Бисмилләһир-рахманир-рахим!

Жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю

(Әмру бил-мағруф уән-наһиу әнил-мункар)

Барша мадақ Аллаға болсын! Оған шүкіршілік етемін! Ол сондай Алла, барлық кітап Оны мақтаумен басталады! Нығметтер мен сый-сияпаттар тек Оның жомарттығы және қолдауы арқылы беріледі!

Пайғамбарлардың төресі, Алланың құлы және елшісі болған Мұхаммедке және оның ішкі дүниесі де, сырты да кіршіксіз таза болған пәк отбасы мен сахабаларына салауаттар мен сәлемдер болсын!

Бұдан кейін, біліп қой, «жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю»1 – діндегі өте үлкен парыз. Алла Тағаланың Пайғамбарлар жіберуінің ең маңызды себебі де осы. Егер «жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю» міндеті жойылып, ондағы білім мен амалға салғырт қаралса, онда пайғамбарлық тоқырауға ұшырап, дін күйрейді. Келіспеушілік белең алып, адасушылық етек жаяды. Айналаны надандық қаптап, бұзақылық пен бүлік барлық жерден бой көрсетеді. Адамдар надандық батпағына батқанын қияметке дейін аңғармай, бұзықшылық көбейіп, мемлекеттер қирайды, адамдар апатқа ұшырайды. Қорыққан нәрсеміз басымызға келеді. Бұл мәселеде «Иннә лилләһи уә иннә иләйһи ражиғун!» деуден басқа еш шарамыз қалмайды. Себебі бұл кезде дін темірқазығының білімі де, амалы да жойылып, ақиқаты мен үлгісі де құрып бітеді. Адамдардың жүрегін адамға деген жағымпаздық пен жалтақтық жаулап, мурақаба (өзін-өзі бақылау, тексеру) уайымы жүректен өшіп тынады. Адамдар жайылымдағы мал секілді құмарлықтың жетегіне еріп кетіп, Алла жолындағы күресте өздерін сөгіп, айыптайтындардың сөздерін елең қылмайтын шынайы мүминдер азаяды.

Ал кімде-кім оның білімін үйреніп, жауапкершілігін арқалап, соған қоса, оны толық орындауды мойнына алса, ұмытылған сүннетті қайта жаңғыртып, оның әлі бар екенін дәлелдеуге тырысса және қайтадан таратуға күш жұмсаса, осы арқылы өткендегі олқылықтың орнын толтырып, тесікті бітеуге ұмтылса... ол кісі адамдар арасындағы заман ағысы көмескілеген бір сүннетті қайта жаңғыртуға әрекет жасаған адам ретінде осы ісі арқылы ешкім шыңына жете алмайтын барлық жақындықтардың ең жоғарғы деңгейіне және осындай бір ұлық дәрежеге көтеріледі. Бұл кітапта біз оның ілімін төрт бөлімге бөліп түсіндіретін боламыз.

Бірінші бөлім

Жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюдың артықшылығы һәм бұларды тәрк етудің зияны

«Жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюдың» парыз екенін және оның артықшылығының мол екенін сау ақылдың бәрі қабылдайды. Оған ғалымдардың ижмағы бар болғаны сияқты, мына аяттар да айқын дәлел бола алады.

Осы мәселеге қатысты аяттар:

«(Уа, мүміндер!) Араларыңда (ел-жұртты) ізгілікке шақырып, жақсылықты бұйыратын һәм жамандықтан тыятын бір қауым болсын. Міне, солар – (екі дүниеде де) азаптан құтылып, мақсат-мұратына жеткендер» («Әли Имран», 3/104).

Аят жақсылыққа шақырып, жамандықты тыюдың парыз екенін көрсетеді. Себебі «болсын!» деген сөз – бұйрық. Бұйрықтың негізгі мағынасы уәжіп2. Бұған қоса, аят ақиретте азаптан құтылу тіршілікте жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюға байланысты екенін білдіреді. Себебі «Міне, солар – (екі дүниеде де) азаптан құтылып, мақсат-мұратына жеткендер» сөйлемінде соған меңзеу бар. Яғни, құтылатындар тек жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыятындар деген сөз. Сондай-ақ жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюдың парыз-айн емес, парыз-кифая екені айтылып тұр. Яғни, кейбір адамдар мұны орындаса, қалғандарының мойнынан түседі. Себебі аятта «барлығың осы міндетті орындаңдар» деп бұйырған жоқ, «Араларыңда... бір қауым болсын...» деп бұйырды. Бір аймақта, елді мекенде осы міндетті орындайтындар бар болса, онда осы міндетті орындағандар құтылады. Ал қалған адамдардың мойнынан бұл міндет түседі.

Егер бұл міндетті орындайтын ешкім болмаса, онда адамдардың барлығы бұған жауапты болады.

«Әйтсе де, олардың бәрі бірдей емес. Кітап иелерінің арасында да (өздерің секілді иман келтіріп) тура жолға түскен қауым бар. Олар түнімен Алланың аяттарын оқып, сәждеге жығылады. Олар Аллаға һәм ақирет күніне кәміл сенеді һәм (ел-жұртты) жақсылыққа бұйырып, жамандықтан тыюға тырысады. Сондай-ақ қайырлы, игілікті істерде бір-бірімен жарысады. Міне, солар ізгі жандардың қатарында». («Әли Имран», 3/113-114).

Бұл аятта Аллаға және ақирет күніне иман келтіргендері үшін оларды ізгілер деп куәлік берген жоқ. Бұған қоса, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыятындарын ғана осы иманға қосып айтты. Тек осы жол арқылы ғана ізгілерден болатынын баяндады.

«Мүмін ерлер мен мүмін әйелдер – бір-біріне шын жанашыр дос. Олар елге ізгілікті, жақсылық жасауды бұйырып, жамандық атаулыдан тыяды. Намазды кемеліне жеткізіп, үзбей әрі уақытылы оқиды, зекетті толық береді және Аллаға және пайғамбарына әрдайым бағынады. Міне, соларды Алла арнайы түрде шексіз мейіріміне бөлейді. Шүбәсіз, Алла – Азиз (бәрінен үстем әрі ұлы), Хаким (әр ісі мен әрбір үкімінде талай хикмет болған асқан даналық иесі). («Тәубе», 9/71).

Бұл аятта Алла Тағала мүминдерді жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыяды деп сипаттады және жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюды тәрк еткендер аяттағы бұл сипаттардан құр алақан қалады.

«Исрайыл ұрпақтарынан күпірлікке бой алдырғандар Дәуіт пен Мәриямұлы Исаның тілімен лағынеттелді. Өйткені олар (Аллаға) қарсы келіп, азғындықта үнемі шектен шығатын еді. Олар қандай да болмасын жаман іс істегенде, одан бір-бірін тыймайтын еді. Расында, олардың бұл қылығы қандай жаман еді!» («Мәида», 78-79).

Бұл аятта ескертудің ең шегі қолданылған. Себебі олардың қарғысқа лайық болуларының себебі ретінде жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюды тәрк еткендерін көрсетті.

«Уа, Мұхаммедтің үмбеті!) Сендер (Раббыларыңның қалауымен) күллі адамзаттың игілігі үшін жарыққа шығарылған (жаралған) ең қайырлы үмбетсіңдер. Үнемі жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыясыңдар, Аллаға кәміл сенесіңдер...» («Әли Имран», 3/110).

Бұл аят жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюдың артықшылығын көрсетеді. Себебі бұл аятта жақсылыққа шақырып, жамандықтан қайтарғандардың адамдардың ішінде таңдаулы, қайырлы үмбет екені баяндалуда.

«Сөйтіп, өздеріне айтылған мұншама ескертулер мен насихатты елемей ұмыт қалдырғанда, оларды жамандықтан тыюға тырысқандарды аман алып қалдық та, өз-өздерінің обалына қалғандарды иләһи үкімдерге бағынбай азғындықта шектен шығатындықтан, ауыр азапқа душар қылдық». («Ағраф», 3/165).

Алла Тағала бұл аятта олардың жамандықты тыюларының ақиретте азаптан құтылу себебі болғанын баяндайды. Бұл аят та жамандықтан тыюдың парыз екеніне дәлел болады.

«Ол мүміндер сондай кемел адамдар, егер оларға жер бетінде билік, үстемдік нәсіп етсек, олар намазды кемеліне жеткізіп, үзбей әрі уақытылы оқиды, зекетті толық береді, жақсылық пен туралыққа бұйырып, жамандық атаулыдан тыюға тырысады» («Хаж», 22/41).

Аятта бұл іс намаз және зекетпен қатар мүміндердің сипаттарының арасында аталды.

Алла Тағала мүмин және ізгі адамдар туралы баяндағанда жақсырыққа шақырып, жамандықтан тыюды да жақсы қасиеттердің қатарына қосқан.

«...Өздеріңді Аллаға жақындататын иман, садақа, намаз, сабыр сақтау сынды) ізгі істерде, сондай-ақ тақуа болу мәселесінде бір-біріңе жәрдемдесіңдер! Ал күнәлі істерде һәм дұшпандық жасап, шектен шығуда біріңе-бірің болыспаңдар» («Мәида», 5/2).

Бұл нақты бұйрық. Жәрдемдесудің мағынасы – мүмкіндігінше жамандықтың жолын жауып, жақсылықтың жолын оңайлату және жақсылыққа шақыру.

«Ең болмаса араларындағы елді тура жолға шақыратын діндарлары мен ғұламалары оларды ауыр күнәға батыратын сөздер айтудан және харам нәрселерді жеуден тыйса игі еді. Бірақ қайдан! Шынында, олардың өздерінің істеп жүрген істері де оңып тұрған жоқ!» («Мәида», 5/ 63).

Бұл аятта олардың жақсылыққа шақырып, жамандықты тыюды тәрк ету арқылы күнәға батқандары баяндалуда.

«Сендерден бұрынғы дәуірлерде өмір сүрген қауымдардың ішінде жер бетінде бүлік шығып, бұзғыншылық орын алмауы үшін аянбай еңбек еткен (иман, ілім, көркем мінез-құлық және игі істер сынды) өшпес құндылық иелері болғанда ғой. Өкінішке қарай, олардың арасында осынау ұлы мақсатта еңбек еткені үшін (азаптан) аман алып қалғандарымыз өте аз болды» («Һуд», 11/ 116).

Алла Тағала бұл аятта бұзғыншылық пен бүліктен тыйған аз ғана адамды құтқарып, басқаларын апатқа ұшырататынын баяндауда.

«Уа, иман келтіргендер! Алла разылығы үшін куәлікке жүргенде, тіпті өздеріңнің, ата-аналарыңның және туған-туыстарыңның зиянына болса да, қара қылды қақ жарған әділ болыңдар. (Біреуге жақтасып немесе қарсы куәлік еткендеріңде) мейлі бай, мейлі кедей болсын (туралықтан таймаңдар)» («Нисә», 4/135).

Бұл аят та ата-ана мен өзге жақындарды жақсылыққа шақыруды меңзейді.

«Олардың күңкілдерінің, оңаша бас қосқан құпия жиналыстарының көбінде қайыр жоқ. Алайда мұқтаждарға садақа беруді, ізгілікті, жақсылық жасауды және араздасқан адамдардың арасын жарастыруды бұйыратындардың оңаша бас қосып, өзара кеңес құрғанының жөні бөлек. Кімде-кім мұны Алланың разылығына бөленуді қалап істесе, оны зор сауапқа (сый-сияпатқа) бөлейміз» («Нисә», 4/114).

«Егер мүміндерден екі топ бір-бірімен соғысса, уақыт оздырмай араларын жарастырыңдар» («Хужурат», 49/9).

Түзетуді, азғындықты жойып, бойсұнушылыққа шақыруды баяндап жатыр. Егер қарсы шығудан бас тартпаса және ғибадатқа қайта оралмаса, Алла Тағала мұндай адамдармен соғысуға үндеп, былай деп бұйырған: «Ал егер олардың бірі екіншісіне орынсыз шабуыл жасаса, онда шабуыл жасаған топқа соғыс ашыңдар, сөйтіп шабуыл жасаған топ Алланың үкіміне мойынсұнғанға дейін оларға қарсы бірігіп соғысыңдар» («Хужурат», 49/9).

Осы мәселе жайлы хадистер:

Әзірет Әбу Бәкір (р.а.) бір құтбасында:

«Уа, мүміндер! Алдымен өздеріңе қарап, өздерің түзеліңдер! Өздерің тура жолда болсаңдар, адасқандар сендерге кесірін тигізе алмайды. Түбінде, барлығың Аллаға қайтасыңдар, сонда Ол (дүниеде) не істеп, не қойғандарыңды түгелдей жіпке тізіп өздеріңе айтып береді (һәм бәріңді жауапқа тартады)» («Мәида», 5/105) деген аятты оқисыңдар, бірақ негізгі мағынасына қайшы түсінесіңдер. Ал мен Алла елшісінің (с.а.с.) «Бір қауымның ішінде күнә жасаушылар болса және олардың арасында сол күнәһарларды тыя алатын адам бола тұра, (күнәларды) тыймаса, Алла Тағаланың азабы барлығына келуі мүмкін»3 – дегенін естідім дейді».

Әбу Сағлабаның (р.а.) айтуынша, Алла елшісінен (с.а.с.) бұл аяттың мағынасы туралы сұраған кезде: «Ей, Әбу Сағлаба, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тый. Қай уақытта сараңдық етек алып, адамдардың бәрі сараңдыққа бой алдырса және (қу) нәпсінің жетегінде кетіп, ақиреттен дүниені артық көрсе, әркім өзінің көзқарасын ұнатып тәкаппар болса, онда адамдарды қойып, өзіңді сақта. Менен кейін түн қараңғысы сияқты бүліктер келеді. Ол кезде менің сүннетімді мықтап ұстанған адамдарға сендердің бүгін алған сауаптарыңның елу есесіндей сауап беріледі», – дейді. Сонда бір кісі: «Уа, Алланың елшісі, сол кездегі елу адамның сауабындай шығар», – дейді. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Жоқ. Сендерден елу адамның сауабындай сауап беріледі. Себебі сендер игі істерге жәрдемші таба аласыңдар, бірақ олар таба алмайды»4, – деп жауап береді.

Абдулла ибн Масғудтан (р.а.) жоғарыдағы аяттың тәпсірін сұраған кезде: «Қазір бұл аяттың заманы емес. Себебі қазір толық мағынасында жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюға болады. Сондай бір уақыт келеді. Ол кезде жақсылыққа шақырасыңдар, бірақ сендерге қаншама қарсылық көрсетіледі. Міне, сол кезде сендер осы аяттың үкімімен амал етіп, тура жолда болсаңдар, түзетуді қолға ала аласыңдар. Өзгелердің адасуы сендерге зиянын тигізе алмайды», – деп жауап береді.

Сондай-ақ Алла елшісі (с.а.с.) былай дейді: «Не сендер жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыятын боласыңдар, не болмаса Алла араларыңдағы жамандарды сендерге басшы етіп қояды. Сол кезде жақсыларың дұға жасауға тырысады, бірақ ол қабыл болмайды»5.

Тағы бірде Алла елшісі (с.а.с.): «Уа, адамдар! Алла Тағала сендерге былай бұйыруда: «Дұға жасағанда дұғаларың қабыл болмай қалатын күннен бұрын жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыйыңдар»6, – деген.

Сондай-ақ Алла елшісі (с.а.с.) былай дейді:

«Барлық амалдар Алла жолында жиһад жасаудың жанында үлкен теңіздің жанындағы бір тамшы су сияқты. Ал игі амалдардың барлығы, Алла жолындағы жиһад та, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюдың жанында бір тамшы су сияқты»7.

Алла елшісі (с.а.с.) тағы бір хадисінде: «Алла Тағала жаман істі көрсе де оны тоқтатпаған құлына: «Неге тыймадың? деп сұрайды. Алла Тағала оның аузына ақталатын сөз салған кезде, ол құл: «Уа, Раббым! Саған сендім және адамдардан қорықтым» дейді»8, – деген.

Жолдың ақысы:

Бірде Алла елшісі (с.а.с.): «Жолдың үстінде отырудан сақтаныңдар», – дейді. Сонда сахабалар:

– Жолда отыру біз үшін қажет. Біздің бас қосып сөйлесетін жеріміз – жолдың бойы, – дейді. Сонда Алла елшісі (с.а.с.):

– Егер міндетті түрде отыратын болсаңдар, онда жолдың ақысын беріңдер! – дейді.

– Уа, Алланың елшісі, жолдың ақысы деген не? – деп сұрайды сахабалар. Сонда Алла елшісі (с.а.с.):

– Жолдан өтушілерге қарамау, харам нәрселерге қараудан көзді сақтау, жолдан өтетіндерге қиындық туғызатын нәрселерді алып тастау, сәлемге жауап қайтару, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю, – дейді.9

Алла елшісі (с.а.с.): былай дейді:

«Адам баласының айтқан сөздерінің барлығы оған пайда емес, кейде зиян да келтіреді. Тек жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю үшін айтқан сөздері мен Алланы зікір еткені ғана пайда»10.

Тағы бір хадисте: «Алла Тағала жалпы халықтың күнәсі үшін жеке хауасс (ізгі, тақуа) адамдарға азап жібермейді. Қай уақытта араларында күнә жасаушылар пайда болып, оны тыюға шамасы жете тұра, тыймайтын болса, сол кезде ғана азап барлығын қамтитын болады»11, – делінген.

Әбу Умәмә әл-Бахили (р.а.) Алла елшісінен (с.а.с.) жеткізген хадисте былай делінген:

– Әйелдерің арсызданып, жастар күнәға батады және сендер де жиһадты тәрк етесіңдер. Сол кезде жағдайларың қалай болады?

Мұны естігенде сахабалар:

– Уа, Расулалла! Осы жағдай шынымен бола ма? – дейді.

– Иә, жаным құдіретті қолында болған Аллаға ант етейін, одан да жаман болады.

– Уа, Расулалла, одан жаман болғанда, не болады?

– Сендер жақсылыққа шақырмайтын, жамандықтан тыймайтын боласыңдар. Сонда халдерің қалай болады?

– Уа, Расулалла, бұл да бола ма?

– Иә. Жаным құдіретті қолында болған Аллаға ант етейін, жақында бұдан да жаманы болады.

– Уа, Расулалла, бұдан жаман болғанда, не болады?

– Сендер жамандыққа шақырып, жақсылықтан тыясыңдар. Сонда халдерің қалай болады?

– Уа, Расулалла, мұндай жағдай да бола ма?

– Иә. Жаным құдіретті қолында болған Аллаға ант етейін, бұдан да жаманы болады. Алла Тағала: «Мен ұлылығыма ант еттім! Олар үшін сондай бір фитна (бүлік) мен бәлекет беремін, мінезі жұмсақ болғандарың не істерлеріңді білмей сасып, күйгелек жанға айналасыңдар»12, – дейді.

Икриманың (р.а.) Абдулла ибн Аббастан (р.а.) жеткізген хадисінде Алла елшісі (с.а.с.) былай деген: «Әділетсіздікпен өлтірілген немесе таяқ жеген адамның жанында болып тұрып, оны қорғамаған адамға лағынет жауады»13.