автордың кітабын онлайн тегін оқу  Пайғамбарлар тарихы

Қалмахан Сейтұлы

ӘОЖ 28

КБЖ 86.38

С 31

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі

Дін істері комитетінің дінтану

сараптамасының оң қорытындысы берілген

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының дінтану сараптамасының оң қорытындысы берілген

Сейтұлы Қ.

С 31 Пайғамбарлар тарихы./ Қ. Сейтұлы. – Алматы:

«Таным» баспасы, 2024. – 328 бет.

ISBN 978-601-7495-50-3

Қолыңыздағы кітап адамзатқа жіберілген пайғамбарлардың өмірін танытуды көздейді. Адам атадан (а.с.) бастап, соңғы елші Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дейінгі (Құранда есімі аталған) пайғамбарлардың ортақ жіберілу мақсаты түсіндіріледі. Бұл қасиетті міндеттің өзіндік қиындықтары, әр қауымның өмір тарихы, тағдыр-талайы, наным-сенімдері мен ерекшеліктері кеңінен сөз болады.

Еңбек жалпы оқырман қауымға арналған.

ӘОЖ 28

КБЖ 86.38

ISBN 978-601-7495-50-3

© Қалмахан Сейтұлы, 2024

© «Таным» баспасы, 2024

Алғы сөз

Байлықтың буына балқып, үлде мен бүлдеге оранып, саф алтын жалатылған сарайларда емін-еркін серуендеп, дүрия көрпе жамылып, шалқып өмір сүрген небір қауым өкілдері Жаратушының жіберген ризық-несібесін місе тұтпай, тым болмаса, оның қадірін сезінбей, күпірліктің қараңғы үңгірінен айдай әлемнің ақиқатына үңілместен, өздері қолдан жасап алған пұттарға табынып, Аллаға серік қосып, Раббысының рақымынан құр қалғаны тарих беттерінде қаттаулы.

Жалпы алғанда, адам баласы Алла Тағалаға құлшылық ету үшін жаратылғандығы бесенеден белгілі. Сол үшін оған сана берілді әрі атқаруға тиісті бірқатар міндеттер пешенесіне жазылды. Сол міндеттердің бірі – мүлтіксіз құлшылық ету.

Құлшылық – Жаратушыны танудан, өзінің бекер жаратылмағанын ұғынудан, құл екендігін сезінуден, міндетін орындауға деген жауапкершіліктен туындайды. Дегенмен Жаратушы Хақ Тағала адамды жаратып, оны жалғыз қалдырып қойған жоқ. Олардың өз араларынан әр дәуірде осы жауапкершілікті сездіруге, өмірдің түпкі мәнін ұқтырып, жаратылыстың мақсатын ашып баяндайтын, адамдарға ақиқатты дәріптеп, тура жолды нұсқаушы теңдессіз тұлғалар, яғни пайғамбарларды кезеңімен жіберіп отырды. Демек, пайғамбарлық – кез келгеннің маңдайына бұйырмайтын, тікелей Алла тарапынан келетін қасиетті міндет.

«Оларға кез-кезімен нәби келді» деп Абай атамыз айтпақшы, алғаш рет Адам атаның аяғы тиген жер беті содан бері кезең-кезеңімен келген пайғамбарлар арқылы ақиқаттың балдай дәмін татып, дұрыс пен бұрысты таразылап, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратып, адами келбетін түзеп отырған. Осы орайда пайғамбарларды адамзаттың ауған көшін түзеуші, қоғам болып бір жерде өмір сүрген адамдарға тәртіп пен әділеттілікті, иләһи үлгі-өнегені, діни ұғымдардың мәнін үйреткен алғашқы мұғалім десе де болады.

Пайғамбарлар – адамзат баласын көп құдайлық пен пұтқа табынудан арылтатын, Алла тарапынан келген уахиларды еш өзгертпестен халыққа толық уағыздап, Алла Тағаланың шариғатын, әмірлері мен тыйымдарын ұқтырып, дүниеде әрі ақыретте бақытқа жеткізетін, хақ жолды көрсетуші айрықша тұлғалар. Олар біз үшін көшбасшы, иләһи хабаршылар екені хақ. Өз өмірінде пайғамбарлар көптеген қасиеттерімен дараланған. Атап айтқанда, елшілердің бойынан адалдық, аманатқа қиянат жасамау, өтірік айтпау, берген уәдесін орындау, Жаратушыдан басқадан ақы күтпеу, дінді тиісінше халыққа жеткізу (тәблиғ) секілді т.б. ізгі қасиеттер табылған. Илаһи әмірлерді әуелі өздері қалтқысыз орындап, сосын өзгелерге жеткізген болмысы бөлек, Алла Тағаланың таңдаулы һәм сүйікті құлдары бола білген пайғамбарлардың салған сара жолдарымен жүріп, нағыз парасатты, салиқалы, шынайы өмір салтын үйрену біздің міндетіміз болмақ. Ал, олар болса, адамзат баласының ақиқатты табу жолында аянбай тер төкті, қиындығы мен жауапкершілігі зор, әлемдегі ең қиын, ауыр міндетті арқалап, сол міндетті мәресіне жеткізу жолында түрлі ауыртпалықты бастан кешті. Тіпті кейбірі өз қауымынан аяусыз соққы жеп, қудаланып, жазықсыз өлтірілді. Олардың қилы-қилы тағдырлары, бұралаңы мол, шырғалаңға толы өмір жолы, күпірмен күресі, халықтың санасын ашып, көкірегіне сәуле ұялатудағы көрсеткен табандылығы мен тартқан азаптары, өз міндеттеріне шексіз берілгендіктері – кез келген адамды бей-жай қалдырмасы анық.

Асылында, пайғамбарлар жіберілуінің астарында үлкен мән-мағына, ерекше хикмет бар. Егер олар келмесе, не болар еді? Әлемнің жаратылуынан бастап, ақыреттегі жауапкершілікті, өлімнен соң да өмір бар екендігін, мейірім иесі Раббымыздың берген сыйларына қалай шүкір ету керектігін, Алла Тағаланың қандай сипаттары барын ақылмен ойлап біле алмас едік.

Алла Тағала пайғамбарларына мұғжиза берген. Сол арқылы оларға (Раббымыздың қалауымен) адамзат баласы үшін мүмкін еместей болып көрінген, таңғажайыпқа толы құбылыстарды көрсету оңай етілді. Мәселен, Нұх пайғамбар (а.с.) адамзат тарихында тұңғыш рет бумен жүретін орасан кеме жасады. Дәуіт пайғамбар (а.с.) темірді балқытып, сауыт-саймандар жасап, темірден түйін түйсе, Сүлеймен пайғамбар (а.с.) Бәлқыстың тағын өзіне көзді ашып-жұмғанша алғызуы арқылы материалдық денені басқа мекенге тез тасымалдауға болатынын сездірді. Бірақ бүгінгі күні бейнені алыстан тасымалдау жүзеге асқанмен, заттық дене әлі көзді ашып-жұмғанша басқа мекенге тасымалдана қойған жоқ. Мұса пайғамбар (а.с.) аса таяғымен түртіп, жерден су шығару арқылы жер асты пайдалы қазбаларына назар аудартқан. Ибраһим (а.с.) отқа жанбау арқылы отқа жанбайтын элементтердің барлығына ишарат жасаған. Иса пайғамбар да (а.с.) небір жазылмайтын кеселдерді емдеп жазу арқылы әр ауруға ем табуға болатындығын тұспалдаған, т.б. Бұның барлығы ғажап емес пе?! Осыған қарап «әр пайғамбар ғаламдық өркениеттің де негізін қалаған» деп айтушы ғалымдар да жоқ емес.

Пайғамбарларға сену – Ислам дініндегі алты иман шартының бірі. Бұл сенімнің адамға берері мол. Әрбір исі мұсылман баласы пайғамбарлардың ешбірін бір-бірінен бөле-жармай, бәрін тегіс мойындауды өзіне міндет деп қабылдайды.

Бүгінгі күні бізге жеткен мәліметтерде адамзатқа жіберілген «жүз жиырма төрт мың» я «екі жүз жиырма төрт мың» пайғамбардың әрбірінің деректері сақталмаған. Бізге мәлімі, Құранда аттары аталған пайғамбарлардың ғана өмір тарихының аңтаңдақ парақтары. Осы орайда бұл кітап оқырманға Адам атадан (а.с.) бастап, соңғы елші әзірет Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дейінгі бірқатар пайғамбардың өмірін таныстыруды мақсат етеді.

Пайғамбарларға шынайы ықыласпен сенген адам олардың ізгі қасиеттерін өзіне үлгі етеді. Өмірдегі ақиқаттың салмағын сезініп, адамгершілік мінезден таймайды.

Ал пайғамбарларға иланбау – Алла Тағаланы және жер бетіне түскен күллі қасиетті кітаптарды мойындамау деген сөз. Өйткені, Ұлы Жаратушының күллі ақиқаты осы пайғамбарлар арқылы жеткен. Жоғарыда атап өткеніміздей, олар Алла мен адамзат арасындағы елшілік етуші дәнекер тұлғалар. Басты міндеті – дінді жаю. Пайғамбарларға сенбеген, танып-білмеген әрі оларды сүймейтін адам екі дүниеде де абыройы асқақ, қадірлі бола алмайды.

Ендеше, адамзат баласына рухани тәрбиеші, тура жолға үндеуші болып келген пайғамбарлар тарихымен таныс болу – парасат-пайымымызды толықтырып, танымымыздың көкжиегін кеңейте түспек. Қолдарыңыздағы кітап осы мақсатқа қызмет етіп, салмақты ой қозғап, жүрегімізге жылы тиіп, жанымызды баурай алса, еңбегіміздің жанғаны, үкілі үмітіміздің ақталғандығы.

Қалмахан Ержан,

Теология ғылымдарының докторы

Адам ата (а.с.)

Алла Тағала саналы тіршілік иелерінен алдымен Адам атаны (а.с.), сонан кейін оның серігі ­– Хауа ананы жаратты. Адам атаның жер бетіне түсірілгенін Құран кәрімнен білеміз. Күллі адамзаттың бабасы һәм жер бетінің алғашқы халифасы ретінде оның өмір жолы осылай басталды.

Осы тұста жер бетінде Адам ата мен Хауа анамыздан бұрын өмір сүрген басқа тіршілік иелері болды ма деген көлденең сауал туады. Құран мен хадистерге зер салып, Ислам ғұламаларының көзқарастарына үңілсек, олардан да бұрын жер бетінде өмір сүрген тіршілік иелерінің болғандығын сеземіз. Расында, жер бетінде адамға дейін болмысы бөлек тіршілік иелері болған тәрізді.

Шамасы, Алла Тағала әуелі жындарды жаратқан. Жер бетін мекендеген жындар жанды-жансыз тіршілік иелерінің барлығын бір өздері басқарған. Демек, жер бетіне басшылық (халифалық) ету ісі әуелі жындарға тиесілі болған.

Құрандағы «Мен жын­дар мен адам ба­ла­сын «тек қа­на (ме­ні та­нып) ма­ған ғи­ба­дат етсін» деп жа­рат­тым» деген аятта да алдымен жындар айтылғанын көреміз. Демек, бұл жоғарыдағы ойымызды растай түседі. Бірақ жындар Хақ Тағаланың ұлы аманатын орындай алмаған. Өзін танып, құлшылық қылсын деп жаратқанымен, олар өзара жауласып, өздеріне жүктелген осынау міндеттің үддесінен шыға алмады. Алла Тағалаға құлшылық қылудан бас тартып, азғындыққа салынды. Осыдан кейін Хақ Тағала жер бетіндегі күллі тіршіліктің жауапкершілігін өз мойнына алатын жауапты іске оларды лайық көрмеді. Осы себепті, Алла Тағала жер бетін басқаратын өзгеше әрі ақылды жан иесін жаратуды қалады. Алла Тағала жаратуды көздеген тіршілік иесі ­– адам нәсілі еді.

Хақ Тағала адамды жаратпастан бұрын періштелеріне: «Мен жер бетінде бір орынбасар жаратамын», – деген кезде, (Періштелер): «Онда бұзақылық істеп, қан төгетін біреу жаратасың ба? Негізінде, біз Сені дәріптеп, мақтауда және пәктеудеміз», – дейді».

Кейбір ғалымдар адамзаттың бүлікке, қан төгіске бейім тұратынын періштелердің сезгенін мына себептермен байланыстыра қараған:

1. Алдында айта кеткеніміздей, жер бетінде адамнан бұрын жындар тіршілік еткен. Олар да адам тәрізді саналы болмыс еді. Алайда жындар Хақ Тағалаға лайық құлшылық қылмай, жер бетінде бір-бірімен жауласып, көп қан төккен болатын. Періштелер Алла Тағаланың жын тәрізді тағы бір саналы тіршілік иесін жарататынын естіген сәтте, Жаратушының көздеген мақсаты мен хикметін білмегендіктен, «олар да жындар тәрізді қан төкпей ме?» деп күдіктерін жасыра алмаған.

Сырттай қарағанда, періштелер адамның жаратылуына наразылық танытып, қарсылық білдіргендей көрінеді. Шынында, солай ма? Әлбетте, олай емес. Періштелер – Алла Тағаланың нұрдан жаратқан құлдары. Олар пәк жаратылыс болғандықтан, Аллаға қарсы келмейді. Олардың бойында адамдікі сияқты нәпсі жоқ. Тіпті адам мен жын тәрізді жынысқа да бөлінбейді. Қашанда Жаратушының әмірлерін мүлтіксіз орындайды. Рухани дәрежесі тұрақты. Олар – ғибадат барысында рухани ләззат алатын Алланың таңғажайып жаратылысы. Сондықтан да олар: «онда бұзақылық істеп, қан төгетін біреу жаратасың ба?» деп сұраған еді. Олардың бұл әрекетін Аллаға білдірген қарсылығы деп емес, керісінше, адамды жарату сырына үңілгені деп түсіну керек. Өйткені олар жындардың азғын жолға түсіп, қан төккенін көрген соң, дәл солар сияқты біреуді жаратудың мәнісін алғашқыда түсіне алмаған болатын.

2. Періштелер өздеріне берілген ілім арқылы адам баласының да жер бетінде қан төгетінін сезіп еді. Яғни «Ләухул-махфұздағы» (Сақтаулы тақта: бүкіл жаратылысқа тән нәрселердің негізгі жады) адамзат тағдырына қараған болуы мүмкін. Бірақ олар сол адамдардың арасынан пайғамбарлар мен әулиелердің және салиқалы кісілер мен тақуа жандардың қалай шығатынын ұқпады.

3. Адамға жүрек, ерік, ақыл, сана-сезім, ар-ождан секілді көптеген қасиеттермен бірге күндестік, ашу-ыза секілді нәпсіні қоздыратын сезімдер де берілген еді. Осыған орай, періштелер адамның жамандыққа бейім тұратынын байқап, «қан төгіп, бүлік шығармай ма?» деген қаупін білдіруі де мүмкін. Алла Тағала оларға: «Мен сендердің білмегендеріңді жақсы білемін», – деген еді. Періштелер артынша Адам атаның ілімі өздерінің ілімінен әлдеқайда терең екеніне көздері жеткен соң, оның аспанмен таласқан биіктерді бағындыра алатындығын байқап, өздерінің аз білетіндіктерін мойындаған-ды.

4. Алла Тағаланың періштелермен ақылдасқандай болып, қандай тіршілік иесін жарататыны жөнінде хабар беруі арқылы кеңесудің қаншалықты маңызды екендігін сездіріп тұр. Нақтырақ айтсақ, адам баласын кез келген істі өзара ақылдасып, кеңесіп шешуге шақырады. Яғни, «Ей, адам баласы, Мен сені жаратарда періштелерге хабар бергенмін. Ендеше, сендер де өзара ақылдасып тұрыңдар. Сонда адаспайсыңдар» дегендей. Осылайша Алла Тағала адам баласын қоғам болып, бір-біріне қол ұшын беріп өмір сүруге үндеуде.

Алла Тағала – Ұлы Жаратушы. Оның кез келген әміріне пенделер тек мойынсұнуы тиіс. Ендеше, адам баласы Хақ Тағаладан пайғамбар арқылы келген әмірді талдамай, талғамай, орындауы қажет. Яғни илаһи әмірлерді «мынау менің ақылыма сыймай тұр» деп қазбалау құлға тән қылық емес. Демек, Алла Тағала осы аят арқылы адам баласын Өзіне қарсы келмей, әмірін қалтқысыз орындауға шақырған-ды.

Адам атаның (а.с.) жаратылуы

Құран кәрімде адамның жаратылуы жөніндегі аяттардың барлығында да әзірет Адамның топырақтан жаратылғандығы айтылады. Ол туралы Құранда: «Алла Тағала сені (Адам атаны) топырақтан, сосын бір тамшы судан (Адам атаның ұрпағын) жаратты», – дейді. Арғы бабамыз жаратылған топырақты Ұлы Жаратушы адам баласының қияметке дейін ғұмыр кешетін, өзі мекендейтін қара жер бетінен алдыртады. Ол жай ғана топырақ емес, жер бетінің өзегі мен дәнін құрайтын топырақ. Яғни жердің барлық элементтерін қамтыған топырақ.

Сондай-ақ, Алла Тағала «Сад» сүресінде адамды тікелей Өзі құдірет қолымен жаратқандығын айтады. Аяттағы «Құдірет қолмен жаратуы» адамды жалпы жаратылыстан үстем, ардақты етіп жаратқандығын білдіреді.

Адам атаның жаратылуы – Алла Тағаланың тікелей мұғжизасы. Құран кәрімде Адам атаның жаратылуы әзірет Исаның жаратылуына ұқсас екендігі білдірілген. «Әли Имран» сүресінде: «Шын мәнінде, Алланың қасында (дүниеге келуі тұрғысынан) Исаның жағдайы (Исаның Мәриям құрсағында әкесіз жаратылуы); топырақтан жаратып, сонан соң «бол» дегенде бола қалған (әкесіз тіпті анасыз жаратылған) Адамның жағдайы сияқты», – делінген.

Сонымен қатар, Құранда Адам атаның (а.с.) жаратылысы жайлы айтылғанда, адамның жаратылысы да баяндалады.

Құранда: «Ра­сын­да, біз адам­ды на­ғыз (сү­зіл­ген) бал­шық­тан жа­рат­тық. Со­сын оны (Адам атаның ұрпағын) шәует­тің бір там­шы­сы күйін­де мық­ты жер­ге (ана құрсағына) орналастыр­дық. Со­сын ол тамшыны ала­қа­ға (жа­быс­қақ ұрық­тан­ған клетка­ға) со­сын оны муд­ға­ға (бір тіс­тем ет бейнесіндегі жа­ра­ты­лыс­қа) сосын муд­ға­ны сүйек­тер­ге ай­нал­дыр­дық, со­сын сүйектерді ет­пен қап­та­дық, со­сын оны бас­қа бір жара­ты­лыс жа­са­дық (жан беріп сөйлеттік)», – дейді.

Яғни бұл аяттан түсінгеніміз, адам жаратылысы бірнеше сатыдан тұрады. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сіздердің әрқайсыларыңыздың жаратылысыңыз әуелі ана жатырында қырық күнде жүзеге асады. Кейіннен ұйыған қанға, одан бір жапырақ етке айналады. Содан кейін барып оған періште жіберіліп, жан бітіріледі. Періштеге сәбидің «несібесін, ажалын, амалын, бақытсыз я бақытты болатынын тағдырына жазу бұйырылады» деген хадисі де бұл аятта айтылған ақиқаттарды құптай түседі.

Адам атаға есімдердің үйретілуі

Хақ Тағала өзге жаратылысқа қарағанда тұрпаты бөлек, айрықша артықшылықтар беріп жаратқан әзірет Адамға бүкіл заттардың есімдері мен сипаттарын үйретті. Ол жайлы Құран кәрімде былай дейді: «Алла Адамға (а.с.) барлық атауды үйретті, сонан соң оларды періштелерге көрсетіп: «Айтқандарың рас болса, Маған осы нәрселердің аттарын айтып беріңдер», – деді. Періштелер: «Сен пәксің! Біз Сенің үйреткеніңнен басқа білеріміз жоқ. Әрине, Сен толық білушісің, өте данасың», – деді». Осы уақытта Ұлы Жаратушы: «Ей, Адам! Оларға бұлардың аттарын баян ет, – деді. Сонда (Адам а.с.) оларға заттардың аттарын айтқан сәтте, Алла: «Мен сендерге көктер мен жердің құпиясын, сендердің де көрнеу, көмес істегендеріңді білемін деп айтпадым ба? –деді». Осы аяттарда баяндалғандай, періштеге қарағанда адам баласының деңгейінің жоғары тұратынын көреміз. Себебі адамның ең ұлы міндеті – Алланы танып-білу.

Осылайша Алла Тағала періштелерге қарағанда Адамға мол ілім беріп, мәртебесін жоғары етіп жарату арқылы оның халифалыққа лайықты бірден-бір жаратылыс иесі екендігін аңдатады. Әлбетте, адам баласы ілімімен былайғы жаратылыстан үстем. Адам баласының халифа деген атқа лайықты болуының басты шарты – ілімді меңгеріп, пайдасына жаратуы. Міне, сонда ғана адам баласы Алла Тағаланың үкімдері мен шариғат шеңберінен шықпай өмір сүре алады. Ал періштелерде мұндай қабілет пен қасиет жоқ. Негізінде, адам білген жаратылыс құпиясының шет жағасын періштелер де білетін. Алайда Адамның мерейі олардан бәрібір үстем. Мұның себебі, періштелерге қарағанда есімдерді көбірек біледі, һәм ғаламзат пен Хақ Тағаланың барлық есімдерінің ақиқатына бойлай алады. Ол – жұмыр жердің бірден-бір халифасы. Халифалықтың шарты тек қана құлшылық етумен және күнәлардан сақтанумен шектелсе, жер бетіне періштелер әлдеқашан халифа болар еді ғой.

Сонымен қатар, Алла Тағаланың әзірет Адамды жер бетіне халифа етіп тағайындауына оның өзге жаратылыс иелерінен үстем ететін төрт артықшылыққа ие болуы себеп болды:

1. Оны Алла Тағаланың өз құдірет қолымен жаратуы;

2. Адамға Алла Тағаланың бізге беймәлім Өз рухынан үрлеп, жан бітіруі;

3. Хақ Тағаланың күллі періштеге оған сәжде етуге әмір беруі;

4. Хақ Тағаланың оған барлық есімдерді үйретуі.

Әзірет Адамға сәжде ету

Әзірет Адам атаның періштелерден қандай қасиетімен, ерекшеліктерімен үстем түсетінін білдік. Оның осы үстемдігін паш ету үшін, Алла Тағала періштелерге: «Адамға сәжде етіңдер», – деп бұйырды.

«Сәжде ету» сөзі араб тілінде «кішіпейілділік танытып, бас ию» мағынасына саяды. Шариғаттық терминде «маңдайды жерге қойып, құлшылық ету» деген ұғымды білдіреді. Сол себепті ғұламалар бұл жердегі «сәжде ету» Адам атаны мойындау, оған құрмет білдіру арқылы Хақ Тағалаға құлшылық қылу деп түсіндірген.

Негізінде, бұл сәжде әзірет Адамға емес, Хақ Тағаланың бұйрығына әрі «Адам» секілді ең ғажайып мақұлықты жаратқан Оның құдіреті мен теңдессіз шеберлігіне жасалған сәжде еді.

Періштелердің Адам атаға сәжде етіп, құрмет көрсетуінде үлкен мән бар. Періштелер илаһи әмірді орындау арқылы жер бетіне халифа болған адамға бұдан кейін қызмет етіп жәрдемдесетіндіктерін көрсеткен еді. Яғни Алла Тағала күллі ғаламзатты адамға бағынышты етті. Барлығы да адамға қызмет етуі тиіс болды. Осының бір белгісі ретінде жалпы ғаламзаттың атынан періштелер оған бағынғандығын көрсеткен-ді.

Һәм күллі мұсылман Хақ Тағалаға құлшылық қылады. Бес уақыт намаз – тілін кәлимаға келтіргендерге парыз. Намазды құбылаға – Қағбаға қарап оқиды. Қағбадан басқа бағытқа қарап намаз оқығанның намазы қабыл болмайды. Қажылықта миллиондаған мұсылман Қағбаны тауап еткенімен қоймай, соған сәжде қып жатады. Сөйтсе де бұл мұсылмандардың Қағбаға сәжде еткенін білдірмейді. Мұсылмандар Қағбаның алдында оған емес, Хақ Тағалаға сәжде қылады. Қағба – мұсылманның Хақ Тағалаға сәжде қылар құбыласы болса, періштелердің құбыласы әзірет Адам болды.

Ібілістің сәждеден бас тартуы

Хақ Тағаланың Адамға сәжде ету жөніндегі әміріне барлық періштелер мойынсұнды. Тек Ібіліс қана бас тартқан еді. Құран кәрімде Алла Тағала: «Ей, Ібіліс! Менің бұйрығыма құлақ аспай, адамға сәжде етуіңе не бөгет болды?» – деді. Ол: «Мені оттан, оны топырақтан жараттың. Мен, әлбетте, одан қайырлымын, артықпын, қалай оған сәжде етпекпін, менен артық жаратылыс бар ма?» – деп тәкаппарланды. Өзінің қатесін түсініп, тәубеге келудің орнына ішін өрт шалған Ібіліс: «Мен одан артықпын. Мені оттан, оны балшықтан жараттың», «Балшықтан жаратқаныңа сәжде қыламын ба?» – деп одан сайын кергіді. Өйткені, ол өзін ең ардақты жаратылыспын деп білетін. Осылайша Ібіліс өзінің бағын байлап, өз жолын кесті.

Оның бұл әрекеті Алланың рахымынан қуылуына себеп болды. Өйткені ол таяз санасымен шынайы сырды көре алмады. Өз сезімдеріне беріліп, нәпсісінің жетегінде Алланың әміріне құлақ аспай, өзінен жаратылысы бөлек адамды Алланың періштелерден де, өзінің болмысынан да артық қойып, әспеттегенін көтере алмады. Әзірет Адамға сәжде жасау бұйрығы тек шайтанның өзіне ғана емес оның нәсіліне де қатысты еді. Белгілі уақытқа дейін мұрсат сұраған шайтан қателігін мойындап тәубеге келмеді.

Құранда Ібілістің «алаулап тұрған түтінсіз оттан жаратылғандығы» айтылады. Ендеше, ол періште емес. Періштелер нұрдан жаратылған. Ібіліс жер бетінде адамнан бұрын өмір сүріп жатқан жындар нәсілінен еді. Ол алғашқыда жер бетінде өмір сүрген. Кейін дәрежесі көтеріліп, періштелердің өзі қызығатын биікке жетті. Кейбір әлсіз деректерде ол бұрын жер бетінде өмір сүрген жын ретінде сипатталады. Тақуалығы сонша жер бетінде ол табан тіреп, құлшылық қылмаған тоқымдай жер қалмаған. Кейін көкке көтеріліп періштелердің ұстазы болған. Ол ұзақ жылдар бойы періштелердің арасында болды. Олармен бірге Хаққа үзбей құлшылық етіп келді. Алла Тағала жалпы көктер мен жердегі періштелерге сәжде ету әмірін берген кезде, ол да солардың арасында болғандықтан, әмір оған да тікелей қатысты еді. Бірақ бұл әмір Ібіліске түрпідей тиді. Оның өзіндік сыры бар. Өйткені Алла Тағала әзірет Адамға сәжде ету әмірін бергенге дейінгі бұйрықтарды орындау Ібіліске ауыр емес-ті. Оның осы уақытқа дейін қарсылық көрсетпей келуі барлық сынақтар Ібілістің өз қалауына сәйкес түсіп отырғандығынан болатын. Ендеше, адамның тікелей бас пайдасы мен нәпсісіне сәйкес келген әмірлерді орындау Хақ Тағаланың разылығы үшін жасалған істер деп айта қою қиын. Өйткені Ұлы Жаратушының әміріне өз нәпсісінің қалауына сәйкес келген жағдайда ғана мойынсұнған жанды Алла Тағалаға бағынды ма әлде өзінің нәпсісіне бағынды ма, ол жағын парықтау қиын. Сондықтан әзірет Адамға сәжде ету әмірі періштелермен қоса Ібіліске де арналған сынақ еді. Осы кезде ғана Ібіліс өзінің шынайы бет-бейнесін, жылдар бойы ішке бүккен тәкаппарлығы мен менмендігін көрсетіп алды. Сонда ғана періштелер жандарында жүрген Ібілістің қандай екендігін байқайды.

Ібілістің бұл жердегі қарсылығы қызғаныштан туды. Ол өзін адамнан үстем санады. Өйткені адам жаратылмай тұрғанда, жер бетінде, бәлкім, ғаламзатта Алла Тағаланың сынағының сырына бойлап, Оны таныту жындардың міндеті болатын. Ібіліс Алланың әміріне бағынып, құлшылық қылып, талай сынақтан сүрінбей өтті. Күллі әлемнің ұстазына айналды. Алланың хикметі шексіз. Қалаған құлын қалаған сәтте сынайды. Бұлай дейтініміз, көп ұзамай Хақ Тағала әзірет Адамды жаратты. Оны бәрінен де, тіпті жындардан да үстем етті. Оның үстемдігін мойындаудың жалғыз-ақ шарты: оған бағынып, сәжде ету. Алланың әмірі – осы. Тіпті жындарға да адамға бағынуға тура келді. Олар осыдан кейін өздерін екінші орынға ысырылып қалғандай сезінді. Бұған төзбеген Ібіліс ақыры тура жолдан тайқып шыға келді. Ішіне от түсіп, қызғаныштан тұла бойы өртенді. Оның осы ішіне қыл айналмайтын қызғанышы, ақыры, оны Алла Тағалаға қарсы шығуға дейін апарды. Өйткені ол өзінен басқа ешкімнің үстем болғанын қаламады. Сондықтан да ол өзінің оттан, ал адамның топырақтан жаратылғандығын айтып, тәкаппарланды. Адамға сәжде ету әмірі келгенде, нәпсісі кері тартып, аяғынан шалды. Осы сәтте оған екі жолдың бірін таңдауға тура келді. Бірі ­– Алла Тағаланың әміріне мойынсұну, екіншісі ­– нәпсісінің қалауынан шықпау. Ол өз нәпсісін жеңе алмаса, жаһаннамның мәңгілік азабына баратынын біле тұра, Хақ Тағаланың әмірін тәрк етті. Міне, осы сәттен бастап оның жылдар бойы, бәлкім, ғасырлар бойы Хақ Тағала жолында еткен құлшылығы зая кетті. Яғни әу бастан жүрегінің түкпірінде қыбыр етпей жатқан жемтік құрт жегі құртқа айналып, мезгілі келгенде қара шұбар улы жыландай көкірегін жарып шықты.

Асылында, Ібілістің бұл әрекеті адамдарға ғибрат болмақ. Яғни Алла Тағаланың сынағы тек қана күнәлар арқылы емес, өмірдің әртүрлі кезеңі мен хал-ахуалдары арқылы да көрініс табады. Мысалы, бұрынырақта бір асқан тақуа дін ғұламасы өмір сүріпті. Елге көп көмегі тиіп, қаншама жандардың тура жолға түсуіне себепкерлік етеді. Бар өмірін қажымай-талмай дін таратуға арнапты. Елдің барлығы білмегенін осы кісіден келіп сұрайды екен. Күндердің күнінде одан да тақуа адамдар пайда болыпты. Олар тіпті бұрынғы ғұламаның қателіктерін таба бастайды. Елдің назары енді жаңа ғалымдарға ауады. Бұдан кейін жиын-тойдың барлығында ел солардың аузына қарайды. Осы кезде әлгі тақуа ғұламаның ішіне қызғаныш құрты түседі. Ақыры, әлгілерді көре алмай күндеп, олардың қателігін табу үшін, шариғат заңына қарсы келуге дейін барады. Бар мақсаты – өзінікін дұрыстау. Өзінің беделін қайта жинаудың жолында дінге қалай қайшы келгенін білмей де қалады. Бара-бара діннен де шығып қалады. Әһлі-кітап та осылай болған-ды. Олар Алла елшісін өте жақсы та­ни­тын. Бірақ, әрине, иманға ке­лудің жөні бір бөлек те, оны танудың жөні бір бөлек. Олар та­нып-білгендерімен қызғаныш пен күншілдіктері иманға келуіне кедергі келтіреді.

Міне, Ібіліс те жаһаннамға кететінін біле тұра, қызғаныштың қызыл итіне таланып, ашуын ақылға жеңдіре алмай, «Мен Адамнан артықпын», – деп, өзін жаратқан Хақ Тағалаға қарсы шықты.

Атап айтқанда, Ібіліс мынадай үлкен қателіктер жіберді:

1. Ібіліс ең алдымен өзінің міндетінің құлшылық пен мойынсұну екендігін, осы екі міндеттің негізі кішіпейілділікте жатқанын біле алмай, Хақ Тағалаға өрескел түрде қарсы шықты.

2. Алла Тағаланың «адамға сәжде ет» деген әмірі оған міндетті бола тұра, осыны орындауға оның нәпсісі жар бермей, өзінің оттан, ал Адамның топырақтан жаратылғанын, өзінің одан үстем екендігін дәлелдеуге тырысты. Осы тырнақтың кіріндей уәжін алға тартып, адамға тағзым етуден қашты. Алланың әміріне қарсы келіп, алғаш рет оңбай адасқан да осы Ібіліс болды.

3. Ібілістің «Мені оттан, Адамды балшықтан жараттың» дегені дұрыс. Бірақ осы дұрыс үкімді айта отырып, от пен топырақты салыстыра келе, «отты топырақтан артық» деп қате топшылауға барды. Яғни ол, бір жағынан, Алланың жаратушы екендігін мойындаса, екінші жағынан, менмендігі мен тәкаппарлығын жеңе алмай, назарын түгелдей жаратылған затқа аударып, ерекшеліктің барлығын соған үйіп-төкті. Бірақ ол Алла Тағаланың Адамды жаратуындағы мақсатын қаперіне де ілмеді. Оны жерге халифа етіп жаратқан соң заттардың атауларын (мәні мен мағынасын) үйрету арқылы адамға өзгеше бір ерекшелік берілгендігін көргісі келмеді. Яғни ол Адамда топырақ, өзінде оттан басқа ешқандай ерекшелік жоқ деп ойлады. Осылайша «Тіріден өліні, өліден тіріні шығарған» және де затқа әртүрлі ерекшеліктер беретін Алла Тағаланы тым тар түсінікпен шектеген. Яғни Алла Тағала топыраққа ешқандай ерекшелік бере алмайды, ол сол күйі топырақ болып қала береді деп ойлаған. Алайда топырақ пен отқа өзіне тән ерекшеліктерді кімнің бергенін парықтай алмаған.

Шынтуайтында, отқа қарағанда топырақтың ерекшелігі басым. Себебі топырақ – өмірдің қайнар көзі. Барлық тіршілік топырақтан өрбиді. Сондықтан топырақта Алла Тағаланың «теңдессіз жаратушы», «толассыз рызық беруші», «шексіз шебер» сияқты есімдері мен сипаттары көрініс тапқан. Яғни, топырақ – Ұлы Жаратушының сансыз көркем есімдері мен сипаттарының айнасы іспетті.

Ібіліс осы тәкаппарлығынан Хақ Тағаланың қаһарына ұшырады. Сөйтіп, шайтан Хақ Тағаланың: «Ендеше, дереу ол жерден түс! Сенің ол жерде тәкаппарланып, паңдануыңа жол жоқ. Қанеки, тез шық! Сөзсіз, сен малғұндардансың!» деген сөзімен рахметінен қағылды. Өзін «оттан жаралғанмын және осы шыққан биік мәртебемнен түспеймін деп ойлаған Ібіліс бір сәтте барлық абыройдан жұрдай болып, масқара күй кешті.

Алла Тағаланың қаһарына ұшыраған Ібіліс өзінің өмірде түкке тұрмайтындығын сол сәтте түсініп, жоқтыққа жұтылудан қорқып, қорлықпен болса да, өмір сүруді қалап: «Маған қайта тірілетін күнге дейін мұрсат бер!»– деп, Алла Тағаладан қиямет күніне дейін өмір сұрады. Алла Тағала: «Сен мұрсат берілгендердің қатарындасың», – деді. Ібіліс тәубе мен шүкіршілік етіп азаттыққа жетудің жолдарын іздеудің орнына: «Ендеше, Сен мені қаңғыртып, адасуға душар еткенің үшін, мен де олардың тура жолға түсуіне барынша бөгет жасаймын. Олардың алдынан, артынан, оңынан, солынан келіп азғырамын. Сөйтіп, Сен олардың үркердей тобын ғана Өзіңе шүкір еткендердің қатарынан табасың», – деп, адамға деген жауыздығы мен жаулығын іске асыруға кіріседі.

Иә, шайтан адам баласын саңылау қалдырмай қамап ұстап, қарға адым жерін қараңғы түнекке айналдыруға тырысады. Шайтан кейде адамның алдынан келіп, оның алға ұмтылысын, болашаққа деген сенімін жоғалтып, ақыретке деген талпынысын ойрандайды.

Ібіліс тәубе етудің орнына тәкаппарланып, Хақ Тағаланың халифа етіп жаратқан адам баласын азғыруға, жолдан тайдыруға барынша күш салатындығын айтты. Міне, осы кезде ол Хақ Тағаланың рақымынан жұрдай болмақ. Өйткені Алла Тағала алғаш рет оған «Шық» деген әмірінде мәңгілік қуылу мағынасы жоқ еді. Екінші рет айтылғанда, біржолата қуылып, мәңгілік азапқа душар болды. Міне, Ібіліс содан бері әлі күнге дейін адам баласын азғырумен келеді. Әсіресе, қияметке жақын қалған мына заманда Ібіліс жер бетіне патшалығын құрып, өзіне берілген мұрсаттың бітуге таяп, мәңгілік азаптың құшағына енуге санаулы жылдар қалғанын сезіп, бәлкім, бұрынғыдан да бетер ашу-ызаға булығып, жер бетін дүрліктіріп, адам баласын жаппай азғырып жатқан шығар. Ендеше, адамдар еркіне ие болып, Ібіліс құлаған биік шыңнан құлдиламас үшін өзіне берілген нығметтерге шүкіршілік қылып, Ібіліске аңдаусыз еріп кетуден сақ болуы тиіс. Һәм адам баласы мынаны есте тұтқаны жөн: Ібілістің бұл сорақы әрекетін жөн көріп, өзінікін дұрыс санаған адам шайтанның соқпағына қалай түсіп кеткенін байқамай қалады. Сол себепті сөзсіз түбіне жетпей қоймайтын қыңыр мінез, қисық әрекеттен арылып, өзін жөнге салғаны дұрыс.

Хауа ананың жаратылуы

Хауа ана – алғашқы адам әрі алғашқы пайғамбар Адам атаның өмірлік серігі.

Құранда Хауа ананың жаратылуы туралы былай делінеді: «Сендерді бір кісіден (Адам атадан) жаратқан және одан оның жұбайын (Хауа ананы) жаратқан – Алла Тағала», «Ей, адам баласы! Сендерді бір кісіден (Адам атадан) жаратқан және одан оның жұбайын (Хауа ананы) жаратып, ол екеуінен қисапсыз ер, әйелді жаратқан Раббыларыңнан қорқыңдар». Яғни, әуелі Адам ата, сосын Хауа ананың жаратылғандығын көреміз.

Сондай-ақ Хауа ананың қалай жаратылғандығына қатысты Ислам ғұламаларының көзқарастары әр алуан болып келеді. Кейбірі «одан оның жұбайын (Хауа ананы) жаратқан Алла Тағала» деген аталмыш аятқа сүйеніп, Хауа ананың Адам атаның денесінен жаратылғандығын айтады.

Мәселен, Ибн Касирдің тәпсірінде былай делінген: «Адам ата жаннатта бірталай уақыт жалғыз өзі өмір сүреді. Ол өзін жалғыз сезініп, рухы құлазиды. Бір күні ұйқыға жатып қайта оянғанда, алдында Алла Тағаланың оның қабырғасынан жаратқан әйел затын көреді. Одан: «Сен кімсің?» – деп сұрайды. Ол: «Әйелмін», – деп жауап береді. Адам: «Не үшін жаратылдың?» – дейді. Хауа ана: «Сенімен тұру үшін», – дейді. Осы кезде періштелер келіп, Адам атадан сұрай бастайды. Адам ата оның Хауа екендігін айтады. Періштелер: «Неге оған Хауа деген ат берілген?» – деп сұрайды. «Өйткені ол тірі нәрседен жаратылды», – деп жауап берген еді».

Басқа бір хадисте: Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Ей мүміндер! Бір-біріңе әйел заты туралы қайырлы болып, нәзік қарым-қатынас жасауды өсиет етіңдер. Өйткені олар қабырғадан жаратылған. Ал қабырға сүйегінің ең иілген жері – жоғарғы жағы. Егер де оны туралауға тырыссаңдар, сындырасыңдар. Тиіспесеңдер, ол үнемі солай қалады. Сондықтан да әйел заты туралы бір-біріңе нәзік қарым-қатынас жасауды өсиет етіңдер».

Мүслимнің риуаятында «...оны түзеуге тырыссаң, сындырасың. Ал оның сынуы талақ болғаны» деген ахад хадисті кездестіреміз.

Келесі бір көзқарас Құран кәрімдегі: «одан әйелді жаратты» деген аяттың мағынасы «әйелді адам табиғатынан жаратты» дегенді білдіреді. Ал аталмыш хадистегі «қабырғадан» деген сөзбен әйел затының қабырға сияқты нәзік жан екендігі меңзелген. «Қабырға» сөзі астарлы мағынада айтылған делінген.

Әйтсе де, Алла Тағала әйел затын қаласа топырақтан, қаласа еркектің қабырғасынан да жаратуға құдіретті екендігіне күмән жоқ. Қалай болмасын, Хақ Тағаланың Адам атаны жалғыздықтан құтқарып, әрі оның ұрпағын жер бетінде көбейту мақсатымен оған өмірлік жолдас етіп, сондай-ақ әйелі ретінде әзірет Хауаны жаратқандығына толықтай иланамыз. Бұл туралы Құранда: «Сендердің өз табиғаттарыңа үйлестіріп (өз қастарыңнан) әйел жынысын жаратқаны да, оларға тіршілік ләззаты етіп, сүйіспеншілік, мейірім бергені де ұлылықтың белгісі», – дейді.

Жаннатқа кіру

Ұлы Жаратушы Адам мен Хауа ананы Жаннаттың төріне оздырған кезде, оларға: «Ей, Адам! Жұбайыңмен жаннатқа жайғасып, қалағандарыңша жеңдер», – деді. Хақ Тағала оларға сол жерде ешқандай аштық пен шөл қасіретін тартпай, жалаңаш қалмай, қысқасы, ешбір қиыншылық көрмейтіндіктерін білдірді.

Адам мен Хауа ана жаннатта емін-еркін жүріп, әртүрлі нығметтердің дәмін татып, тамашалайды. Алайда Хақ Тағала бұларға Жаннаттың барлық жемістерін жеуге рұқсат бергенімен, «Мына ағашқа жоламаңдар. Онда жазықтылардан боласыңдар», – деп бір ағаштың жемісін жеуге тыйым салды. Бұл әмірді аттаған адам өкінішпен бармақ тістейтіндіктен, Адам ата мен Хауа анаға «сол ағашқа жақындасаңдар, залымдардан боласыңдар» деп қатаң ескерткен.

Міне, Адам мен Хауа анаға берілген бұл әмір олардың ең алғашқы сынағы еді. Өйткені Алла Тағала оларды Жаннатқа кіргізген кезде, екеуінің ең үлкен дұшпаны шайтан екендігін, ол кез келген уақытта өздерін арбап, алдайтындығын, жүрекке бойлап азғыратындығын алдын-ала айтып ескерту жасаған. Сол себепті олар Алла Тағаланың осы бір тыйым салған ағашына жақындамай бойларын аулақ салып, Алланың әміріне қарсы келуден сақтануы тиісті еді. Ал шайтан болса барлық күш-жігері мен қайратын сарп етіп, оларды тыйым салынған ағашқа жақындатып, тіпті жемісінен жегізіп, Ұлы Жаратушының бұйрығына қайшы әрекетке итермеледі.

Мәңгілік ғұмыр кешу – адам баласының ең үлкен арманы. Ібіліс әзірет Адамды: «Саған түгесілмейтін, бітпейтін патшалық көрсетейін бе?» – деп алдаған. Мәңгілік өмір сүру адамның болмысында болғаны тәрізді, түгесілмейтін патшалыққа иелік ету де адамның болмысында бар. Жалпы адамды Хақ Тағала жер бетіне халифа етіп жаратты. Ал халифалықтың міндеті – жер бетін басқару. Билік – адамның ең осал тұсы. Адамның менмендігі мен өзімшілдігінде де осы сезім бар. Сондықтан ол осы өзімшілдігіне бой алдырса, ешкімді көзге ілмей кетеді. Бұндай адамдардың қолына билік бір тисе, сол арқылы өзін өзгеден үстем көріп, билеп-төстегісі келеді. Адам ешқашан билікке тоймайды. Билікті көксеген адам қол жеткізген биігін місе тұтпай, шыңды бағындырсам дейді. Ең жоғары билікке қолы жетсе, сол билікті ешкімге бергісі келмейді. Мәңгі бақи сол тақта отырғысы келеді. Мәңгілік өмір сүруді қа