Ғалымбек Тобашев

 

 

 

Көзді күнәдан қалай қорғаймыз?

 

 

 

Алматы 2023

Алғы сөз

Жердегі және көктегі бүкіл жаратылыс Жаратушы Алланы аңдатып, Оның бар және бір екендігін ұлықтайды, Аллаға бойұсынып, шүкіршілік етеді, зікір айтып, сәжде етеді. Осы жаратылғандардың барлығы адам баласына қызмет ету үшін жаратылған. Көз жаратылыс әлеміне қарап ғибрат алу үшін, ал құлақ жер бетіндегі хикметтер мен Алла тағаланы танытатын аяттарды есту үшін берілген. Жүрек болса, білім мен ой-пікір иесі болу үшін адамға аманат етілген. Ендеше, бұл нығметтердің қандай мақсатта берілгенін білу аса маңызды.

Құлақтың шүкірі Құран аяттарын тыңдап сабақ алу, өсек-аяң естуге құмартпау, Алла тағала ты-йым салған жала жабудан, түрлі жамандықтардан жырақ ұстау. Көздің шүкірі болса, жаратылыс аяттарын тамашалау арқылы ғибрат алып, оны Алла қарауға тыйым салған жайттардан қорғау. Күн, ай, жұлдыздар, құрлық, теңіз, ағаш, жеміс, тау, тас, жота, ойпат, түн, күндіз, қараңғылық, жарық, аспан мен жердің арасындағыларды тамашалап, Жаратушының ұлылығын тану, өз тілімен олардың Раббысын тәсбих (зікір) еткенін, Оның бар және бір екендігін ұлықтағанын көру, бәрі адам әміріне берілгенін сезіну, жаратылыстың қалай жаратылғандығын ойлау, мұның барлығы адамға көздің берілу себептеріне жатады. Мұны Раббымыз былай түсіндіреді:

أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ۝ وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ۝ وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ ۝ وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ

«Олар түйенің қалай жаратылғанына қарамай ма?!

Аспанға қарамай ма?! Қалай биіктетіліп (тіреусіз) тұрғызылғанына?!

Тауларға қарамай ма?! Қазықтай қағылып, жерді қалай ұстап тұрғанына?!

Сондай-ақ жер жүзіне қарамай ма?! Қалай төселіп, тіршілік етуге қолайлы етілгеніне?!»1

فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ

«Уа, ақыл иелері, бұдан ғибрат алыңдар!»2

أَفَرَأَيْتُم مَّا تُمْنُونَ ۝ أَأَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ

(Әйелдеріңнің жатырына) төккен мәни (шәһуат) суларыңа қарамайсыңдар ма?!

Соны һәм содан пайда болатын адамды жарататын сендерсіңдер ме әлде Біз бе?!3

أَفَرَأَيْتُم مَّا تَحْرُثُونَ ۝ أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ

«Еккен егістеріңе қарамайсыңдар ма?! Оны сендер өсіріп жатырсыңдар ма, әлде біз өсірудеміз бе?!4

أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ ۝ أَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ

Сондай-ақ ішіп жүрген суларыңа қарамай-сыңдар ма? Оны бұлттан жаудырған сендерсіңдер ме әлде жаудыратын Біз бе?!»5

Көз жайлы терең ой жүгірту керек. Жеті қабаттан тұратын көздің бір қабатына зиян тиер болса, құрыды деген сөз. Әлемнің бар байлығына көзін айырбастайтын адам табылар ма екен?! Тіпті, көздің күрделі жүйесін эволюциялық себептермен байланыстыра алмай қиналған Чарльз Дарвиннің өзі: «Көз – ең күрделі механизммен құрастырылған мүлтіксіз жүйе дейтін болсақ, оның әртүрлі қашықтықта фокусының өзгеріп отыруы, жарық пен түрлі-түсті фоторецептор арқылы қырағылықпен ажырата білу қабілеті сияқты күрделі механизмдерді табиғи сұрыпталу процесі арқылы пайда болды деу ақылға сыймайды», – деп кеткен жоқ па?!

Көзіміз ауырып, дәрігерге қаралған кезде, «Бұдан кейін Күнге қарама» немесе «Пәлен тамақты аузыңа алма», «Бұлай етпесең, көзіңнен айырыласың» десе, не істер едік? Қиын соқса да, көзден айырылып қалмау үшін, дәрігердің кеңесін бұлжытпай орындауға тырысамыз. Солай емес пе? Енді ойланып қарайық. Ұятты көріністерге қарауға тыйым салған жай дәрігер емес, тікелей Жаратушымыздың өзі болса, онда не істеу керек? Ойланайық! Бір рет қараудың өмір бойы зардабын тартуымыз әбден мүмкін.

Қолыңыздағы еңбек осы жолда сізге, бізге және өскелең ұрпақтың кәдесіне жараса, мақсатымыздың орындалғаны.

---

Көзге ие бола алмау

«Не бола қояр дейсің?» деу

يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ

«Алла көздердің ұрланып қарағанын да, көкіректердің нені бүгіп тұрғанын да біледі»6

Әлі есі кіре қоймаған баланың қолындағы сіріңкемен «не бола қояр дейсің» деп үлкен үйді өртеп жібергені сияқты, бастапқыда еленбеген кейбір істердің салдарынан талқаны шыққан қаншама тағдыр бар десеңізші.

Иә, бір ойланып көрейікші! Денсаулығымызға қатысты мәселе қозғалған кезде, «Кішкентай ғана вирус немесе бактерия ғой, ағзаға кірсе не болар дейсің?» - деп айта аламыз ба?! Бәріміз білеміз, ондай бактерия мен вирустар қанымызға араласса, одан құтылу өте қиын.

Мұндай қауіпті вирустар мен бактерияларға қарсы ең тиімді күрес әдісі – сақтану, ағзамызды қорғау үшін мұндай микроб бар жерден барынша алыс жүру.

Ал, жүрегімізді қарайтып, рухымызды семітетін вирустарға қаншалықты сергекпіз? Мән бермей, емделмей, суық тию тұмауға, тұмау туберкулез (өкпе) ауруына, ал туберкулездің өлімге жол ашқандығы сияқты, күнәларды кішкентай деп елемей, тәубемен одан арылып, тазаланудың жолын қарастырмай жүре берсек, біздің рухани дүниемізді ойрандап кетпесіне кім кепіл?!

Шынайы тәубе еткен кезде, үлкен күнәлардың үлкен болып қалмайтыны, тәубе етпеген кезде, кішкентай күнәлардың кішкентай болып саналмайтыны айтылады. Өйткені, әрбір ауруда өлімге бас-тайтын бір жол болатыны тәрізді, әрбір күнәда күпірлікке апаратын жол бар. Көпшіліктің арасында жасамайтын бір күнәні жалғыз қалған кезде жасырын істеген адам басқалар оны біліп қалмаса екен деп қысылғандықтан (жасаған күнәсіне дереу тәубе етпесе), өзін үнемі бақылап жүретін періштелерді де жоққа шығарғысы келеді. Осылай жалғаса берсе, иманның шарттарының біріне жататын періштелердің барына сенуді жоққа шығаруға дейін баруы мүмкін. Масаның шаққанынан қорқып, жыланның аузына түскенмен пара-пар бұл жағдайда адам кішкентай күнәларды жасауын тоқтатпаса (Алла сақтасын) ақыр аяғында имансыздыққа ұрынуы мүмкін.

Күнә жасаған адам тіпті есеп берер күннің болуын да қаламайды. Мүмкін одан да арыға кетіп, бұл ұят істерін әрдайым көріп тұрған Жаратушыны да болмаса екен деп тілейді. Күнә жасауын тоқтатпаса, жасаған күнәлары өзіне ауыр тиетіндіктен харамға харам деп қарай алмайтын күйді бастан кешеді. Харам еткен бұйрықты жоққа шығарып, аса қауіпті бір жолға түседі. Көріп отырғанымыздай, дереу тәубе етіп, күнәдан арылмаған жағдайда, әр күнә оны күпірлікке жетелейді.

Негізі, сол күнәні жасатқан Ібілістің де басты мақсаты осы. Тәубеге жол жоқтай көрсетіп, алдымен құлшылықтан суытып, содан кейін Жаратушыны жоқ санауға дейін апарады. Шайтан мүмкіндігінше пендені тәубеге жақындатпаудың амалын істеп бағады. Сондықтан, Алланың рақымының кең екендігін әрдайым жадымыздан шығармауымыз керек. Өйткені күнә қаншалықты көп болса да, Алланың кешірімі шексіз екенін ұмытпаған дұрыс. Бірақ Ібіліс өзінің әккілігінен таймайды, күнә жасаған адамды қатты түңілдіріп, өзіне жолдас етуге тырысады. Өкініштісі сол, шайтанға еріп, тәубесінен жаңылатындар да болады.

Ендеше, шешім қандай болу керек?

1. Алдымен күнәлардың ешқайсысын болмашы деп санамау, яғни «не болар дейсің» деп қарамау керек;

2. Әрдайым абайлап, аяқты аңдап басу;

3. Сақ болу. Алаңғасарланып бір рет қарау, бір рет ұстау, бір рет сүйіп көрейін деген жеңсік сезіммен күнәға батпау;

4. Күнәні еріксіз жасағанда да дереу тәубе ету, сол жерден кілт тоқтай білу, тағы жалғасса да үмітсіздікке түспеу;

5. Құлының өзіне бетбұруын әрдайым күтетін Рахманға сиыну, Алла елшісін өзіне шапағатшы ету;

6. Дәл сондай қателікке қайтадан бой алдырмау үшін күнәға өте сергек қарау;

7. Күнә жасау былай тұрсын, күнәға апарар жолдарға да мүмкіндігінше екінші қайта аяқ баспау.

Бұл айтылғандарды қалай жүзеге асыра аламыз, оған алдағы бөлімде тоқталамыз.

---

Қарау «бағыныштылығы»

Жәрир ибн Абдулла (р.а.) әңгімелеуде:

«Бірде Расулалладан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) күнә саналатын жайтқа байқамай бір сәт қарап қалудың үкімін сұрадым. Сонда көзді дереу басқа жаққа бұру керектігін7 айтты» деген.

Алдымен, күнә болатын нәрсеге қарау әдеттің бір түріне жататынын білген абзал. Мысалы, темекі шегетін біреуден сұрар болсаңыз, өз еркімен шегетінін айтады. Бірақ рамазан айында ораза ұстап, ауызашардан кейін қолын судан бұрын темекіге созғанына қарап, мүлде олай еместігін байқайсыз. Өйткені, темекі шегетін адамның еркі бұл зиянды әдетке көптен бері бағынышты болып қалған.

Әсіресе, ішімдік немесе есірткі сияқты одан да әсері күшті зиянды нәрселерге тәуелді болған болса, қолданушының ерік-жігері жансызданып сал болып қалғаны. Өйткені ішімдікке берілген адам қасында ішімдік тұрса, сол ішімдікке қол созбауы мүмкін емес. Алғашқы кездерде қызық көрінген мастық күйі артта қалып, өзінің қанша уақыттан бері ішімдікке «тәуелді» болып қалғанын байқамай қалады.

Бұлардың барлығын қалай аңғарамыз? Себебі, барлық харамдар бір-біріне ұқсас келеді. Өсек пен ғайбатты көп айтатын адам біреулердің өмірі туралы айтпаса жарылып кетердей болатынын сезбес. Өйткені, ол осы өлі етті жеуге «тәуелді» болып қалған. Құмар ойындарына берілген адамның аяғының өздігінен ойын-сауық үйіне қарай басқандығы секілді... Бұлардың барлығы белгілі бір жерге келген кезде кері қайтуы өте қиын, күнәларды жасауға қарай басылған алғашқы қадамдарға жатады, олар әу баста өзін танытпаған, көрсете қоймаған ащы шындық.

Ұятты көріністерге қарау да тура осындай бағыныштылық. «Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» демекші, ұят бір кеткеннен кейін адамның жүзі де қызармайтын болады, өзіне ішкі ар-ожданының үні де естілмейтін болады. Айналып келгенде харам, адал деп ажыратуды білмейтін, ұятсыздыққа еті әбден өліп кеткен адам үлкен қауіппен бетпе-бет тұр деген сөз.

Мұны қолдың шығып кетуіне ұқсатуға болады. Бірінші рет шыққан қол орнына дереу салынса, екінші рет шыққанда, тура сол жерге қайта салуға біраз уақыт кетеді, ал бұдан кейінгі уақыттарда қит етсе, шығып кететін ойнамалы болып қалады.

Көзге байланысты да тура солай айтуға болады. Үйреніп қалған көзді қайта кері тарту қиын. Бұл оның қарауға тәуелді болып қалғандығын білдіреді. Ондай адам қасынан өтіп бара жатқан жандарға ұрланып болсын міндетті түрде қарап қалуға тырысады.

Мұндай тәуелділіктің де өзіндік дәрежелері бар. Күніне екі-үш тал темекі шегетін адам мен екі-үш қорабын тауысатын адамның бірдей болмайтыны сияқты, қарауға тәуелді болып қалғандардың арасында да айырмашылықтар бар. Бірақ, бір өкініштісі, осындай тәуелділердің барлығы күн артқан сайын өз өміріне қатер төндіруде.

Бірақ бүгінгі күні эротикалық және порно-графиялық өнімдерге де тәуелділік көбею үстінде. Бұлар басқаларға қарағанда, рухани өміріміздің астан-кестенін шығаратын аса қауіпті әрі құтылуы қиын тәуелділік болып табылады. Мұндай құрыққа бала кезінен іліккендер терең рухани күйзеліске ұшырары күмәнсіз.

Бала кезінен, тіпті анасының құрсағында ішімдікпен танысып үлгерген бейкүнә сәбидің келешекте ішімдікке салынып кету ықтималы мол. Оған қарсы тұруға денесі қауқарсыздық танытады. Бала кезінен, жастай эротикалық немесе порнографиялық көріністерге еті үйренген ми мен жүректің жағдайы да тура сондай. Мұндай жанның өскенде тәуелді болмауы, тәуелді екенін сезінуі де мүмкін емес. Интернет кафелерге бармаса тұра алмайтын, таңға дейін сол жерден шыға алмай, түнеп шығатындардың жағдайы осының дәлелі емес пе?

Порнография қарамаса тұра алмайтындарды емдеу ішімдікке салынып кеткендерді емдеу секілді маңызды емдеу шараларын дамытуды қажет етеді. Өйткені, мұндай дәрежедегі тәуелділікті білектің шығуымен емес, сынуымен салыстыруға болады. Бір жерден бірнеше рет сынған сүйектің быт-шыты шығып түгі қалмайтыны секілді, қаншама бейкүнә жастардың рухани дүниесі эротика мен порнографиялық өнімдердің әсерінен күйреп, күл-талқаны шығуда.

Адам өзінің бір нәрсеге тәуелділігін емдеу үшін, ең алдымен тәуелді болып қалғандығын біліп, емге мұқтаж екендігін сезініп, емделуге ниет білдіруі керек. Бірақ мұндай кесел тәуелділік дәрежесінде болғандығы үшін, өзін-өзі қадағалау механизмімен шешілетін жағдайдан әлдеқайда асып кеткен. Тәуелді болып қалған адам күнәлармен күресуді қаншалықты қаласа да, жеке өзі оны еңсере алмайды. Сондықтан мұндай тәуелділігі бар адам өзін өзі бақылаумен қатар қоршаған ортаның да қадағалау механизмдерін қажетсінеді. Ол үшін ең алдымен араласып жүрген ортасын өзгерту керек. Ішімдікке әуестенгісі келмеген адамның ең алдымен ішімдік ішілмейтін ортада болуы керек. Сол сияқты мұндай тәуелділіктің әсерінен айыға алмай жүрген адамдар мына мәселелерге көңіл бөлуі тиіс:

· Ортаны жаман көріністерден арылту;

· Бос болмау;

· Дүниеге һәм ақиретке пайдасы бар істермен айналысу;

· Әрдайым ізгі жандармен бірге болу;

· Парыздарға ыждағаттылық таныту;

· Рухани дәрежесі жоғары (ақыл-кеңес беретін) жанашыр жандармен ақылдасып отыру;

· Аса қиын тәуелділік жағдайында болса, истиғфар (кешірім сұрап) мен салауатты көп айту. Аллаға жалбарынып, мінәжат ету.

Алла тағала тәубе етіп, тазаланғандарды жақсы көреді және оларға сөзсіз көмектеседі!

Тышқаннан сабақ ал!

Бірде оқушы ұстазына бір жаман әдеті барын айтып: – Ұстаз, күнә болатын дүниелерге қарамауға шара бар ма? Ол үшін не істесем болады? – деп сұрайды. Сонда ұстазы: – Балам, тышқанды есіңе ал, – дейді. Оқушының түсінбегенін байқаған ұстазы: – Тышқанның есте сақтау қабілеті өте нашар, тез ұмытып кеткіш. Етті енді жей берген кезде, қақпанды көріп қаша жөнеледі, бірақ қауіпті ұмытып, сәлден кейін қайтадан келеді. Соңында қақпанға түсіп өледі. Ал сен ақылдысың, қауіпті көрген кезде, тышқан сияқты болма! Дереу алыстап кет, – депті. Оқушы: – Жарайды, – дейді. Ертеңіне базарға барады, харамға тағы қарамақ болған сәтінде ұстазының айтқаны есіне түседі. Өз-өзін іштей қайрап: «Мен тышқан сияқты алаңғасар емеспін» деп жүзін бұрып әкетеді. Шәкірт ұятсыз көріністерге көзі түсе қалса болды, осы оқиғаны үнемі есіне алатын болған екен8.

---

Құмарлық қысу және ұялмау

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَـٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا

«Өзің нақты білмейтін нәрсенің (мәліметтің) соңына түспе (яғни, білмегенді білдім, көрмегенді көрдім, естімегенді естідім деп айтпа)! Шындығында, адам баласы, құлақ, көз және жүрек сынды дене мүшелерін қалай басқарғанына қатысты (Алланың алдында) сөзсіз жауапқа тартылады»9

«Адам баласы қандай жағдайға тап келсе де, әуестігі мен құмарлығы себеп» деген сөз бар. Өте дұрыс айтылған. Өйткені, білуге құмарту білімнің анасы болса, нашар қылықтарға құмарту қателіктер мен күнәлардың әкесі сияқты көрінеді. Әсіресе, балалар мен жастардың құлағына алтын сырға.

Білуге құмарту көбіне балалық шақта байқалады. Соның арқасында бала білімін арттырып, үлкен өмірге дайындалады.

Тамақ пен сусын секілді мәселелерге де талғаммен қарау керек. Зиянды азық-түліктерден улану өміріміз үшін қаншалықты қауіпті болса, бейәдеп көріністер мен нашар сөздер де ақиретіміз үшін айтарлықтай қауіп төндіреді.

Балаларының тамақтануына көңіл бөлетін ата-аналарды көргенде қуанып-ақ қаламыз. Бірақ, бір өкініштісі, сол ата-аналардың көбісі балаларының санасын не жаулап жатқанына аса мән бере бермейді. Ауызға түскен ас тіке асқазанға барып дененің қоректенуін қамтамасыз етер болса, көз бен құлақ арқылы қабылданған көріністер мен дыбыстар тікелей ақыл және жүрекке барып, адамның ақыл-ой және рухани болмысын қалыптастырады.

Балалардың айналасына қызығушылық танытып, жан-жақты білімді болғысы келуі қалыпты жағдай әрі керекті талап. Білуге құмарту физикалық әрі рухани даму жағынан өте маңызды. Бірақ мұндай кезде ең басты жауапкершілік дұрыс бағыт-бағдар беруі тиіс ата-аналардың мойнына жүктеледі.

Бала бойындағы құмарлық дұрыс бағыт алса, қоғамда ғалымдар, ал дұрыс бағытталмаса қылмыскерлер көбейеді. Неге десеңіз, адам бойындағы қабілеттер өткір пышақ секілді. Отпен үйді өртеуге де, ас пісіруге де болады. Сол сияқты ақылдың күшімен адамдарды алдауға да, жақсылыққа шақыруға да болады. Баланың қабілеттері де осындай. Қауіпті көрінген қырларын дұрыс арнаға бағыттаған кезде көптеген жақсы нәтижелер алуға болады.

Бала теледидар мен ғаламторға кірген уақытында, әрине, ол барлық арналар мен сайттарды қарағысы келеді. Бұндайда ата-аналар теледидар мен ғаламторды қарауға тыйым салмай, белгілі бір уақыт аралығында, белгілі арналар мен сайттарға шектеу қойып қадағалау арқылы балалардың білім алуы мен көңіл көтеруіне көңіл бөлуі керек. Бұлай жасамаған жағдайда баланың құмары басылмай, мүмкіндік табыла қалған жағдайда ол бәрібір соған жүгіреді. Ондайда тіптен кері нәтиже беруі мүмкін.

Өкінішке қарай, бүгінгі ең басты проблема, балалар үшін керекті қадағалау жүйесін кішкентай кезінен бастап қалыптастырмайды. Балаларға өз құндылықтарына деген сенімділікті түрлі жолдармен нықтау керек. Білім алу мен көңіл көтерудің баламалы жолдарын ұсынған жөн. Мысалы, білуге құмар балаға «қызықпа» деу, тынымсыз балаға «тоқта, жасама, болмайды» деу тартылыс заңына сай жерге түсейін деп тұрған тасқа «түспе», ағып жатқан суға «ақпа» деген секілді жөнсіз кеңестер.

Ағып жатқан суға ең керекті нәрсе – судың дұрыс ағуы үшін түзу арықтар қазу және сол арықтармен бау-бақшаны суғару. Балаға да ақыл мен жүрек бақшасына нәр беретін жолдар ашу керек. Бұл – ата-ананың басты міндеті.

Жастық шақта жеке тұлғаның қалыптасуында ата-анадан бұрын қоршаған ортаның рөлі басымдау келеді. Ата-ананың бұл кезеңдегі ең бірінші міндеті – баласы үшін жақсы, дұрыс орта дайындау болып табылады. Аквариумда өскен балықтар секілді қоршаған ортадан хабарсыз өскен балалар ненің дұрыс, ненің бұрыс екендігін көрсететін қажетті білім мен сенімге ие болмаса, акваруимнан сыртқа шығып нағыз өмірге араласқан кезде, қоршаған ортаның әсеріне төтеп бере алмай қалады.

Жастар үшін дұрыс пен бұрысты ажырата білу қаншалықты маңызды болса, өзіндік құндылықтарға деген сенім де соншалықты маңызды. Өйткені, өтпелі шақта адамның жетіліп қалыптасқанындай, сенімін де қоршаған ортаға дәлелдеп көрсетуі соншалықты маңызды рөл ойнайды. Темекі шегу немесе ішімдік ішу секілді жаман әдеттер жастардың өтпелі шағында «Біз енді өстік, үлкейдік» деп, өздерінің ержеткендігін дәлелдегісі келгендігімен басталады. Басқа да харам істерге апарар қылықтар да осылай басталады.

Бүгінгі таңда мектеп оқушыларының арасында қызбен жүрмеу, төсек қатынасына бармау ұят сияқты көрсетілуде және жастардың мұндай жағдайынан бейхабар ата-аналар ондай қылықтардың нашар екенін айтумен ғана шектеліп, жастарды қорғауға осы жеткілікті деп ойлайды. Негізінде, жастар ең үлкен құндылықтар ар-ождан, абырой, намыс, ұят екенін ұғынуы керек. Егер жастар мұны терең ұғынар болса, сол құндылықтармен өмір сүреді және аты аталған құндылықтармен өмір сүргендігі үшін қоршаған ортасынан ұялып өзін төмен санамайтын болады, қайта керісінше өздерінің сеніп, қадірлеген құндылықтарын басқаларға да ұғындыруға атсалысады.

Бүгінгі таңда балаларға арналған қаншама телеарналар бар. Дегенмен жастарға спорттық, өнер және интеллектуалдық тұрғыда өз құндылықтарымен ұштасатын дүниелер керек. Себебі, қазіргі таңда тек қана рухани құндылықтармен шектеліп, қоршаған ортамен араласпай қою мүмкін емес. Сондықтан, сыртқы қоршаған ортадан жүрексінбейтін, өмірге араласқан кезде рухани құндылықтарынан ұялмайтын, құндылықтарына нық сенімді адамдарды тәрбиелеуде ата-анаға түсер жауапкершілік аса ауыр.

Бүгінгі таңда балалар мен жастардың ұятын сақтап қалу үшін мына істерді жасау керек:

· Балаларды қадағалау;

· Жастарда өзін-өзі қадағалау механизмін қалыптастыру;

· Балаларға үй ішінде дұрыс баламалар ұсыну;

· Жастар үшін үйден тыс жерлерде дұрыс орта қалыптастыру;

· Балаларда ата-анаға деген сенімділікті қалыптастыру;

· Жастарда өздерінің рухани құндылықтарына деген сенімді күшейту.

Бұларды қалай іске асыруға болатындығына алдағы бөлімде тоқталамыз.

---

«Араласатын ортам сондай болса, қайтемін» деу