автордың кітабын онлайн тегін оқу  Ихия: Аллаға ғашықтық

Имам Ғазали

Алғысөз

Аллаға сансыз мадақ айтамыз! Алла өзінің жақын құлдарының жүрегін дүниенің алдамшы былғанышы мен бейнетіне шектен тыс беріліп кетуден пәк қылды. Олардың жан дүниесін Өзінен басқа нәрсеге байланып қалудан сақтады. Ол шынайы құлдарының көңілін Өзінің шексіз ұлықтығын үздіксіз зікір етуі үшін таңдады, өзінің ұлылығы мен құдіретінің алдында тізе бүгулері үшін тазартты. Оларға өзінің көркем есім-сипаттарымен танылды. Сөйтіп, олардың жүрегінде мағрифаттың нұры жарқырады. Сосын оларға өзінің ұлылығы мен құдіретін көрсетті, олар махаббаттың отына күйіп-жанды. Аллаға мадақ! Ол – әулие пенделерінен өзінің құдірет пердесі арқылы жасырынды. Олардың жүрегі Алланың ұлылығы мен құдіретіне қайран қалып тұрып қалды! Олар Оның ұлылығын түсінуге қанша ұмтылса да қорқыныш пен таңданыстан ақыл мен парасатты шарасыз қалдыратындай перде арқылы ол сырларды жасырды. Сөйтіп, үміті үзіліп, артқа қайтқалы тұрғанда «Уа, білімсіздігі мен асығыстығынан Хаққа қауышудан үмітін үзген жан, сабыр ет!» деп шақырады. Сонда жүрек Алланың қайтару мен қабылдау, кедергі мен кездесудің арасындағы мағрифаттың дариясына батып, махаббаттың отына оранған күйде қалады.

Нәбилікті кемеліне, пайғамбарлықты ақырына жеткізген елшіміз Мұхаммедке, оның әулетіне, ақиқаттың көшбасшылары, үмбетінің имамы саналатын саңлақ сахабаларға сансыз салауат пен сәлем болғай!

* * *

Расында, Аллаға деген махаббат – мақамдардың ең соңғысы және дәрежелердің ең биігі. Махаббат мақамына көтерілгеннен кейін ынтызарлық, достық, ризалық секілді оның жемістері көрініс бере бастайды. Махаббаттан бұрынғы тәубе, сабырлық, тақуалық іспетті мақамдар мұның бастапқы баспалдақтары болмақ.

Сирек кездесетін жоғары мақамдар бар, ақыл олардың бар екенін қабылдайды және жүрек оларға сенеді. Ал Алла Тағалаға махаббатқа келетін болсақ, оған сенетіндер өте аз кездеседі. Тіпті кейбір ғалымдар «Махаббаттың Аллаға үнемі бойсұнудан басқа мағынасы жоқ» дейді. Олардың пікірінше, шынайы махаббат, сүйіспеншілік – тек өзіне ұқсас және тектес нәрселердің арасында туындайтын дүние. Олар Аллаға деген махаббатты теріске шығарумен қатар достық, құштарлық, мінәжат ләззаттары сияқты жағдайларды да жоққа шығарды. Демек, бұл мәселеде қараңғылықтың пердесін көтеру қажет.

Біз бұл бөлімде өз кезегімен махаббатқа қатысты шариғат дәлелдерін, махаббаттың ақиқаты мен себептерін, махаббат пен сүйіспеншілікке тек Алла Тағаланың лайық екенін, ең үлкен ләззаттың Алла Тағаланың дидарын тамашалау екенін, ақыретте Алланы көру дидарын жиі тамашалаудың себебінің бұ дүниеде Алла Тағаланы тану екендігін, Алла Тағалаға деген махаббатты арттыратын себептерді, махаббатта адамдардың әртүрлі болуының хикметтерін, Алла Тағаланы танудағы ақылдың жеткілікті болмау себептерін, сүйіспеншіліктің мағынасын, Алла Тағаланың пендесіне деген махаббатын, пенденің Алла Тағалаға деген махаббатының белгілерін, Аллаға жақындықтың мағынасын, ризалықтың мағынасы мен ізгілігін, ақиқатын, мінәжат ету, күнәні жек көрудің және қарсылықтан сақтанудың ризалыққа қайшы келмейтінін және осы жағдайға қатысты хикаялар және Алланы сүйетін пенделердің сөздерін түсіндіреміз. Міне, бұл кітапта осыларды баяндаймыз.

1-баян

Пенденің Алланы жақсы көруіне шариғаттағы дәлелдер

біліп қой! Ислам үмбеті Алла мен Оның Елшісін сүюдің парыз екеніне бірауыздан келіскен. Денесі (заты) жоқ нәрсе қалай парыз болады? Сүйіспеншілікке тәуелді болып, соның жемісі болған бойсұну сүйіспеншілік пен махабаббатпен қалай түсіндіріледі? Сол себепті алдымен сүйіспеншіліктің, одан кейін бойсұнудың болуы керек болады.

Алланы жақсы көру керектігін растайтын мына аяттар дәлел: «Адамдар арасында Алладан өзгелерді Аллаға тең тұтып, тіпті оларды құдайдай жақсы көретіндер бар. Ал мүміндерге келсек, олардың Аллаға деген сүйіспеншілігі (мүшріктердің жалған құдайларына деген сүйіспеншілігінен) әлдеқайда күшті» («Бақара» сүресі, 165-аят). «Уа, иман келтіргендер! Араларыңнан кімде-кім дінінен безетін болса, біліп қойсын, күндердің күнінде Алла олардың орнына басқа қауым әкеледі. Алла оларды, олар да Алланы жақсы көретін болады» («Мәида» сүресі, 54-аят).

Бұл аяттар махаббаттың әртүрлі болатынын дәлелдейді. Алла елшісі (с.а.с.) өз хадистерінде Алланы сүюді иманның шарты екенін айтады.

Әбу Разин Укайли Пайғамбардан (с.а.с.): «Уа, Расулалла! Иман дегеніміз не?» деп сұрайды. Пайғамбар (с.а.с.): «Алланы және Оның елшісін басқа нәрселерден артығырақ сүюің»1 деп жауап береді.

Әнас ибн Мәликтің келесі хадисінде: Алла елшісі (с.а.с.): «Мені отбасынан, малы мен адамдардан артық жақсы көрмейінше, пенденің иманы кемелденбейді»2 деп айтқан. Басқа риуаятта: «Тіпті өзінен де артық жақсы көрмейінше»3 делінген (Бұхари, Мүслим). Расында, Алла Тағала бұл жайында: «(Уа, Мұхаммед! Оларға): «Егер де әкелерің, балаларың, бауырларың, жұбайларың, туған-туыстарың, тапқан-таянған мал-пұлдарың, тоқтап тоқырауға ұшырауынан қорқатын сауда-саттық кәсіптерің және өздеріңе ұнайтын үй-жайларың сендер үшін Алладан, пайғамбарынан және Оның жолындағы күрестен сүйікті һәм маңызды болса, онда Алланың пәрменін (алапат азабын) күтіңдер. Алла (қу дүниені жанындай жақсы көретін) азғын қауымды әсте тура жолға салмайды (әрі оларды екі дүниеде де шын бақытты қылмайды)» деп айт» деген («Тәубе» сүресі, 24-аят).

Пайғамбар да Алланы және өзін сүюге шақырған: «Сендерді шексіз нығметімен ризықтандырғаны үшін Алланы және Алланың маған болған махаббаты сияқты мені жақсы көріңдер»4.

Келесі риуаятта бір адам: «Уа, Расулалла! Мен сізді жақсы көремін» дейді. Пайғамбар (с.а.с.): «Жоқшылыққа дайын бол» дейді. Әлгі адам: «Алланы да жақсы көремін» дегенде, Расулалла: «Бәлекеттерге дайын бол»5 деген (Тирмизи). Омар ибн Хаттаб (р.а.): Алла елшісі (с.а.с.) Мусғаб ибн Умайрға жүзін бұрып қарады. Оның үстінде қойдың терісінен жасалған киім бар еді (Бұл көрініс оның дүние махаббатынан бас тартқанын көрсетеді). Сонда Расулалла (с.а.с.): «Алла Тағала жүрегін нұрландырған мына пендеге қараңдар! Мен әуелде оның ата-анасының қасында тағамның ең тәттісін жеп, шырын сусынның ең дәмдісін ішіп отырғанын көрген едім. Енді Аллаға және Оның Елшісіне деген махаббаты оны сендер көріп тұрған жағдайға түсіріпті»6 дейді.

Мәшһүр хабар бойынша Ибраһим пайғамбар жанын алғалы келген өлім періштесінен: «Сен шын достың өзінің шынайы жолдасының өлтіргенін көрдің бе?» деп сұрайды. Алла Тағала Ибраһим пайғамбарға: «Сен достың досына жетуді қаламағанын көріп пе едің?» деген уахи жібереді. Сонда Ибраһим аләйһис-сәлам: «Енді жанымды ала бер» депті» деген риуаят бар. Мұндай ақиқатқа Алла Тағаланы жан жүрегімен сүйген пенде ғана жетеді. Өлімнің өзін сүйгенімен қосатынын білген жүрек тыныш табады. Ондай жүрек өлімінен қорықпайды және ғашығымен қосылу амалынан басқа нәрселерге көңіл бөлмейді.

Расулалла дұғасында: «Я, Алла! Маған Өз махаббатыңды, Сені сүйген пенделеріңнің махаббатын, Сенің махаббатыңа жақындататын амалды жақсы көруімді нәсіп ет! Махаббатыңды маған салқын судан да жақсы көрсет!»7 деген. Бәдәуидің біреуі Пайғамбардың (с.а.с.) құзырына келіп қияметтің қашан болатынын сұрайды. Пайғамбар (с.а.с.):

– Қияметке не әзірледің? – дегенде, әлгі адам:

– Мен ол күн үшін көп намаз бен көп ораза әзірлей алмадым. Бірақ мен Алла мен Оның Елшісін жақсы көремін, – дейді. Сонда Пайғамбар (с.а.с.):

– Адам өзінің сүйгенімен бірге болады8, – дейді. Әнас (р.а.) айтады: «Мұсылмандардың мұсылман болғаннан кейін осы хадисті естіген кездегідей қуанғанын ешқашан көрмедім. Яғни, мұсылмандар осы сәтте қатты қуанған еді. Әбу Бәкір (р.а.): «Кімде-кім Алланың махаббатын татып көрсе, дүниемен ісі болмай қалады және адамдардан оқшауланады» деген.

Хасан Басри: «Кімде-кім Раббысын таныса, Оны сүйеді. Кім дүниені таныса, одан теріс айналады. Мүмін өмірін бос нәрсемен өткізбейді, бәлкім, ақыретін ойлап, қайғыда болады» деген. Әбу Сүлеймен Дарани: «Алла Тағаланың сондай бір құлдары бар, оларды жұмақ пен нығметтері Алланың махаббатынан тоса алмайды. Ал енді олар үшін дүние зейнеті оған қалай бөгет болсын?!» дейді.

Риуаят бойынша Иса пайғамбар үш адамға кезігеді. Олардың реңі солғын тартқан, өздері шаршап жүдеген еді. Иса пайғамбар олардан: «Мынадай халге қалай тап болдыңдар?» деп сұрайды. Олар: «Тозақтан қорқудың салдарынан» дейді. Иса пайғамбар: «Қорыққан адамдарды тозақта жақпауды Алла Тағала уәде етті» деп кетіп қалды. Алдынан тағы үш адам шықты, бұлардың халі алдыңғылардан да жаман еді. Олардың да дерттерін сұрады. «Жаннатқа деген ынтызарлығымыз» деді. Иса пайғамбар: «Сендер үміт қылған нәрсені Алла сендерге уәде етті» деді. Мұнан соң келесі топқа жолығады. Бұлардың жағдайы әуелгі екі топтағылардан да нашар еді. Бірақ жүздері нұрланған адамдар болды. Олардың да жағдайларын сұрады. Олар: «Алланы сүйгендіктен осындай күйге жеттік» дегенде, Иса пайғамбар үш рет «Сендер Аллаға жақын пендесіңдер!» деп қайталады.

Абдулуахид ибн Зәйд айтады: «Бірде мен қарда тұрған адамның қасынан өтіп бара жатып: «Суық емес пе?» деп сұрадым. Ол маған: «Алланың махаббаты баурап алған адам суықты сезбейді» деді. Сәриус-Сақати: «Күллі үмбет қиямет күнінде өз пайғамбарының есімімен шақырылады, яғни: «Уа, Мұсаның үмбеті! Уа, Исаның үмбеті! Уа, Мұхаммедтің үмбеті!» делінеді. Ал енді Алланы сүйген пенделер: «Уа, Алланың достары, Алла Тағаланың құзырына қош келдіңдер!» деп шақырылады. Олардың жүрегі қуаныштан жарылуға шақ тұрады» дейді. Хәрм ибн Хаййан: «Мүмін ұлық, құдіретті Раббысын таныса, әлбетте, Оны сүйеді. Егер оны сүйсе, оған толық бет бұрады. Егер Раббыға толық бағытталудан ләззат алса, дүниені сүймейді, ақыретке немқұрайлы қарамайды. Бұл жағдай оның дүниедегі қайғысы болса, ақыретте рақатына себеп болады» деген.

Яхия ибн Муаз: «Алланың кешірімінің кеңдігі сонша – оған барлық күнәлар батып кетеді. Сонда Оның разылығы қандай болмақ?! Алланың разылығы барлық қалауларды қамтитын болса, Оның махаббаты қандай болмақ?! Алланың махаббатынан адамның ақылы қайран қалады. Ал Оның достығы қандай болмақ?! Оның достығы Өзінен басқасының барлығын ұмыттырады. Олай болса, оның мейірімдігі қандай болмақ?!» деген.

Кейбір кітаптарда Алла Тағала: «Құлым, мен сені жақсы көремін, сен де мені жақсы көр» деген.

Яхия ибн Муаз: «Уа, Аллам, кішкентай ғана қалпыммен сенің есігіңнің алдында тұрып сені мадақтаумен айналысатын адаммын. Мені бала кезімнен жолыңа салдың, Өзіңді танытып суғардың. Өзіңнің ізгілігіңнен маған мүмкіндік бердің. Мені әртүрлі халге салдың. Мені іс-амалдарда өз қалауыңша айналдырдың. Тәубе қылдырдың, оқшауландырдың, ынтызарлыққа салдың, махаббат мақамына жеткіздің. Хауызыңнан ішкіздің. Бақшаңа орналастырдың. Бұйрықтарыңды орындадым. Құлыңа күзетші болдым. Енді сақал-мұрт шыға бастағанда қайтып Сенен кетпекпін?! Бұларға кішкентай кезімнен әдеттенген едім. Сенің қасыңда қанша уақыт қалсам-дағы зікір айтамын, Саған мінәжат қыламын. Себебі мен Саған ғашықпын. Әрбір ғашық өз махаббатын тілейді, одан басқа ешкімді көрмейді» деген.

Сонымен қатар Яхия ибн Муаз: «Махаббатпен жасалған қышаның дәніндей ғидабат махаббатсыз жасалған жетпіс жылдық ғибадаттан артық» деген.

Аллаға деген махаббат жайында айтылған көптеген еңбектер мен риуаяттар бар. Бұл айқын. Негізгі жабық нәрсе – сүйіспеншіліктің мағынасы. Біз осыны түсіндіріп көрейік.

2-баян

Махаббаттың мағынасы мен себептері және пенденің Аллаға махаббатының мәні

Біліп қой, бұл білімнің мақсаты махаббаттың негізгі мағынасын, оның шарттары мен себептерін, одан кейін махаббаттың Аллаға қатысты мағынасының ақиқатын білу арқылы жүзеге асады.

Бірінші негіз

Ең алдымен білуіміз қажет нәрсе – Алланы танып білместен сүйіспеншіліктің жүзеге аспайтындығы. Себебі адам өзінің білген нәрсесін жақсы көреді. Сол себепті жансыз өсімдіктерді махаббатпен сипаттау ақылға қонымсыз болады. Махаббат – жанды және түйсігі барлардың ерекшелігі. Адамның бір нәрсеге деген (жақсы немесе жек көру) сезімін төмендегі мысалмен келтіруге болады:

1. (Адамның ғашық болған нәрсесі) оның сезіміне жақын, рахатқа бөлейді.

2. (Адамның ұнатпаған нәрсесін) оның сезімі ұнатпайды және жақтырмайды.

3. (Адамның немқұрайды қараған нәрсесі) адамды не рахатқа бөлемейді, не оған теріс әсер етпейді.

Ләззат пен рахатқа бөлеген барлық нәрсе адам үшін махаббатқа айналады. Керісінше, адамның нәпсісіне ауыр келген барлық нәрсе адамға ұнамайды, оны жек көреді. Ал енді рахат та, жамандық та сыйламайтын нәрсе сүйікті нәрсе немесе мәкрүһ нәрсе деп сипатталмайды. Демек, ләззатты нәрсе, ләззат алған адам үшін ұнамды, демек, көңілі соған бұрады деген сөз. Ұнамсыз деген сөз көңілі жақтырмайтын нәрсе, демек, сүйіспеншілік көңілдің ләззат алатын нәрсесіне бейімделуі деген сөз. Бұл бейімділік күшейсе, ол ғашықтық деп аталады. Жек көру – қиындық беретін және қиыншылық тудыратын нәрселерден адам жаратылысының жиренуі. Міне, білуіміз қажет болған махаббат пен сүйіспеншіліктің негізі осы.

Екінші негіз

Екіншіден білуіміз қажетті нәрсе – махаббат біліп-түсінуге қатысты нәрсе болғандықтан білу мен түсінудің бөлінуіне қарай махаббаттың да бөлімдері болатынын білу. Әрбір сезім мүшесі бір нәрсені қабылдай алады және сол нәрседен ләззат алады, жаратылысы соған бейім болады және соны жақсы көреді. Мысалы, көздің ләззаты – оның көріп ұнататын нәрселері. Құлақтың ләззаты – әсем дауыстар мен әуендерде, мұрынның ләззаты хош иісте, тілдің ләззаты тағамдардың дәмінде, жанасудың ләззаты жұмсақтық және ұстайтын нәрселері. Міне, сезім мүшелері арқылы қабылданатын бұл нәрселер ұнамды болғандықтан оларды жақсы көреді. Расулалла: «Маған дүниенің үш нәрсесі жақсы көрсетілді: жұпар иіс, әйелдер және көзімнің (жүрегімнің) қуанышы – намаз»9 деген. «Жұпар иіс жақсы» деді. Жұпар иісте көз бен құлақ түйсіктерінің үлесі жоқ екені белгілі, бәлкім, ол тек мұрын арқылы алынатын ләззат. Кейін жақсы көрілген екінші нәрсе – әйелдер. Мұнда көз бен жанасу сезімі жұмыс істейді. Намазды көздің қуанышы деп, оны жақсы көрілген нәрселердің ең жоғарғысы санады. Алайда намаз бес сезім мүшесінің ешқайсысы арқылы қабылданбайды. Бәлкім, алтыншы сезім арқылы білінуі мүмкін, ал оның жүрек екендігі туралы айтылады. Бұл сезімді тек әулие кісілер түсінеді. Бес сезім мүшесі арқылы алынатын ләззатқа жануарлар да ортақ. Олар да осындай ләззатты алады. Егер сүйіспеншілікті бес сезіммен байланыстырып, Алла Тағала осы бес сезім мүшесінің ешқайсысымен танылып, қиялда көрініс бермейтіндіктен Оны жақсы көру мүмкін емес десең, онда алтыншы сезімді жоққа шығару арқылы адамдық ерекшелікті жоғалтып, адамды жануар дәрежесіне түсірген боласың. Адам ақыл, нұр, жүрек немесе қандай да болсын бір ерекшелік арқылы жануардан ерекшеленеді. Адамды жануардың дәрежесіне түсіру өте қате нәрсе. Себебі ішкі көру сыртқы көруден, яғни баста орналасқан көзден күштірек. Жүрек көзден көбірек қабылдайды. Ал ақылдың мағыналардан түсінген әсемдігі көздің көрген нәрселерінен түсінген әсемдігінен көбірек. Осыған орай, бес сезім мүшесі арқылы қабылданудан жоғары тұратын және жүрекпен қабылданатын иләһи қадірлі нәрселердің ләззаты көбірек болады. Осы тұрғыдан дұрыс жаратылыс пен сау түйсік осыған көбірек бейімделеді. Негізінде, сүйіспеншілік қабылданған нәрседен алынған ләззатқа көңілдің бейімделуі деген мағынаны береді. Бұған толыққанды түрде төменде тоқталатын боламыз. Осыған орай, Алла сүйіспеншілігін тек адамдық деңгейден жануар дәрежесіне түскен және бес сезімнен басқа ештеңе білмейтіндер теріске шығаруы мүмкін.

Үшінші негіз

Үшінші негіз – адамның өзін жақсы көретіні секілді, өзі үшін басқа адамды жақсы көретініне күмәннің туындамауы. Алайда адам басқа адамды өз пайдасы үшін емес, бәлкім, оны шынайы болмысы үшін жақсы көруі мүмкін бе? Міне, (көзқарасы) әлсіз жандарға қиынға соғатын – осы нәрсе. Олар бір адамның басқа адамды шынайы болмысы үшін жақсы көруін қабылдай алмайды. Бұлай болуы мүмкін емес деп ойлайды. Оның шынайы болмысынан бөлек бір пайда болса ғана басқаны жақсы көруі мүмкін дейді. Шынында да мұндай нәрсе бар. Өзіне ешқандай пайда келмесе де тек бар болғаны үшін де жақсы көре алады. Енді біз махаббаттың себептері мен түрлерін баяндаймыз.

Махаббаттың себептері мен түрлері

Бірінші себеп: Кез келген тіршілік иесі әуелі өзін және өз болмысын сүйеді. Адамның өзін жақсы көруінің себебі оның болмысында жатыр. Ол үздіксіз өмір сүруді жақсы көреді, ал өлімді жек көреді. Себебі адамның жаратылысындағы ұнамды нәрсе – жақсы көрген адамның жағдайына сай келетін нәрсе. Сүйген адам үшін өмірінің үздіксіз жалғаса бергенінен артық не нәрсе бар? Өлімінен жаман, ұнамсыз қандай нәрсе бар? Сол үшін адам өмір сүруді жақсы көреді, өлімді қаламайды. Яғни, өлімді қаламауы ажалдан қорқу немесе өлімнен кейінгі жағдайлардан ғана тұрмайды. Тіпті еш қиналмастан жан тапсырып, соңында азап тартпаса да өлімге разы болмайды. Сондай-ақ бір сәт үшін өлімді жақсы көрді деп қабылдайтын болсақ, бұл сүйіспеншілік жоқ болуды қалаудан емес, өмірдегі қиындықтардан тезірек құтылуды қалаудан. Ауыр қиыншылыққа душар болғанда ол сол нәрседен құтылуды қалайды. Өлімді емес. Демек, жоқ болу – жек көрілетін нәрсе, ал өмір сүруді жалғастыру – ұнамды нәрселер.

Өмір сүрудің ұнамды болатыны секілді оның кемелдігі де ұнамды болады. себебі нұқсандық деңгейіне қарай кемелдікті жояды. Нұқсандық жоқ болу, сонымен қатар құру деген сөз. Құру арқылы жоқ болу – ұнамсыз нәрсе. Абсолютті болмыстың жалғасуы ұнамды болатыны секілді кемелдік сипаттардың бар болуы да ұнамды болады. Бұл Алла Тағаланың жаратуымен адам табиғатында туғаннан бар жағдай. Алла осылай жасады, бұл өзгермейді. Аятта: «Алланың бұдан бұрын өткен барлық қауымдарға қатысты айнымас заңы да, ісі де осындай болған. Алланың заңынан ешқандай өзгеріс таппайсың!» («Ахзаб» сүресі, 62-аят) делінген. Олай болса адам баласы үшін ең әуелгі сүйікті нәрсе – өзі, кейін ағзаларының саулығы, сосын мал-дүниесі мен перзенттері, бауырлары мен достары. Ағзалар сүйікті және сау болуы талап етіледі. Себебі дененің кемелдігі мен өмір сүруі ағзаларға байланысты. Мал-мүлікті де жақсы көреді, себебі мал-мүлік – дененің кемелдігі мен өмір сүруінің құралы. Басқа себептерде де осылай. Адам баласының бұларды жақсы көруі олардың болмысы үшін емес, бәлкім, денесінің өмір сүріп, кемелденуінде соларды пайдалануы үшін шығар. Баласын жақсы көруі де осылай. Одан ешқандай пайда көрмесе де оны жақсы көреді. Себебі өзінен кейін орнын сол басады, осылайша ұрпағы жалғасады. Ұрпағы арқылы жалғастықтың бір түрі орын алады. Өзінің өмірінің жалғасқанын қатты қалайтындықтан өзінің орнында қалатын адамның да өмірінің жалғасқанын қалайды. Өзінің өмірде мәңгілік қалуынан үмітін үзген соң өзінің бір бөлшегінің қалғанын қалайды. Иә, өзінің денсаулығы, күші мен қуаты бар кезде баласы мен өзінің өлтірілуі мәселесінде ерік берілсе, баласын ұсынады. Себебі баласының қалуы бір жағынан өзінің жалғасуына ұқсағанмен, өзі барлық тұрғыдан қалатын болады. Баласының қалуы шынайы өзінің қалуы сияқты болмайды. Туыстары мен ата-тегін жақсы көруі де өзіндегі кемелдікті жақсы көруі үшін. Олардың көптігіне сеніп, өзін күшті санайды. Себебі туыстар, мал-мүлік және басқа да себептер адам үшін керемет қанат секілді. Дененің өмір сүріп, жан-жақты кемелденуі ұнамды нәрсе. Демек, әрбір жандының алғаш жақсы көретіні – өзінің болмысы, болмысының кемелдігі және соның жалғасуы. Ал бұған қайшы келетін нәрселерді қаламайды.

Екінші себеп: Жақсы көрудің екінші себебі – жақсылық. Адам – жақсылықтың құлы. Адамның көңілі өзіне жақсылық жасаған адамдарды жақсы көреді, жамандық жасағандарға ашуланады. Расулалла: «Уа, Аллам! Жаман адамның қолын менің үстіме қойдырма (яғни ол адам маған жақсылық жасамасын). Сол үшін жүрегім оны жақсы көріп қалмасын»10 деп дұға жасаған. Бұл жерде Расулалла жақсылыққа деген сүйіспеншіліктің адамда бар болып, оны жоюға шамасы келмейтінін меңзеген. Бұл табиғи нәрсе, өзгеруі мүмкін емес. Осындай жақсылыққа байланысты адам баласы ешқандай қатынасы жоқ бөтен адамды да жақсы көре алады. Мұны зерттейтін болсақ, қайтадан бірінші себепке оралатынын көреміз. Себебі жақсылық жасаушы, қандай түрде болса да оның жасаған жақсылығы болмысының жалғасуына, кемелдігіне және денесіне пайдалы болады. Алайда жақсылық жасаушы сенің ағзаларың секілді емес. Себебі ағзаларың кемелдіктің нағыз өзі. Ал жақсылық жасаушы басқа. Арадағы айырмашылық осы. Алайда дәрігерлер секілді кейде ағзаларыңды сақтап қалуға себеп болады. Сонымен қатар деннің саулығын жақсы көру мен дененің саулығына себепші болатын дәрігерді жақсы көрудің арасында айырмашылық бар. Себебі деннің саулығы адамға қажет нәрсе. Ал дәрігер деннің саулығы үшін керек. Сол секілді адам білімді де, ұстазды да жақсы көреді. Алайда білімді білім болғаны үшін, ал ұстазды білімді үйретуші болғандықтан жақсы көреді. Ішіп-жеу мен алтын мен күміс те осындай. Адам алтын мен күміс ішіп-жеу үшін қажет, ал ішіп-жеу өмір сүру үшін қажет. Біреуінің өзін, ал екіншісін құрал ретінде жақсы көреді. Демек, сүйіспеншілік олардың арасындағы айырмашылық пен дәрежеге қарай өзгеріп отырады. Негізінде, бұлардың барлығын адам өзі үшін жақсы көреді. Жасаған жақсылығы үшін біреуді жақсы көрген адам оны бар болғаны үшін емес, оның жасаған жақсылығы үшін жақсы көреді. Ал жақсылық – оның жасаған істерінің бірі. Жақсылық тоқтаса, сүйіспеншілік те тоқтайды. Жақсылық азайса, сүйіспеншілік те азаяды.

Үшінші себеп – бір нәрсені тек бар болғаны үшін жақсы көру. Яғни, кез келген бір жақсылығы үшін емес, оның болмысын ұнатқаны үшін жақсы көру. Міне, азайып-көбеймейтін, жоқ болып таусылмайтын нағыз сүйіспеншілік осы. Ал бұл – көркем дидарды сүю. Әсемдікті түсінетін барлық адам әдемілікті сүйеді. Әдемілікті сүюі – сол әдемінің болмысынан. Себебі ондағы әсемдікті түсіну ләззаттың нағыз өзі. Оны басқа себептен емес, тек әсемдігі және бар болғаны үшін жақсы көреді. Көркем келбетті тек құмарлықты қанағаттандыру үшін жақсы көреді деп ойлама. Құмарлықты қандыру – бөлек ләззат. Көркем нәрсені тек әсем болғаны үшін де жақсы көреді. Тіпті әсемдікті түсінудің өзі ләззат. Сол себепті оның шынайы болмысын жақсы көру табиғи жағдай. Оны теріске шығарудың қажеті жоқ. (Көздің жауын алатын) жап-жасыл шөптер, сарқырап аққан өзендер ішіп-жеуге пайдаланылмаса да адам оларға сүйсіне қарайды. Оларды жақсы көреді. Алла елшісі (с.а.с.) жап-жасыл өсімдіктерді және сарқырап ағып жатқан суды жақсы көрген. Адамның табиғаты алуан түрлі гүлдер мен әсем дауысты құстарға, үйлесімді нақыш өрнектерге қарап тамашалаудан ләззат алатынына, тіпті олардың қайғы-мұңды сейілтетініне үкім береді.

Ләззат сыйлайтын барлық нәрсе ұнамды. Әрбір көркем келбетте бір ләззат болады. Мұны ешкім жоққа шығара алмайды. Енді Алла Тағаланың да көркем екендігі нақты болса, оны жақсы көрмеу мүмкін емес. Ол – әсемдердің әсемі. Алла Тағала турасында Расулалла (с.а.с.): «Алла – сұлу, сұлуды жақсы көреді»11 деген.

Төртінші негіз

Төртінші негіз – сұлулық және әдеміліктің мағыналары турасында.

Біліп ал! Қиял мен сезімдердің торына қамалған адам сұлулықты дененің әсемдігінен тұрады деп ойлайды. Келбетінің әдемілігін, денесінің сұлулығын және сол сияқты нәрселерді сұлулық деп санайды. Себебі ада