1

Сенімді саудагердің ақыреттегі достары

التَّاجِرُ الصَّادُوقُ الْأَمِينُ مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ

«(Сөзі мен ісінде) шынайы әрі (айналасына) сенімді (болған) саудагер (арғы өмірде) пайғамбарлармен,, сыддықтармен және шейіттермен бірге болады».

(Әбу Дәуіт, «Буюғ» 8; Тирмизи, «Буюғ» 4.)

­­­­­­­­­

Хадиске түсіндірме:

Шыншылдық – сөздің ақиқатын айтумен қатар, адамның іс-әрекеттерінде шынайы болуын да қамтиды. Сондай-ақ, сөз сөйлегенде көлгірсіп, ыңғайы келгенде өтірік айтып қалу мен жасанды қылықтан арылуға шақырып тұратын ғажап сөз. Әсіресе, адамның ішкі-сыртқы, жасырын-әшкере жағдайларының барлығында бірқалыптылықтан айнымай, жалған сөз бен жалтарма істердің барлығынан бойын аулақ сала отырып, өмірін дұрыс жолға қарай жоспарлау секілді өте ауқымды мағыналарды қамтитын сөз.

Сенімділік пен аманатшыл болу да мүмін адамның негізгі қасиеттерінің бірі. Алланың елшісіне пайғамбарлық міндет жүктелмей тұрған кездің өзінде-ақ ел арасында «Әмин», яғни, «Сенімді» деп танымал болған еді. Әсіресе, Мекке халқы ол кісіні аманатқа қиянат жасамайтын адал жан ретінде қабылдады.

Ардақты Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шынайы мүмінді «Жұрт малдарын да, жандарын да сеніп тапсыра алатын адал жан»1 деп түсіндірген. Сондай-ақ, тағы бір хадисте «Сендер маған алты нәрсеге кепілдік берсеңдер, мен де сендердің жаннатқа кіретіндеріңе кепіл боламын», – дей отыра, ол алты нәрсенің сөйлегенде өтірік айтпау, уәдеде тұру, аманатқа қиянат жасамау, ар-ұятты сақтау, харамға көз салмау және өзгелерге зиян келтіруден сақтану екендігін айтып өткен. Айналасына сенімділік сыйлай білуге шақыратын тағы бір хадисінде: «Араларыңдағы ең жақсы және ең жаман адамдардың кімдер екенін айтайын ба?» – деп сұраған кезде пайғамбардың дегенін дер кезінде ұғып алуға тырысатын сахабалары бірауыздан: «Айтыңыз, уа, Расулалла!» – дейді. Сонда ардақты Пайғамбарымыз байыппен: «Ең жақсы адам – өзінен ұдайы жақсылық күтілетін, әрі басқалар одан қылдай қиянат келмейтіндігіне сенімді болған жан. Ал ең жаман адам – өзінен ешбір жақсылық күтілмейтін және өзге ел-жұрт одан қашан, қандай жамандық келер екен деп, қауіптеніп жүретін сенімсіз кісі»2, – дейді.

Негізінде, шыншылдық пен сенімділік – әр пайғамбардың бойынан табылуы керек болған бес ерекше қасиеттің бірі һәм бірегейі. Әзірет Әбу Бәкірді тарихта «Сыддық» деген атпен әйгілі еткен оның шыншылдығы, сенімділігі және Алла мен Елшісіне деген адалдығы екені даусыз. Сонымен қатар, пайғамбарлар мен сыддықтар сынды шейіттер де айналасына сенімді, дініне адал, жүздерінен шыншылдығы білініп тұратын жандар. Алла Тағаланың уәдесіне жан-тәнімен иланып, осы уәденің ақиқаттығына құлай сенгендері соншалықты – бұл жолда жандарын қиып, кеуделеріндегі асыл аманатты нағыз Иесі болған Хаққа қайтарған қаһармандар. Біз, исі мұсылман жамағаты, күнделікті атқаратын бес уақыт намазымызда бірнеше мәрте «Фатиха» сүресі арқылы Жаббар Иемізден тура жол сұраймыз. Құран кәрім тура жолды тапқан жандардың Алла Тағаланың шексіз шарапатына кенелген пайғамбарлар, сыддықтар (шыншыл, әрі шынайы мүминдер) мен Хақ жолында шыбын жандарын пида еткен шейіттер екендігін білдірген3. Сол себепті сенімділік пен адалдықты ту еткен мүмін кәсіпкер де Алла Тағаланың тура жолын тапқан салиқалы жандармен бірге болып, есімі солармен қатар айтылатын болады...

Сүйікті Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дүниені тәрк ету мәселесінің жеке тұлғаға және жалпы қоғамға қатысты тұстарын аңдамай, адал еңбегімен жатпай-тұрмай табыс тауып бай болудың қажет еместігін алға тартатын, тіпті, баюды қаламайтын тар түсінікті пенделерге ескерту жасап: «Шыншыл, әрі (айналасына) сенімді саудагер (арғы өмірде) пайғамбарлармен, сыддықтармен және шейіттермен бірге болады», – деп, осынау асыл қасиеттерге ие болған саудагердің саудасы қыз-қыз қайнап жатқан базардағы адал атқарған істері арқылы пайғамбарлар, сыддықтар және шейіттер тобына қосылатындығын айтқан. Осы мәселеге басқаша бір қырынан ой тастаған Пайғамбарымыз: «Сөзі һәм ел-жұртпен қарым-қатынасы дұрыс болған саудагер қиямет күні Арштың көлеңкесін саялайды»4, – деген. Шынында да, қиямет күні Алла Тағаланың ең сүйікті құлдарымен иық тіресіп, бір сапта тұру үшін саудагерлердің сондай адал әрі өте сенімді болуы шарт. Мұсылман саудагерде болуы керек қасиеттерді бойына қалыптастырып алмай, саудасын қалай болса солай, алдап-арбап, қулық-сұмдықпен өткізіп жүрген адамдарға Пайғамбарымыз: «Уа, саудагерлер қауымы! Алланың алдындағы жауапкершілігін сезініп, саудасын адал әрі сенімділікпен жүргізгендеріңнен басқаларың ақырет күні күнаһар әрі өте сұмырай кейіпте тірілесіңдер»5, – деген.

Ислам діні үйреткен, саудагерде болуы керек негізгі қасиеттер мен мүмін кәсіпкердің жүріс-тұрысын негізге алған әрбір саудагер, шынайылық пен адалдығы арқылы айналасындағыларға сенімділік сыйлай білуі керек. Тұтынушының сауда мәселесіндегі аңғалдығы мен білімсіздігін пайдаланып алдап соғуға болмайды. Тіпті, бас пайдасы үшін ел-жұртты алдап-арбап, алаяқ адам болуды Исламның шеңберінен шығу деп біліп, мұндай әрекеттің ақыры жақсылыққа апармайтындығын сезінуі қажет. Иә, шынайы мұсылман баласы алданып қалуы мүмкін, бірақ ешбір жанды алдап, ала жібін аттамайды. Жауынның астында тұрып ылғалданып қалған бидайды қаптың түбіне тастап, бетіне құрғағын салып қулықпен сауда жасамақ болған бір саудагерге Пайғамбарымыз ұрсып: «Неге су болып қалған бидайды жұртқа көрсетпей жасырып қойдың? Бізді алдаған адам бізден (яғни, мұсылмандардан) емес»6, – деп, қатаң ескерту жасаған. Сондай-ақ, тағы бір сөзінде: «Кімде-кім саудаға шығарған заттарының кемшіліктерін жасырған күйі сатып жіберетін болса, басынан бақайшағына дейін Алланың азабы мен періштелердің лағынеті жауады»7, – деген.

Саудадағы адалдық – берекеттің бастауы. Саудагер қаншалықты адал болса, саудасына соншалықты берекет кіреді. Адалдықтың қашан да берекет алып келері сөзсіз. Осыған орай, Пайғамбарымыз: «Тұтынушы мен сатушы бір-бірінен ұзап кетпейінше (саудаласу мәселесінде) екеуі де ерікті. Тұтынушы мен сатушының арасындағы сауда адал жасалса, сатылатын заттың артықшылықтарымен қоса кемшіліктері де айтылса, жасалған сауда екеуі үшін де берекелі болады. Ал егер бір-біріне өтірік айтып, заттың кемшілігін жасырып қалып, арамдыққа жол берсе, белгілі бір мөлшерде табысқа жетсе де, ондай сауданың берекесі болмайды», – деп ескерткен.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үмбетінің адал әрі шыншыл болғанын жан-тәнімен қалады, сол себепті, Ислам дінін жаңадан қабылдап, енді ғана тілін кәлимаға келтіргендерден де осынау мәселеге қатысты берік уәде алатын. Осы мәселеде ант бергендердің бірі Жәрир ибн Абдулла (р.а.) біреуден қандай да бір зат сатып алғанда, сатушыға разылығын білдіріп, сатып алған заттың ақшадан әлдеқайда құндырақ екенін айтады екен. Сатып алушылар оның неліктен олай істейтінін сұрағанда, Исламды алғаш қабылдаған кезде Алла елшісіне «Адал өмір сүремін» деп серт бергенін айтады екен. Сондай-ақ, ол бір күні құлына Куфа қаласындағы мал базарынан өзі ұнатқан бір атты сатып алуды тапсырады. Бір риуаятта оның үш жүз дирхамға бағаланып тұрған әлгі жылқыны сегіз жүз дирхамға сатып алғаны айтылады. Ал өзі біреуге қандай да бір мал-дүние сататын болса, сататын мал-дүниесінің кемшіліктерін бүге-шігесіне дейін жіпке тізіп айтып, тұтынушының ықыласына бөленетін. Оған бұлай сауда жасаудың пайдасыз болатынын айтқандарға, саудада барынша адал болуға серт бергендігін айтатын.

«Машақаты көп істің сыйы да көп болады» деген сөз, кез келген бір іс қиындықпен жүзеге асса, әрі сол істің орындалуы барысында барынша сабырлылық көрсетілсе, оның сауабы да соншалықты мол болатындығын білдіреді. Шыншыл әрі сенімді саудагерге ақыретте адамзат ішіндегі ең ардақты үш топпен бірге болатынына уәде берілген болса, демек, бұл істің кімге болмасын оңайға соқпайтынын аңғартса керек. Міне, сондықтан кәсіпкерлер мен саудагерлер істердің ең қиыны – саудада қара қылды қақ жарғандай әділ де адал болуы үшін, ақыретте мол сауап пен баға жетпес сый-сияпатқа ие болатынын сүйіншіленуде.

Саудадағы барлық қиындықтарға қарамастан шынайы мұсылман секілді адалдығынан айнымай, өзін әркез Алланың алдында тұрғандай сезініп, барлық ісін адал атқарған саудагер осындай адал еңбегі мен ақ ниетінің арқасында пайғамбарлар, сыддықтар және шейіттермен бірге тіріледі. Осылайша, адал саудагер бір жағынан саудамен айналысу арқылы дүниедегі адал несібесін тапса, бір жағынан ақыреттегі көз көріп, құлақ естімеген баға жетпес һәм түгесілмес нығметтерге бөленеді. Осыған орай тура жолды – адам баласының жалқаулықтан арылып, екі дүниеде де бақытқа кенелуі үшін әрекет етуі деп түсінуге болады.

Демек, әрбір саудагер осынау алтын қағидаларды өмірлік ұстанымына айналдыруы керек. Арам мен адалдың ара-жігін ажыратып, адал сауда жасаған саудагердің адал кәсіппен өткізген әрбір сәті Хақ алдындағы құлшылығы болып есептеледі. Ал залым саудагер мен арамза кәсіпкер өздерінің адамгершілікке жат қылықтары арқылы ел алдында арамдығы әшкере болып, абыройынан айырылады.

---

2

Жұмыскердің ақысын маңдай тері кеппей тұрып беру керек

أَعْطُوا الْأَجِيرَ أَجْرَهُ قَبْلَ أَنْ يَجِفَّ عَرَقُهُ

«Жұмысшының ақысын маңдай тері кеппей тұрып беріңдер».

(Ибн Мәжә, «Рубғун» 4; Бәйхақи, «Сунәнул Кубра» 6/120)

Хадиске түсіндірме:

Кез келген бір кісінің жұмысын белгілі бір ақыға келісіп атқарып беруді мойнына алған кісіні «жұмыскер» дейді. Атқаратын жұмысты мойнына алған кісі сол жұмысқа қатысты жасалған келісімшарт арқылы бойындағы бар күш-қуаты мен табан ақы, маңдай терін белгілі бір мерзімге жалға берген болып саналады. Байырғы заманда адам саны мен әлеуметтік қажеттіліктердің де шектеулі болуына байланысты әрбір кісі өз жұмысын өзі тындырып, басқа адамдардың жәрдемдеріне бүгінгідей кіріптар болмайтын. Дегенмен ай аунап, жыл жылжып дегендей небір замандардың өтуімен мәдениеттер де, адамдардың қажеттіліктері де көбейіп, адамдар өз қажеттіліктерін қамтамасыз ету барысында басқалардың көмегіне иек артуына тура келетін болды. Сөйтіп, қоғамда «жұмысшылар» деген топ пайда болып, олардың еңбегін ақша беріп пайдаға жарату кең етек алып кетті. Ислам дінінде келісімшартпен біреуге жалданып жұмыс істеп, маңдай терімен нәпақа табатындарды өз алдына бір бөлек топ деп қарамайды. Себебі, қолдағы қаражатпен қоса, талап пен қажырлы еңбектің де маңызы зор. Міне, сондықтан, бүгін қарапайым жұмысшы болып тер төгіп жүрген кісі, ертең-ақ, еңбек-қаражат (مضاربة) серіктестігін дөңгелетіп, немесе егін шаруашылығындағы серіктестік (مُزَارَعَة) сынды сауда көздері арқылы толағай табыстарға кенелген кәсіпкер болып шыға келуі ғажап емес.

Ислам дінінде мамандандырып барып жұмыс тапсыру – қоғам мүшелерінен талап етілетін нәрсе. Алайда бұл бірнеше адамдардың атқаруымен жүзеге асса, бұл істің жауапкершілігі қоғамдағы басқа жандардың мойнынан түседі8. Дінімізде жұмысшының ақысы атқарған істеріне қарай беріледі. Құран кәрімде баяндалғандай, Мұса пайғамбар мен Қызыр жолаушылап келе жатқанда, қарындары шұрылдап, жолшыбай кездескен бір ауылға ат басын тіреп, құдайы қонақ болуды ұйғарады. Алайда ол ауылдың халқы арып-ашып келе жатқан қос жолаушыны құрметтеп қарсы алудан қашады. Қарсы алғаны былай тұрсын, бір жұтым су да татырмайды. Ақыры, еш шара болмағандықтан, екеуі қимай-қимай ол мекенді тастап тағы да жол жүруге ыңғайлана бергенде, әзірет Қызыр құлауға айналған ескі бір дуалды көреді де, әлгіні дереу барып түзеп, құламастай етіп тұрғызып қояды. Мұның басы-қасында жүрген Мұса пайғамбар: «Қаласаң, міндетті түрде бұл ісің үшін ақы алатын едің ғой!»9 – дейді. Міне, бұл аяттан дінімізде атқарған ісі үшін ақы талап етудің рұқсаттығы, берілетін ақының мөлшерін істі бастамас бұрын анықтап алу, сонымен қатар, іс беруші адамның рұқсатынсыз бір істі алдын-ала атқарып тастап, оның ақысын талап етудің болмайтындығы түсінілген. Сонымен қатар, Құранның тағы бір аятында «адам баласына тек істеген ісінің ғана қарымы берілетіндігі»10 айтылған. Сондай-ақ, Шұғайып пайғамбардың қойларын суғаруға көмектескен әзірет Мұсаға белгілі бір мөлшерде ақы ұсынғанына11 қарап, асыл дінімізде адал еңбекке және еңбек ақысына аса мән берілетіндігін байқауға болады.

Жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы қарым-қатынастар келісімшарт арқылы жүзеге асатындықтан, екі тарапқа да біршама құқықтар мен міндеттер жүктеледі. Жалпы алғанда, жұмысшының міндеттері мыналар:

а) Келісімшартта жұмысшыға берілетін істің көлемі нақты көрсетілуі керек. Атқарылатын жұмыстың анық көрсетілмеуі түсініспеушілікке, тіпті араздыққа жол ашуы мүмкін болғандықтан, бұл мәселені әу баста нақтылап алу керек. Бұл келісімшарт белгілі бір шарттардың аясында немесе жергілікті халықтың әдет-ғұрпы мен қоғамдық түсініктеріне сай жүзеге асырылады.

Бұған қоса, жұмысшының жалақы мөлшері нақты тағайындалуы қажет. Өйткені жалақыны іс бас-талмай жатып анықтап алмаған жағдайда әртүрлі түсініспеушіліктер орын алуы мүмкін. Сол себепті Алла елшісі: «Жұмысшы жалдаған кісі, оған беретін жалақысын алдын-ала білдірсін»12, – деп, жалақының алдын-ала тағайындалу керектігін шегелеп айтқан.

Ислам дінінде жұмыс түрлері мен белгілі мамандықтарға берілетін жалақы мәселесінде арнайы әрі нақты үкім берілмеген. «Ең жақсы табыс – адамның маңдай терімен және адал жолмен сауда-саттық арқылы тапқан табысы»13, сондай-ақ «ешкім өз еңбегімен тауып жеген наннан артық ас жеген емес, шүбәсіз, Алланың пайғамбары әзірет Дәуіт те сауыт жасап, өз еңбегімен күнелтетін»14 деп келетін хадистер арқылы жұмысшы ақысының адал табыс екені білдіріліп, жұмысшыға жалақысының толық әрі уақытылы төлену керектігіне15 баса назар аударылған. Сондай-ақ, басқа бір хадисте «Кімде-кім біздің қандай да бір ісімізді атқаруға тағайындалатын болса, сол тағайындалған адамдардың ішінде үйі жоқтары үй алсын, бойдақтары үйленсін, қызметшісі болмаса, қызметші алып, көлігі жоқтар көлік иеленсін. Ал кімде-кім бұларды місе тұтпай, көбірек дүние жиғысы келсе, онда ол нағыз айлакер-арам, болмаса ұры-қарының нақ өзі»16 – делінген. Хадистерде жалданып жұмыс жасайтын адамның өмір салтындағы белгілі бір өлшемге ишарат жасалып тұрғандығын ұғынамыз. Сонымен қатар, барлық жұмыс түрлері мен мамандықтар үшін бірдей еңбек ету және қабілеттің де бірдей болуы міндетті болмағандықтан, берілетін жалақының да тең дәрежеде болуы міндетті емес.

ә) Жұмысшының жалақысы мүмкін болғанша кешіктірілмей, уақытылы берілуі тиіс. Тақырыбымызға арқау болған жоғарыдағы хадисте айтылғандай, жұмысшының ақысын мейлінше маңдай тері құрғамай тұрып берген жөн. Осы тақырыпқа қатысты бір құдси хадисте біреуге жұмысын істетіп алып, ақысын бермеген кісінің ісін қиямет күні Алла Тағаланың өзі қарайтындығы айтылған17.

б) Жұмысшыға шамасынан тыс ауыр міндет жүктемеу керек. Өйткені Құранда «Алла ешкімге шамасынан тыс міндет жүктемейді»18 – делінген. Пайғамбарымыз да «Қызметшілеріңе шамасы жететін істі ғана тапсырыңдар. Егер ауыр міндет жүктейтін болсаңдар, өздерің де бір жағына шығысыңдар»19, – деп, жұмысшылардың құқығын қорғауға баса назар аударған.

Жұмыс уақытын тым ұзартып жіберу де жұмысшыға шамасынан артық міндет жүктегенмен тең. Негізінде, ұзақ уақыт жұмыс істеу себебінен туындаған шаршап-шалдығу процесі өнімді жұмысқа тұсау болатындығы анықталған. Сондықтан бұл мәселеге атүсті қарауға болмайды.

в) Жұмысшыға құлшылық жасауға мүмкіндік беріліп, әлеуметтік қоғамдағы құқығы қалай сақталатын болса, рухани құқының да аяқ асты болмауына назар аударған жөн. Намаз оқуына, әсіресе, жұма және айт намаздары сынды, барша мұсылмандар жұмыла атқаратын құлшылықтарын орындауға мүмкіншілік беруі керек. Жұма намазы мен бес уақыт намаздың парыздарының өтелуі құқықтық тұрғыдан алғанда «Алла Тағаланың хақысы» болып есептелетіндіктен, жұмыс беруші кісі қарамағындағы жұмысшыларға тым болмағанда аталмыш намаздардың парыздарын орындауға мүмкіндік беруі керек. Тіпті келісімшартта жұмысшының құқына кереғар баптар болған күннің өзінде оған бағынуға міндетті емес. Өйткені бұл жағдайда келісімшарт дұрыс болғанымен, ондағы шарт шариғи тұрғыдан дұрыс болмайды. Бұл аталғандар тек парыз намаздарына қатысты. Ал нәпіл намаздарға келсек, олар бұл үкімнің аясына кірмейді. Негізінде, Алланың хақысы бүкіл нәрседен жоғары тұруға тиіс. Сондықтан жұмыс беруші өзі намаз оқымаса да, қол астындағы жұмысшының намаз оқуына жағдай жасауға міндетті.

Жұмыс беруші жұмысшыларына тым болмаса жұма құтбасын тыңдап, екі рәкат парыз намазды оқып алуына мүмкіндік бергені жақсы. Егер де жұма намазын зауыт немесе фабрика сынды жұмыс орнында оқу мүмкіндігі болса, ондағы шағын намазхананың есігі баршаға ашық екені жария етіліп, сол жерге келіп жұма құлшылығын атқарғысы келетін мұсылмандарға бөгет жасалмауы тиіс. Дегенмен жұмыс беруші техникалық талаптарға сай міндетті түрде қызмет орнында болуы тиіс жұмыскерлерді, мысалы, тәулік бойы тоқтамай істейтін өндірістік мекемелерде немесе станок басында тұратын жұмысшыларды жұма намазына жібермеуіне болады. Мұндай зәру жағдайда жұмысшылар кезектесіп, бесін намазын оқиды.

Бұл жерде мына мәселеге баса назар аударған жөн. Жұма намазын оқуға міндетті болған кісілердің себепсізден-себепсіз намазды тәрк етіп, күйбең тіршілікке алдануы дұрыс емес. Себебі, Құранда мұндай қылықтың құпталмайтынына ескерту жасаған аят бар. Ол аятта: «Уа, иман еткендер! Жұма күні азан айтылып намазға шақырылғанда, дереу (құтба тыңдап, намаз оқу арқылы) Алланы зікір етуге асығыңдар, шаруаларың мен сауда-саттықты доғара тұрыңдар. Біле білсеңдер, бұл өздерің үшін әлдеқайда қайырлы»20 – делінген.

Осы аятқа сүйене отырып ғалымдарымыз құтба оқылардың алдындағы екінші азан айтылып жатқан кезде жұма намазына баруға шама-шарқы жете тұра кешігіп, сауда-саттығын қыз-қыз қайнатып жатқан адамның саудасының шариғат тұрғысынан дұрыс сауда болмайтындығын айтады. Ханафи ғалымдары бойынша бұлай жасау харамға жақын мәкрүһ болып саналса, көпшілік фиқһ ғұламаларының көзқарастарында харам болып табылады.

г) Жұмысшыға өзінің негізгі қажеттіліктерін өтеп алуға және бір уақыт бел шешіп тынығып алуына мүмкіндік беру керек. Жұмыстың өнімді, әрі табысты болуы үшін бұл мәселеге ерекше мән берген жөн. Демалыс уақыты келісімшартта көрсетілген болса, оған бағыну керек. Ал ондай шарт болмай, қоғамда демалыс күндері қалай қалыптасқан болса, сол негізге алынады.

ғ) Жұмыс беруші келісімшартта көрсетілген жалақыдан бөлек жұмысшыларды ас-ауқат, киім-кешек және баспанамен қамтамасыз етуге, әрі оларға басқа да әлеуметтік жәрдемдер көрсетуге міндетті емес. Ал егер аталмыш жәрдем түрлері келісімшартта көр