ҒАЙБАТ

(Басқа бәле – тілден)

Алматы, 2024

ӘОЖ 28

КБЖ 86.38

Ч 50

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі

Дін істері комитетінің дінтану

сараптамасының оң қорытындысы берілген

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының дінтану

сараптамасының оң қорытындысы берілген

Четин Ф.

Ч ٥٠ Ғайбат (Басқа бәле – тілден) – Алматы: «Таным» баспасы, 2024. – 112 бет.

ISBN 978-601-7495-78-7

Еңбекте ғайбат айтудың зияндары, ғайбатқа апаратын себептер және одан сақтану жолдары туралы сөз болады. Біреуді жамандаудың, ғайбаттаудың адамдар арасындағы қатынас пен қоғамға тигізер зияндары және оның күнәсі жан-жақты баяндалады.

Кітап барша оқырманға арналған.

ӘОЖ 28

КБЖ 86.38

ISBN 978-601-7495-78-7

© «Таным» баспасы, 2024

Аңдатпа

Адамгершілік құндылықтардың ең басты негізі – өзіңе қаламағанды басқаға да қаламау. Мұның ең басты мәселе екендігі сонда: адамдардың арасында тек осы қағида сақталатын болса, шешілмейтін мәселе қалмас еді.

Мұсылман – өзге мұсылмандарға қолымен, тілімен кесір тигізбейтін жан, бұл қағидаға бағыну мүміндер үшін міндетті. Мұсылман жан айналасына осы сенімді ұялата білуі керек. Әлдебір мұсылманға жала жабылған кезде ол жаланы естіген кісілер «Ол кісі ондай қылық жасамайды» деп, анық сеніммен айтатындай деңгейге жетуі тиіс.

Мүмін – адамдардың арасында болған кезде де, оңашада да жұрт оған сеніп қарайтындай жан болуы тиіс. Оның сөзімен де, ісімен де ешкімге зиян тигізбеуі маңызды.

Алайда шайтанның әккі айласы көп, көбіне ол адамға бал деп өзінің уын жалатады. «Мен ақиқат үшін айтып тұрмын» деп, адам көбінесе өзінің алданғанын білмей қалады. Шынтуайтында, айтып тұрған – нәпсі, ал айтқызып тұрған – шайтан. Адам еш аңғармастан тілін осы екі дұшпанның еркіне берген кезде одан небір кесепат туындауы мүмкін.

Асылында, негізгі күнә ғайбат айтушыға тән. Бұл – ақыретте де қиындық туғызатын, еш жазылмайтын жара. Мәселен, адам аз сөзбен-ақ үлкен қауымдарды ғайбаттауы мүмкін. Бірақ өмір бойы тырысса да өзі ғайбаттаған адамдарға барып, әрбірінің кешірімін алу мүмкін болмайды. Міне, сондықтан да ғайбат сөйлеу – пендені махшарда жерге қарататын өте нашар қылық.

«Айтылған сөз – атылған оқ» демекші, ауыздан бір шыққан сөзді де кері қайтару мүмкін емес. Егер адам ақыретте көтере алмайтын жүк, төлей алмайтын есеп арқалағысы келмесе, ең әуелі тіліне ие болуы керек. Тіл өсек айту үшін емес, Алланы ұлықтау үшін берілген.

Ғайбат айту мүмінге жараспайтын қылық десек, бұл кітап мұсылманның осы нашар әдеттен арылуына көмектеседі деген үміттеміз.

Баспадан

Тіл – жұмақтың кілті немесе тозақтың отыны

«Бас аман болсын десең,

тіліңді тый».

(мақал)

Тіл – дәм сезетiн, үн шығаратын, сөйлейтiн адамның ауыз қуысындағы негiзгi мүшесi. Бұл мүше жер бетіндегі жаратылыстың көпшілігінде бар, бірақ адамның тілі басқалардан ерекшеленеді. Өйткені адам тіл арқылы сөйлейді, ішкі жай-күйін сол арқылы сыртқа шығарады. Тіл – өзгелермен қатынас жасайтын, пiкiр алысып, өзара түсiнiсетiн құрал. Тіл – адам үшін маңызды мүше, айрықша қабілет. Ұлы Жаратушының адам баласына берген үлкен нығметтерінің бірі – сөйлеу қабілеті және тіл. Себебі Құран кәрімде сөйлеу қабілеті1 мен тілге2 ерекше тоқталған.

Адам жаратылысындағы негізгі сыр – оның сөйлей білу қабілетінде жатыр деуге болады. Иләһи есімдерді білетін, Алла Тағаланың есімдерін ең әдемі айтатын жалғыз жаратылыс адам екендігі күмәнсіз. Адам ата арқылы барлық адамзат баласы осы нығметке бөленіп, сол арқылы періштелердің өзін қайран қалдырған. Пайғамбарлардың пайғамбарлық тәж киюі Алладан келетін иләһи ақиқаттарды адамзат баласына түсіндіре білу, өздеріне түскен кітаптарды адамзатқа жеткізуі және үмбеттердің бұларды пайдалануы әрдайым тіл арқылы жүзеге асқан. Құранды оқып, түсіне білуіміз де осы қабілетке ие болғандығымыздың арқасында. Пайғамбарымыз да (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Алланың ұнататыны – әсем дауысты бір пайғамбардың Құранды әсерлі, мәнерлі етіп оқуы»3 деу арқылы Құранды көркем етіп оқыған пайғамбардың Хақ Тағаланың құзырындағы орнын көрсетіп берген.

Тіл – адамның осы дүниедегі өмірінің мәнін келтіретін және де о дүниеде өзіне жұмақтың есігін ашып, тозақтың есігін жабатын күш. Адам жүрегінен шығып, тілімен айтылған кәлима тәуһид оған шексіз бақыттың есіктерін мәңгілікке ашады. Ал егер ол өзіне берілген осы күшті жақсылыққа, сауапты іске емес, Ібілістің айтағына бағыттайтын болса, жұмақтан алыстап, тозаққа жақындайды. Екі ерін арасындағы тіл дұрыс қадағаланса, берекелі жақсылыққа себеп, ал қадағаланбаса, қаншама күнәға батырады. Тілдің ең маңызды қызметі – сөйлеу қабілеті. Адам ата: «Уа, Раббымыз! Біз өз-өзімізге қиянат жасадық. Егер бізді кешпесең әрі есіркеп рақымыңа бөлемесең, зиянға ұшырағандардың қатарында боламыз»4 деп өкініш білдірсе, Ібіліс: «Мен одан әлдеқайда артықпын. Өйткені Сен мені оттан жараттың, ал оны балшықтан жараттың»5 деген сөзімен дөрекілігін байқатқан. Тіл мен сөз – адамзатты ең биік дәрежеге де көтере алады һәм оны ең төменгі дәрежеге түсіріп, масқара да ете алады. Пайғамбарымыз бұл ақиқат туралы мына жайттарды ескерткен: «Құл Алла қалайтын бір сөзді айтады, бірақ сол арқылы Алланың разылығын алатынын еш ойламайды. Алайда Алла сол сөзі үшін оған қиямет күніне дейін разы болады»6 және «Пенде өзі мән бермей айтқан Раббысына ұнамды бір сөзі үшін Алла оның дәрежесін көтереді»7 деген және айтқан сөзінің қайда барып тиетінін ойламайтын адамдарға «Пенде Алланың азабын керек ететіндей бір сөз айтады, бірақ ол сөздің Алланың азабына ұшырататынын ойламайды. Алайда Алла ол адамды айтқан жаман сөзі үшін қияметке дейін азаптайды»8, «Пенде ойланбастан бір сөз айтып салады, сол себепті тозақтың шығыс пен батысы арасынан да ұзақ бір жеріне түсіп кетеді»9 және «...Пенде мән бермей Алланың ашуын келтіретін бір нәрсе айтқаны үшін Алла оны тозақтық етеді»10 Бұдан шығатын қорытынды, адам аузынан шығатын сөздерді әуелі іштей таразылап алуы керек.

Сондықтан тіл деген аманатқа жіті қарап, дұрыс сөйлеп, балағат, жалған, ғайбат, өсек, сөз тасу секілді жаман істерден тілімізді мейлінше сақтайық. Ойнап сөйлесек те, ойлап сөйлейік.

Үндемеген (үйдей бәледен) құтылады11

Тілді жаман сөз айтудан сақтау – Аллаға ең ұнамды істердің бірі. Алла тілін түзеп, жөн сөз сөйлейтін адамға рақымдылықпен қарайды. Ауызға ие болу, бір сөз айтпай тұрып мың рет ойлану, «Айтар сөзімнің ұшы қайда тиеді?» деп ойлау кәміл мүміндерге тән қағида. Орынсыз, бос сөз жүрекке қайғы, тәнге әлсіздік, ризыққа таршылық әкеледі. Көп сөйлейтіндер о дүниедегі өмірін қатерге тігеді. Алайда «Адам көп сөз сөйлеумен емес, айтқан сөздерінің орынды әрі пайдалы болуымен өзінің қадірін арттырып, беделін өсіреді. Керісінше, барлық жерде көсіліп, орынсыз сөйлей беретін адам өзі білмейтін тақырыптағы нәрселерді айтқан сайын қателіктерге ұрынып, өзінің қадірін түсіреді. «Кім көп сөйлесе – жиі қателеседі, кім жиі қателессе – күнәға көп батады, ал кім көп күнә жасаса – Тозаққа көбірек лайықты» (Омар ибн әл-Хаттаб). Сол себепті тілді тыя білу – күнәдан арылудың әрі иманды сақтаудың бір жолы.

Алла расулы: «Кімде-кім маған екі жағы арасындағы тілі мен екі бұты арасындағы мүшесін қорғауға уәде берсе, мен оған жұмақты уәде етемін»12 және «Алла кімді екі жағы мен екі бұты арасындағының жамандығынан сақтаса, ол адам жұмаққа барады»13 деген. Мүміндер бұл мәселеде осы айтылғанды орындайтын болса, Пайғамбарымыз махшар күні оларға көмектесіп, қолдарынан ұстап, Алланың рұқсатымен оларды жұмаққа ертіп апарады.

Дүниеде қолын, тілін және белін берік әрі нық ұстаған жандардың ақыретте берер есебі де оңай болады. Қысқа әрі нұсқа сөйлеген адамның оңай есеп берері күмәнсіз. Ауыздан шыққан әрбір сөздің сақталатыны және уақыты келгенде оның есебі сұралатыны немесе ақысы төленетіні туралы да айтылған14.

Суфиян ибн Абдулла (радиаллаһу анһ) өзі туралы ең көп не нәрсеге алаңдайтынын сұрағанда, Расулалла қолымен «Міне, мынау»15 деп тілін көрсеткен және сөздеріне мұқият болуын ескерткен.

Қысқаша айтқанда, Хақ Тағала туралы сөз қозғалмайтын бос сұхбаттар, мән-мағынасыз бос әңгімелер жүректі қатайтады. Бос сөйлеп, өмірін босқа өткізгендер бұл нашар әдеттен арылмайынша Алладан алыстайды және берекесіз, рақымсыз өмір сүреді16. Алла баршамызды осындай адасушылықтан сақтасын...

Адамның жүрегі мен тілі

Қазақ тіліндегі «тіл» сөзінің парсы тіліндегі баламасы «діл» сөзі «көңіл, жүрек» деген мағынаны береді. Бұл екі сөз арасында жақын байланыс бар. Өйткені тіл жүректен шыққанды дыбыспен жеткізеді. Жүрек тілден қалай жеткізуді сұраса, тіл де солай жеткізеді.

Адам денесіндегі барлық мүшелер тілдің өткірлігінен және оның жан сыздатушы қасиетінен әсерленеді17. Сол себепті Алла расулы бір сөзінде «Адам таңертең тұрғанда барлық мүшелері тілге жүгініп, оған былай дейді: «Біздің қақымызды қорғауда Алладан қорық. Біз тек сенің айтқандарыңмен жазаға тартыламыз. Біз саған бағыныштымыз. Егер сен тура болсаң, біз де тура боламыз. Егер сен тайып, жолдан шықсаң, біз де сенің артыңнан еріп, ізіңмен кетеміз»18 және тілдің адам денесінде қаншалықты ықпалды мүше екенін көрсеткен.

Сөйлеу тілі адамның шынайы келбетін көрсетеді. Жүректе даналық бар болса, сөзі де мәнді болады, жүректе зұлымдық бар болса, сөйлеу әдісі де жаман, ауыр болады. Жүрегі таза еместердің аузынан шыққан сөздері де таза болмайды. Жүрегін Алланы зікір етумен әсемдеген адамның аузынан даналық тамшылары төгіледі. Жүректерін күмән басып, ғайбат сөз жаулағандардың тілінен у тамады. Мұндай сөздер адамдардың қасиетін, ар-намысын, жүрегін жаулай келіп, барлық жасаған істері арқылы Алланың азабына душар болады. Бұған керісінше, жүрек пен тілінде не бар екеніне назар салған, оларды әрдайым назарда ұстаған кәміл мүміндер болса иләһи рақымдылыққа бөленеді.

Адамның өзі дұрыс болмай, сөзі де дұрыс болмайды. Жүрек қаншалықты тілдің айнасы болса, тіл де жүректің айнасы. Қарайған жүрек тіл арқылы қалайша жаман, ауыр балағат сөздер арқылы айналасының мазасын қашырса, арам, адал деместен барлық сөзді қолданған тіл де жүректің рухани кемшілігінің артуына және жамандыққа ұшырауына себеп болуы мүмкін. Бұл мағынада екі тіл (көңіл мен тіл) арасында келеңсіз орта қалыптасады. Бұл екі мүшенің бір-бірін жамандыққа шақыратын құрылымдары бар. Әрине, бұл ықпалдасуға оң тұрғыдан қарайтын болсақ, жағдай керісінше болады. Жақсы жүректің тәржімасы болған тіл жақсы нәрселерді шығарумен қатар, бұл айтқандары сол жүрекке әсер етеді. Бұл екі мүше екі жан жолдас секілді. Жаман жолдастар қалайша жамандық мәселесінде бір-біріне күш беріп, қолдайтын болса, жақсы жолдастар бір-біріне жағымды ықпал етіп, жақсы істерде қолдайды. Бұл қатынасты Алла расулы: «Жүрегі түзелмейінше, құлдың иманы дұрыс болмайды. Тілі түзелмейінше, жүрегі дұрыс болмайды»19, – деп қорытқан.

Бір риуаят бойынша Дәуіт (аләйһис-сәлам) әзірет Лұқманнан бір қой сойып, ең жақсы жерінен екі кесек ет әкелуін сұрайды. Әзірет Лұқман малдың тілі мен жүрегін алып келеді. Содан кейін малдың ең жаман жерінен екі кесек ет әкелуін сұрайды. Әзірет Лұқман тағы да тіл мен жүректі алып келеді. Әзірет Дәуіт мұның себебін сұрағанда Лұқман (аләйһис-сәлам) былай деген: «Бұл екеуі жақсы болса, бұлардан артық ештеңе жоқ. Бұл екеуі бұзылса, бұлардан жаман ештеңе жоқ».

Раббымыздан тіліміз бен жүрегіміз әрдайым Алланы зікір етумен болсын деп тілейік.

Не жақсы нәрсе айт, не үндеме

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Аллаға және ақырет күніне сенетін адам не жақсы нәрсе айтсын немесе үндемесін»20 деп, бізге сөйлеу әдебі тұрғысынан маңызды сабақ береді. Оның өміріне қарап отырсаңыз, ешқандай орынсыз айтылған сөз таппайсыз. Сөйлеген кезінде сөздері мүбәрак аузынан маржандай болып төгілетін. Сөзді шебер қолданатын, ешқашан ысырап етіп, бірде-бір артық сөз айтпаған. Аз әрі нақты сөйлеген. Оның ең жақын досы әрі шәкірті болған Әбу Бәкір (р.а.) де сондай болған. Алла расулының жолдасы екеніне қарамастан оның қасында аз сөйлейтін. Олар сондай ұлы адамдар болды, көбінесе көңілмен түсінісетін. Тұрыстарынан, ымдарынан не дегісі келгені білініп тұратын, жүздері жүректерінің айнасы болатын. Сөздерін үнемді әрі орнымен қолданатын. Осы тұрғыдан, орнына қарай сөйлеу мен үндемеу тең келіп тұрса, үндемеуді таңдау сүннет деуге болады. Біздің мәдениетімізде мәжілістерде тек пайдалы сөз айтатын адам сөйлейді, ал тыңдауы керек адамдар әдеппен, үнсіз отырып тыңдайды. Бұл өзі жазылмаған қағида деуге болады.

Тіл – адамның тиімді пайдалануы тиіс қабілеті. Қалтамыздағы ақшаны орынсыз шашпай, жоспарлы түрде қалай қолдансақ, сөзді де үнемді қолданып, орынды сөйлеуіміз керек. Көп сөйлейтін мыжың адамдар сөзін де, уақытын да ысырап етеді. Барлық нәрсе секілді сөздің де ысырабы бар. Алла ысырап етушілерді ұнатпайтынын білдірген. Сөз бен уақыт – аманатқа берілген екі құндылық. Адам бұларды дұрыс қолдана білсе, екі дүниеде бақытқа кенеледі, ал бұл дүниеде орынсыз қолданғандар ақыретте соның азабын тартады.

Екінші жағынан қарағанда, керек кезде, әрине, сөйлеу керек. Тіпті кей кезде сөйлемеудің өзі күнә. Әсемдікті жеткізу және жұртқа жақсы нәрселерді таныту үшін айтылған сөздер, сұхбаттасу, уағыздар, конференциялар – барлық ұйымдастырылған жұмыстар сауапты істер. Жамандықты жою, жамандыққа кедергі болу үшін сөйлеу – ізгілікті іс әрі сауап.

Егер сөйлеу арқылы ақиқат орнайтын болса, ол жерде сөйлеу – уәжіп, үндемеу – күнә. Алланың разылығын көздемейтін әрі жақсы мақсатқа бағытталмаған сөздер зиянды. Сөйлеу керек жерде, уақытта үнсіз қалу да жаман іс. Ата-бабаларымыз: «Сөз – күміс болса, үнсіздік – алтын» деген, бірақ кейбір жағдайларда сөйлеу керек болған жерлерде сөйлеу керек. Қай жерде сөйлеп, қай жерде үндемеуді білу маңызды. Ақиқат аяққа тапталып жатқан жерде үндемеген адам тілсіз шайтанмен теңестірілсе, орынсыз, бос сөз сөйлегендер шайтанның досы әрі тілмашы деп суреттеледі.

Кәміл мүміннің айтулы ерекшелігінің бірі – оның үнсіз ойлануында, даналық сөздер айтуында. Ол үнсіз тұрғанда мәнді, пайымды нәрселерді ойласа, сөйлеген кезде даналық сөздерді айтады. Кімге осындай игілік берілген болса, оған үлкен ізгілік берілген деген сөз. Мұндай қасиет әрбір жанға нәсіп бола бермейді.

Таяқ еттен, сөз сүйектен өтер

Ата-бабаларымыз тілдің адам көңілінде қалдыратын әсерін «Таяқ еттен, сөз сүйектен өтер», «Тілмен түйгенді тіспен шеше алмас» деп өте шешен тілмен жеткізген. Иә, кейде бір ауыз сөздің өзі қалдырған көңілді қайта қалпына келтіруге оңайға соқпайды. Өйткені тіл жарасы басқа жаралар секілді жазылып кете салмайды, ол кейде өмір бойы жазылмауы да мүмкін.

Тіл кейде үлкен қиындықтар да тудыруы мүмкін. Кейде жылылығымен жыланды інінен шығарса, кейде уын шашып, жазылмас жара салады. Сол себепті сөздің салған жарасы туралы қаншама туындылар жазылып, әндер айтылды. Айтылған сөз – атылған оқ. Ешқашан оны кері қайтара алмайсың. Не нәрсені болсын бұзу оңай, ал жөндеу қиын. Бір дос табуға бір жыл да жетпеуі мүмкін, ал досты жоғалтуға бір сағат та жетеді. Сол себепті тілді жаңа достар табуға, ескі достармен қарым-қатынасты одан әрі жалғастыруға қолдануымыз керек, олардың көңілін қалдыратын сөздерден аулақ болғанымыз жөн.

Нағыз мүмін аузына ие болады

Сүннет тұрғысынан, нағыз мұсылман – басқа мұсылмандар оның тілі мен ісіне сенетін адам21.

Ислам өлшемінде нағыз мүміннің басты сипаттарының бірі – айналасындағылардың сенімінен шыққан, тілімен де, ісімен де ешкімге зиян келтірмей дұрыс өмір сүруі. Осыған орай, мүмінмен бірге отырған адам ол жерден тұрып кеткен кезде артына алаңдамайды. Артында қалған бұл кәміл мүмін өзін ғайбаттамайтынына және басқалардың ғайбаттауына жол бермейтініне сенімді болады. Тілі мен қолын абайлап, басқалардың құқығына қол салудан аулақ тұрған адам – кәміл мүмін. Мұндай адамдардан ешқашан зиян келмейді. Осындай дәрежедегі мүмін өз ар-намысын қалай қорғайтын болса, бауырлары мен достарының да ар-намысын солай қорғайды.

Жоғарыда айтылған хадисте назар аударарлық маңызды мәселе – тілдің қолдан бұрын бірінші болып айтылуы. Осыдан-ақ тілмен зиян келтіру қолмен зиян келтіруден де жаман екенін түсінеміз. Өйткені қолмен жасалған шабуылға қарсылық көрсетіп, тойтарыс беруге болатын болса, тілмен жасалған шабуылға көбінесе қарсылық көрсетілмейді. Көбінесе ғайбат сөз бен жала сөздер жауапсыз қалады. Осындай қиянаттардың нәтижесінде адамдар, кейде елдер бір-бірімен қақтығысып жатады. Сөзбен жасалған шабуылдарды байқау және одан туындайтын жамандықты анықтап, оңалту өте қиын болады. Міне, сондықтан Алла расулы өз сөзінде әуелі тіл туралы айтқан.

«Мұсылман» деген есім мен «сәлем» сөзі түбірлес. Ұлы Раббымыз дініміздің атын Ислам деп қойған. Бұл сөздердің барлығының түп төркіні «бейбітшілік, сенімділік, амандық» деген мағыналарды беретін «силм» сөзінен туындайды. Мүміннің өмірінде сенім мен амандық негізгі мәселені құрайды. Тіпті ол Раббының құзырына таза жүрекпен (қалб сәлим) барған кезінде үлкен жетістікке қол жеткізеді. Өйткені Ұлы Раббының құзырында мал-мүлік те, тек те пайда бермейді, тек адамның Раббысына ұсынатын таза жүрегі ғана оны құтқарады. Дұрыс өмір сүрген мүмін таза жүрегімен Алланың құзырына шығады.

Амандықта, сенімділік ішінде өмір сүрудің басты шарттарының бірі – басқаға сөзбен немесе іспен кесір тигізбеу. Осы екі негізгі нәрсеге мұқият болғандар кейін мұның қайтарымын артығымен алады. Мүміндер иманда толығу әрі сенімдерінің сапасын арттыру ниетімен жүрген жолдарында имандары ақиқат иманға айналып, нәтижеде барлық өмірі Аллаға айна болатындай түрде дамиды. Бұл шыңға шығу үшін ауызға ие болу, оны тілдің апаты деп қабылданған кеселдерден аулақ ұстау және әрдайым Алла разы болатындай шеңберде қолдану шарт.

Аз әрі нақты сөйлеу

Рухани тұрғыдан биіктеп, Аллаға жақын болғысы келетін адам мына үш мәселеге назар аударуы керек: аз тамақтану, аз ұйықтау және аз сөйлеу.

Қарастырып отырған мәселеміз аз сөйлеу туралы болғандықтан аз әрі нақты сөйлеу мәселесіне кеңірек тоқталайық.

Аз сөйлеу дегеніміз – ғайбат, жала жабу, көре алмау, өсектеу сияқты жаман қылықтар кездеспейтін, туралықтан шықпайтын даналық сөз дегенді білдіреді. Аз сөйлемейтін, не айтқанына мән бермейтін кісілер даналық мектебінің шәкірті бола алмайды. Бұл мектепте оқығысы келетіндерге қойылатын негізгі талаптардың бірі – аз әрі нақты сөйлеу. Басқаша айтқанда, ақиқатты тану жолында алға қадам басқысы келген адам ең алдымен сөйлеген сөзіне мұқият қарауы тиіс. Мұндай адам өзі айтып тұрған немесе айналасында айтылған барлық мәселені Алла Тағаламен және Расулалламен байланыстырып, оның аузынан тек ақиқат сөз шығуы керек, әрі тілі әрдайым сол ақиқаттың жеткізушісі болуы тиіс.

Аллаға апаратын жолдар өте көп, алайда кейбір жағдайлар адамның қысқа уақыт ішінде үлкен қашықтықты игеруіне жол ашады. Аз әрі нақты сөйлеу де адамды аз уақыт ішінде үлкен деңгейге жеткізетін, Алланың сүйіспеншілігі мен назарына бөлейтін жақсы қасиет. Бұл – пайғамбар мен сахабалардың мінез-құлқы. Жұмақ пен Алланың дидарына құштар жандар мойындарында қарғы, аяқтарында тұсау, қолдарында кісен секілді тұрған көп ұйықтау, көп тамақтану, көп сөйлеу сияқты шынжырлардан арылуға күш салуы тиіс. Ауыздарын ашқанда тек ақиқатты айтып,