір күйге) енгізуші Алла! Жүрегімді дінде бекем ете көр!»

«Уа, Жаратқан Алла! Сенен деннің саулығын, кешіруіңді және тәрбиемді сұлу етуіңді сұраймын».

«Уа, Алла тағалам! Жаратылысымды сұлу еткеніңдей, мінезімді де көркем ете көр!»

«Уа, Жаббар ием! Мені Өзің ұнататын сөзге, амалға, іске, ниетке, һидаятқа ынтық ете көр. Күмәнсіз, Сенің күш-қуатың барлық нәрсеге толық жетеді».

«Уа, Алла Тағалам! Маған ізгілік істеуді, жамандықтан бас тартуды, кедей-кепшіктерге қарасуды әрі мені кешіріп, рақымыңды жаудыруыңды сұраймын».

«Уа, Жаратушы Алла! Ахлақтың, амалдың, қалау мен құмартудың кез келген жамандығынан (кесірінен) Өзіңе сиынамын».

Пайғамбарымыздың «Иманы тұрғысынан ең абзал мүмін қандай болады?» деген сауалға «Мінезі ең жақсысы»20 деп жауап беруінің астарында да үлкен мән бар. Расында, Алла Тағала «Сен теңдесі жоқ ұлы мінезге иесің» – деп, Пайғамбарына мақтау айтқан.

Ахлақ – адам өмірінің дін практикасымен біте қабысуы және Құранды мықты ұстану дегенді де білдіреді. Бір риуаятта Сағыд ибн Хишам Айша анамыздан Расулалланың ахлағы туралы сұрағанда, Айша анамыз: «Сендер Құран оқымайсыңдар ма?» дегеннен кейін: «Оның бар болмысы Құран еді ғой» деген. Расулалла осы ізгі қасиеттерімен кемелдіктің ең биік шыңына шықты. Өзі ғана шығып қоймай, сол бұлақтан өзгелердің де сусындауына жол ашты. Құранда «Расулалланың бойында сендерге ең жақсы үлгі-өнеге бар»21 деп, осы жағдай баяндалады. Расулалла (с.а.с.) өзіне айтылған «Әділ болсаңшы!» деген әдепсіз сөзге, шапанынан жұлқи тартқан дөрекілікке, басына құм-топырақ шашып, қорлық көрсеткен адамға, тіпті өзінің періштедей пәк жарына жала жапқан жалақорға да өкпелеп, ашуға берілген емес. Өкпелеу былай тұрсын, сол адамдардың бірі ауырып төсек тартып қалғанда, оның көңілін сұрап барды, қайтыс болған кезінде жаназасына барып, ақтық сапарына шығарып салды. Өйткені көркем мінез о бастан оның табиғатына сіңісті қасиеті болатын.

Ар-ұят

Ұят – бойдағы ізгі қасиет, ар-намыс, адамдардың қарым-қатынас мәдениетіндегі ненің жақсы, ненің жаман екендігін түсінуі әрі ажырата білуі. Басқаша айтар болсақ, ұят – адамның ұждан мен қоғамдағы моральдық принциптерге үйлеспейтін жағымсыз, теріс қылық жасаған кезде байқалатын сезім. Қысылу, қымсыну деген сөздермен синонимдес. Ұят дінімізде Аллаға жағымсыз іс-әрекет, амалдан, сөзден, ойдан өзін аулақ ұстау деген мағыналарды береді.

Халқымыз әуелден ұятты игі қасиеттердің қатарына жатқызған. Үлкендер кішілердің ессіз қылықтарын «ұят болады» деп тыйып, жаман іске бой алдыру ұятсыздың белгісі екенін бойына жастайынан сіңірген. Ұяттыны имандының ажырамас сипатына теңеп, «ұяты бардың – иманы бар» деген аталы сөз қалдырған.

Иә, дінімізде ұяттың орны ерекше. Адамнан ұят кетсе, Алладан қысылмастан күнә жасайтын болады. Қазіргі қоғамда күнә атаулының кең тарауына бір себеп – адамнан ұят кеткендіктен. Ұят – иманның айнасы. Адамның иманы қаншалықты болса, ұяты да соншалықты болмақ. Аллаға иман мен құрметтен туған ұялу сезімін «Сонда ол Алланың кімнің не істеп, не қойып жүргенін көріп тұрғанын білмей ме?»22 және «Алла сендерді әрдайым көріп, бақылап тұрушы»23 деген аяттардың астарындағы мағынамен ұштастыра алса, үлкен қасиеттілікке ие болады. Құранда Алла күнәлі іс жасауда бірінші Жаратушыдан қорқу керектігін ескертеді. Мысалы: «Оларға: «Раббым жария һәм жасырын істелетін азғындықтан, күнә атаулыдан, біреуге жөнсіз озбырлық көрсетіп, қиянат жасаудан, (пұттар сынды құдай екендігі жайлы) Алла тағала ешбір дәлел түсірмеген нәрселерді Аллаға серік етіп қосудан және Алла жайлы өздерің нақты білмейтін нәрселерді айтудан тыйды» деп айт»24 деген аятта жасырын не жария болсын күнәдан аулақ болуға шақырып, біреуге озбырлық көрсетіп, қиянат жасаудан, ширктен және адамдар арасында сөз тасудан тыяды. Кей адамдар өзгелердің көзінше өзін жақсы жағынан иманды, инабатты етіп көрсетіп, жалғыз қалғанда бет пердесі ашылып, күнәға оңай бой алдыруы мүмкін. Сондықтан Алла Тағала көп жерде күнәнің жасырын не жария түрінен де тыйған. Руханияттың шыңына жеткен көп ғұлама, әулиелер жалғыз қалған сәттің өзінде иманына тозаңдай дақ түсірмеген. Кейбірі жуыну үшін үстіндегі киімін шешуге қатты ұялған. Себебі олар Жаратушысының кез келген сәтте, кез келген жерде бақылап тұрғанын терең сезе білген тақуалы жандар еді. Ал қазір сол иманымыз бен рухани құндылықтарымыздың аяқ асты етілгендігінен, қоғамда ұят, ар-намыс кемшін болуда. Иманды ұл, ибалы қыз тәрбиелеген ұлы ел қазірде арсыздықта өзара жарысуда.

Ұят әркімде әрқалай көрініс табады. Ал иманды адамның Алладан ұялуының себептері төмендегідей:

· Күнәсін мойындап, соған лайықты түрде тәубе ете алмағандығы үшін;

· Құл ретінде Ұлы Алланың құзырында өзіне бұйырылғандай керегінше ғибадат ете алмағандығынан;

· Жаратылыстағы таң қаларлық туындыларға қарап, солар жайлы ой жүгірте аларлық білімнің аздығын сезіп: «Уа, Раббым! Сені ұлылығыңа сай тани алмадық» деп өкіну;

· Өзіне берілген сансыз нығметтерге көз жүгіртіп, соларға жеткілікті түрде шүкір ете алмағандығына;

· Өзіне жүктелген міндеттерді кемел атқара алмағандықтан, ықылассыздығы мен опасыздығын ойлау;

· Руханияттың шыңына жеткен жандарға қарап тұрып, өз иманының әлсіздігіне қарап қымсынуы;

Дінімізде ұяттың үш түрлі дәрежесі болатындығы айтылады. Олар:

1. Табиғи. Адам еркінен тыс, жаратылыстан бойында бар ұялу сезімі. Бұл ұялудың түрі көпшілікте кездеседі.

2. Ұяттың иман мен ізгіліктен туындайтын түрі. Бұл иманды жанда кездеседі. Белгілі парыздар мен уәжіптерді атқара келе қалыптасады. Себебі иманды жан «Сонда ол Алланың кімнің не істеп, не қойып жүргенін көріп тұрғанын білмей ме?»25 деген аяттың негізінде, өзін әрдайым көріп, бақылап тұрған Раббысы бар екенін аз-кем болса да сезінеді.

3. Таным мен сүйіспеншіліктен туған ұят. Бұл топтағы адамдар күмәнді істерге жуымай, рұқсат етілген заттардың өзіне шектен тыс құмартпауға тырысады. Бұл – пайғамбарлар мен асфиялардың дәрежесіндегі ұялу түрі.

Құранда: «Араларыңдағы (ниет-пиғылдарыңды, әдейі ойлаған жаман ойларыңды) жария етсеңдер де, жасырсаңдар да, Алла сендерді сол үшін жауапқа тартады»26, «Айтар сөзіңді дауыстап айтсаң да, (іштей сыбырлап айтсаң да) Ол үшін бәрібір, өйткені Алла құпия атаулыны, тіпті ең жасырын деген құпияны да толық біледі»27 деген аяттар кездеседі. Пайғамбарлар мен асфиялар осы аяттарды негізге ала отырып амал қылады.

Расулалла (с.а.с.) жау алдында жаужүрек батыр болғанмен, Алла құзырында оң босағада отырған жас қыздан бетер ұялшақ болатын. Бір затты ұнатпағанда, бұл оның жүзінен байқалатын28. Шын имандының белгісі – ұяттылық екенін көптеген хадистері арқылы білдірген. «Иман жетпіс тармақтан тұрады. Ең абзалы – «лә иләһә иллаллаһ» деп айту. Ең төменгі дәрежесі – жол үстіндегі (адамдарға) кедергі келтіретін нәрселерді алып тастау. Ар-ұят та иманның бір бөлшегі»29.

Хадисте иманның жетпіс тармақтан тұратынын айта келе, ар-ұяттың да сол тармақтардың бірі екенін атаған. Ұят адамға ешқандай зиян тигізбейді, одан тек ізгілік қана келетінін: «Ұят тек жақсылық әкеледі»30 деп білдіреді. Бірде Расулалла (с.а.с.) көшеде келе жатып, жанынан өтіп бара жатқан екі кісінің әңгімесін құлағы шалып қалады. Бірі екіншісіне:

– Сен тым ұялшақсың. Осы ұялшақтығыңның кесірінен опық жейсің бе деп сескенем, – дейді. Сол кезде Расулалла (с.а.с.):

– Олай деме, расында, ұялу – иманнан31, – деп әлгі кісінің сөзін дұрыстайды. Ұяттың жоғары бағаналанатынын қазақ ағартушыларының да еңбектерінен жиі байқауға болады. Мысалы: Абайдың он сегізінші қара сөзінде: «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақтық» дегені де ардың ақыл мен ғылым секілді жоғары қасиеттерден екендігін және адамға өмірінде жетістікке жетуде ұстануы қажет негізгі жол деп көрсеткен.

Бірақ, адам бойындағы ұялу сезімі діни үкімдерді үйренуге кедергі келтірмеуі керек. Расулалла (с.а.с.) мүмін әйелдерден келген сауалдарға да жауап беретін. Көбінесе Айша (р.а.) анамыз арқылы сұрап білетін. Әзірет Айша мәдиналық ансар қауымының әйелдерін: «Ансар қауымының әйелдері неткен қайырлы! Ұялып діни үкімдерді үйренуден тартынған емес»32, – деп ансарлық әйелдердің білгісі келген діни мәселелерді қымсынбай сұрап-білгендерін айтады.

Ар-ұят адамның сәнін келтірсе, арсыздық пен ұятсыздық оған деген жиіркеніш тудырады. Әзірет Әнәс (р.а.): «Расулалла (с.а.с.): «Арсыздық не нәрсенің бойында болса, соның өңін қашырады. Керісінше, ар-ұят не нәрсенің бойынан табылса, соны құлпыртып жібереді», – деп айтты»33, – деген. Осыған қатысты тағы бір хадисте Расулалла (с.а.с.): «Уа, Айша! Егер ұят адам болғанда, салиқалы адам болар еді. Ал арсыздық адам болғанда, міндетті түрде сиықсыз болар еді»34 – деп, жалпы ұят ұғымы мен ұятты жанның нендей дәрежеге лайық екенін білдірген.

Тілімізді де көп сөзден тежеп тұрушы – бойымыздағы ұятымыз. Байлауынан босаған ит айналасындағыларды балағынан ала түсіп, тәнін жараласа, ұятсыз да уытты тілімен айналасындағылардың жанын жаралайды. Бір хадисте: «Ұялу мен аз сөйлеу – иманның белгілері. Бұлар адамды жәннатқа жақындатып, тозақтан алыстатады. Арсыздық пен бос сөз – шайтан ісі. Бұлар адамды тозаққа жақындатып, жәннаттан алыстатады»35, – деген.

Әр істе шынайылықты ұнатқан Пайғамбарымыз ұялуда да шынайылықты бағалаған. Бірде айналасындағыларға қарап: «Алладан тиісінше ұялыңдар! Алладан тиісінше ұялу – бас пен басымызда орналасқан көзді, құлақты және ойды кеселді заттардан қорғау. Іш пен ішпен байланысқан өзге мүшелерді жамандықтан сақтасын. Өлім мен өлгеннен кейін шіритінін әрдайым жадында тұту. Ақыретке көз тіккен жан дүниенің сәніне құмартпайды. Міне, кімде-кім осыларды жасаған болса, Раббысынан шынайы түрде ұялғаны»36, – деп нағыз ұялудың қандай болатынын түсіндірген.

Расулалла (с.а.с.) үмбетінің арасында, әсіресе, кәрілердің ұятсыздығына қатты қынжылған. Себебі қарт адам – қоғамның тәрбиешісі, ақылшысы. Келешек ұрпақ солардың ісі мен сөзіне қарап бой түзейді. «Қарты бардың қазынасы бар» деген қазақ, қашан да қартын сый тұтып, олардың өнегелі өсиеттерін тыңдап, дуалы ауыздарынан бата сұраған. Қарт адам өзінің жасына сай өсиеті мен өнегесін көрсете білсе, жастардың сыйына бөленбек. Ал мінезі нашар, ұяты жоқ, ауызына ақ ит кіріп, көк ит шығатын қарт кісі жұрттың мазасын алып, алғысы емес қарғысына ұрынары анық. Жаратушы Раббымыз Махшар күні кәрі кісіден есеп алады. Одан:

– Мына-мына күнәларды не үшін істедің? – деп сұрайды. Қарт кісі ешқандай күнә жасамағанын айтып, басын алып қашады. Мейірімді Алла оны одан әрі тергеуді доғарып:

– Жақсы, оны жәннатқа алып барыңдар! – деп әмір етеді. Сонда бұны көріп тұрған періштелер:

– Уа, Раббымыз! Бұл адамның күнә жасағанын білесің, біз де куәгерміз ғой, – дейді. Сонда Алла Тағала:

– Иә, ол рас. Дегенмен ағарған сақалы мен шашына қарап, Мұхаммедтің үмбеті болғандықтан, қатесін бетіне басудан ұялдым, – деген». Жәбірейіл періште осы хабарды жеткізгенде, Расулалланың көңілі босап, көзіне жас алып тұрып: «Алла Тағала үмбетімнің ақ сақалдыларын азаптаудан ұялады, бірақ үмбетімнің ақ сақалдылары күнә жасаудан қымсынбайды»37, – деп, үмбетінің қарттарына ойланарлық өсиет қалдырған.

Ұялу – Алланың мінезі. «Алланың мінезін өздеріңе мінез етіп алыңдар» хадисіне сүйене отырып, адам өз бойына бұл мінезді сіңіре білгені дұрыс. Расулалла (с.а.с.): «Алла Тағала өте ұялшақ әрі нығметі мол. Кұлы өзіне қолын жайғанда, Алла ол қолды бос қайтаруға ұялады»38 деген хадисі бар. Раббымыз құлының қолын бос қайтарудан ұялса, кей бейбақ Раббысына қол жаймақ түгіл күнәдан бас алар емес.

Тарихтағы үшінші халифа – әзірет Осман (р.а.) өте ұялшақ жан болған. Ұялшақтығы соншалықты – періштелердің өзі оған тіке қарауға батпаған.

Әбу Мұса әл-Әшғари (р.а.) да өз кезегінде Раббысынан қатты ұялатын. Қараңғы жерде жуынғанның өзінде киімін шешуге қысылатын. Бірде әуреттерін толық жаппай суға түскендерді көріп, бұндай арсыздыққа куә болғанша өліп кеткенім әлдеқайда жақсы еді деп қатты қынжылған39.

Көрнекті хадисші ғұламалардың бірі Фудайл ибн Ияд: «Мына бес нәрсе бейшаралық мен бейбақтықтың белгілері: тас жүректілік, көзіне жас үйірілмеу, ұятсыздық, дүниеқоңыздық және бос қиялға берілушілік», – деп, бейшаралық пен бейбақтықтың бір белгісі ұятсыздық екенін білдірген.

Сүһайл әл-Абид деген жас жігіт Басрада бір ауқатты әйелдің құлы болатын. Біреудің жалшысы бола тұра, арлы, өте тақуалы жігіт еді. Күні бойы ауыр жұмыстар атқаратын. Жұрт жайларына тарап, демалуға кетсе де, ол тынығуды білмейтін. Түн баласы көз ілместен таңға дейін Хақ құзырында құлшылығын жасайтын. Бірде қожайыны оған жан ашығансып: «Әй, Сүһайл, түнде бір мезгіл тынығып ал, түні бойы жасаған ғибадатың күндізгі ісіңе кедергі болады. Мен сенен күндізгі қызметіңнің есебін сұраймын», – дейді. Бұны естігенде Сүһайл есеңгірегендей тұрып қалады. Іле көзіне жас келіп, даусы дірілдеп былай дейді: «Бұл қалай болғаны?! Бұл дүниенің ақыры мен тозақты ойлағанда, ұйқым қашады. Мен құлмын. Кез келген қожайын құлынан қызмет талап етеді. Сіз де менен қызмет талап етесіз. Бірақ Раббымның құзырында жасаған қызметім әлдеқайда дәмді және артығырақ. Мен Алланы көрмесем де, Ол мені көруде және әр іс-қимылымды бақылауда. Осыны көре тұра мен қалай емін-еркін жата аламын?!» – деген екен.

Иә, қазіргі таңда да бастығынан ұялған болып, жалақысының кемуінен сескеніп, бар күшімен жұмысқа кірісіп, бірақ Раббысының алдында атқару керек құлшылығын еске салсаң, немқұрайлы қарайтын жандар аз емес. Сонда құлшылығымыз, ертеңгі күннің есебі осы күнгі атқарып жүрген қызметіміз бен жалақымыздан кем болғаны ма? Бұл дүниеде қаншама құлдар бар, арғы дүниеде жәннат сарайларының сұлтаны болады. Қаншама патшалар бар, жәһаннамға отын болады.

Қазақ қоғамында ертеден ұятқа аса зор мән берген. Балаға жастайынан арлы, намысты, иманды әрі ибалы болуды үгіттеп, үлкендер жүрген жерлерінде насихат айтып отырған. Әсіресе, қыз баланың ұятты болуына ерекше көңіл бөлген. Қызды қырық үйден тыйып, етек-жеңін жиып жүруді, бөгделердің көзінше дауыс шығарып күлуге, бейтаныс кісілермен орынсыз әңгіме құруға да тыйым болған. Себебі бір қыз бір әулеттің, рудың намысы болған. Қыздың тәрбиесі – ұлттың тәрбиесі. Қызы ибалы, арлы болған елдің ұрпағы да иманды, намысты болып өседі. «Тектіден текті туады» демекші, жарқын болашағымыздың иманды, әдепті, ибалы болуын қалаған ел қазынасы қариялар отырған-жүрген жерлерінде әдеп сақтап, өз ісімен үлгі болып, ізінен ергендерге ізгілікті үйретумен болған. Халықтың рухани тәрбиесіне зор үлесін қосқан ақын-жазушылар да өз шығармаларында әдеп, иман тақырыбын көп қозғаған. Солардың бірі – Жүсіп Баласағұн. Оның бір өлеңінде:

Пәле-жала жолын ұят кеседі,

Ұятсыздық – ердің емсіз кеселі.

Ашық мінез, пәктік, ұят серік боп,