автордың кітабын онлайн тегін оқу  Тіл кесапаты

Имам Ғазали

Кіріспе

Барша мақтау мен мадақ Аллаға тән.

Ол сондай Алла, адамды ең көркем бейнеде жаратты, әрі иман нұрымен оны көркейтті. Оған көркем сөйлеуді беріп, басқа жаратылыстардан ұлық қылды. Жүрегіне ілімнің қазыналарын ағыту арқылы, оны кемелдікке жеткізді. Кейін өз мейірімділігінен оған оранатын киім берді. Кейін ойына келген және жүрегінде пайда болған нәрселерде білдіретін, жабық мағыналарды ашатын тіл берді. Хақты айтуға оған күш берді және берілген нығметтерінің шүкірін қайтарды. Мұхаммед (с.а.с.) Оның таңдап алған, ұлық еткен құлы әрі Құран Кәріммен жіберген бір пайғамбары екендігіне куәлік етемін.

Жер бетінде такбир мен тәһлил айтатындар болғанша салауат пен сәлем Оған және Оның отбасы мен асхабына және өткен барша жақсы құлдарға болсын!

Алла Тағаланың ең үлкен нығметтерінің бірі және Оның жаратылыстарының ең маңыздыларының бірі тіл екендігін біл. Тілдің өзі кішкентай болғанымен, оның құлшылығы да, күнәсі да өте үлкен. Денесі кішкентай бірақ қылмысы зор. Өйткені адамның күпірлігі және куәлігі тілімен айтуы арқылы белгілі болады. Күпірлік болса күнәнің, ал иман болса құлшылықтың ең соңғы шегі. Сонымен барды да, жоқты да, жаратқанды да, жаратылғанды да, қиялдағыны да, белгілі болғанды да, ойдағыны да, күмәнды да – бәрін тіл айтады. Оны мақұлдап немесе қарсы келуде тіл алға шығады. Себебі кез келген нәрсені баяндайтын тіл. Я хақты (шындықты, ақиқатты) айтады я болмаса батылды (өтірік, жалған) айтады. Ілім барлық нәрсені қамтиды. Бұндай қамту тілден басқа ешбір ағзада жоқ. Мысалы, көз түс пен суреттерден, құлақ дауыстардан, қол денелерден басқасын түсіне алмайды. Басқа ағзалар да солай. Алайда тілдің алаңы өте кең. Оны бөгеттейтін нәрсе жоқ және оның мүмкіндігі шексіз. Оның жақсылық жасайтын алаңы өте кең болғаны секілді, жамандық жасайтын алаңы да өте кең. Осы тұрғыдан, тілін бос жіберіп, тізгіндемейтін адамды шайтан жетектеп алып кетеді. Оны үлкен бір жартастың шетіне алып келіп, құрдымға қарай құлатады. Өйткені адамдардың тозаққа кіруіне себеп болған – олардың тілінен келген апаттары. Тілін шариғат тізгінімен тізгіндегендер, бұ дүниесі мен ақыретіне жарайтын сөздерді қолданған және қазіргі жағдайы мен болашағына қауіп төндіретін сөздерден тыйғандар тілдерінің оларға алып келетін жамандықтарынан құтылады.

Тілді қандай жағдайда жақсы немесе жаман екенін, оның қасиетін білу өте қиын. Тіпті білетін адамның да соған қарай амал етуі де өте қиын.

Адам ағзаларының ең асылы – оның тілі. Себебі тілдің қозғалысында ешқандай қиындық жоқ. Адамдар тілдің апаттары мен пәлекеттерінен сақтану мәселесінде шайтаннан алданып қалады. Біз Алланың жәрдемімен тілдің апаттарын егжей-тегжейлі түсіндіріп, анықтамаларын, себептерін, қауіптерін бір-бірлеп баяндаймыз, сақтану жолдарын да түсіндіріп өтеміз. Сонымен бірге бұл апаттарды баяндайтын хадистер мен қайнаркөздерді баяндаймыз. Алдымен үндемеудің артықшылығын, кейін бос сөздерді, кейін артық сөздерді, кейін өтірік айтуды, кейін кезегімен сөз таластырудың апаты, сөз айтыстыру апаты жайлы, кейін әдепсіз әрі әдепті сөйлеуді, кейін әсірелеп сөйлеудің апаттары түсіндіріледі. Бұлардан басқа боқтық сөздердің, тілмен өзгені ренжітудің жамандықтарын, өсімдік, жануар, адам – барша жанды-жансыз нәрселерге лағынет айтудың апатын, өлең мен әндетудің апаттарын түсіндіріп өтеміз. Содан кейін қалжыңдаудың, мазақтаудың, келеке етудің, сырды жайып салудың, өтірік сөз берудің, сөзі мен сертінде өтіріктің, астарлап өтірік сөйлеудің, ғайбаттың, араға от салудың, сөз тасудың, орынсыз сөйлеудің апаттары мен мақтаудың апаттары, сөйлеудің нәтижесінде туатын қателіктерден ғапыл болудың, әсіресе Алла Тағаланың сипатына қатысты діннің негізіне байланысты сөйлеулердегі қателіктердің апаттары, кейін қарапайым халықтың Алла Тағаланың сипаттары жайлы, қидам және худус жайлы орынсыз сұрақтарының апатын түсіндіріп өтеміз. Бұл апаттардың саны – жиырма.

Алланың мейірімінен жәрдем тілейміз.

Тілдің үлкен қатері және үндемеудің артықшылығы

Тілдің қатері үлкен. Оның қатерінен құтылу тек үндемеумен ғана мүмкін болады. Сол себепті дініміз үндемеуді дәріптеп, адамдарды үндемеуге ынталандырды.

Хадистер:

Алла Расулы (с.а.с.) «Үндемеген құтылды»1, «Үндемеу – даналық, әттең бірақ оның байыбына бара беретіндер өте аз»2

Абдулла ибн Суфиян айтады: «Әкем Суфиян Расулаллаға: «Ислам жайлы маған бір нәрсе үйретіңізші, кейін сұрайтындай ешбір сұрақ қалмасын», – дейді. Сонда Алла Расулы: «Аллаға иман еттім де және туралықты ұстан», – деп жауап берді. Суфиян сөзін жалғастырып, Расулаллаға: «Ең көп қай жерімді сақтайын?» – деп сұрады. Алла Расулы қолымен тілін көрсетіп: «Осыған ие бол», – деді»3.

Уқба ибн Амир айтады: «Расулалладан құтылудың шарасы не?» – деп сұрағанымда, Алла Расулы: «Тіліңе ие бол, үйіңде отыр және күнәларың үшін жыла»4 деді.

Алла Расулы (с.а.с.) «Екі жағы мен екі аяғының арасындағы нәрсеге ие болған адамның жаннатқа кіретініне кепілдік беремін»5 деген.

Алла Расулы (с.а.с.): «Асқазанының, әдеп жерлерінің және тілінің жамандығынан сақтанған адам, бүкіл жамандықтардан сақталған болады» деген.6 Көпшілік адамдардың құрдымға кетуі – осы үш нәрсенің себебінен. Сол себепті асқазан және жыныс мүшесінің апаттарын айтып өткеннен кейін, бірден тілдің апаттарын айтуға кірістік.

Расулалладан қай амал адамдардың жаннатқа кіруіне ең көп пайда беретіні сұралғанда «Тақуалық және көркем мінез» деп жауап берді. Адамдардың көбі қай амалы себепті тозаққа кіретіндігін сұрағанда, ол «Ауыз және жыныс мүшесі»7 деп жауап берді. Ауыз деу арқылы тіл меңзелуі мүмкін. Екеуі де өте маңызды.

Муаз (р.а.) Расулалладан: «Айтқан сөздеріміз үшін де жауапқа тартыламыз ба? – деп сұрағанда, Алла Расулы «Адамдарды отқа қарай сүйрейтін нәрсе – тілдің қателері»8 деп жауап берген.

Абдулла ас-Сақафи Расулаллаға: «Маған жақсылап амалға асыратын бір насихат айтыңыз, – деген кезде, Алла Расулы: «Раббыңды Алла деп таны, кейін тура жолда бол», – дейді. Содан кейін «Мен не нәрседен қорқуым керек?» – деп сұрадым, Алла Расулы тілін көрсетіп, «Міне, осы» дейді9.

Муаз (р.а) Расулалладан: «Алла құзырында қабыл болатын қандай амал?» – деп сұрайды. Алла Расулы тілін шығарып, қолымен тілін көрсетті10.

Әнәс ибн Мәлик Расулалланың «Адамның жүрегі тура болмайынша, иманы да тура болмайды. Тілі тура болмайынша, жүрегі тура болмайды. Оның жамандығынан көршісі аман болмаған адам жаннатқа кірмейді»11 деп риуаят етеді.

Алла Расулы: «Есендікте қалғысы келген адам үнсіздігінен танбасын»12 деген. Басқа бір хадисте былай деп келеді: «Адам баласы таң атырған кезде бүкіл ағзалары тіліне: «Біз үшін Алладан қорық, себебі сен тура болсаң, туралықты айтсаң, тура жолда болсаң, сол кезде бәріміз де тура жолда болып, есендікте боламыз. Егер сен тайып кетсең, бәріміз де тура жолдан тайып кетеміз» дейді13.

Омар ибн Хаттаб (р.а.) Әбу Бәкір ас-Сыддықтың (р.а.) қолымен тілін тартып тұрғанын көріп:

– Не істеп тұрсың? – деп сұрайды. Әбу Бәкір:

– Басыма келген нәрселердің барлығы осының кесірінен келді. Өйткені мен Расулалланың «Дененің барлық мүшесі Аллаға тілді шағымданады» дегенін естідім», – дейді.14

Ибн Масғуд (р.а.) Сафа төбесінде «Ләббәйк Аллаһуммә ләббәйк» дұғасын оқып, өзінің тіліне: «Ей, тіл! Жақсыны айт, пайда тап! Жаман сөйлеме, сонда қатерлерден аман қаласың. Осыларды өкініп қалмай тұрып жаса» дейді. Бұны естігендер оған: «Бұл айтқандарың өз сөзің бе әлде Пайғамбардан естігендерің бе?» – деп сұрағандарында, Ибн Масғуд: «Жоқ, керісінше мен Расулалланың былай дегенін естідім: «Адам баласының қателіктерінің көбі – тілінен», – дейді15.

Ибн Омар (р.а.) жеткізген хадисте Алла Расулы (с.а.с.): «Тілін сақтаған адамның кемшіліктерін Алла жасырады. Ашуын ұстай алған адамды Алла Тағала азабынан сақтайды. Алладан кешірім сұраған адамның тәубесін Алла қабыл етеді»16 дейді.

Муаз ибн Жәбәл (р.а.) Расулаллаға маған насихат айтыңыз дегенде, Алла Расулы: «Алланы көріп тұрғандай құлшылық қыл, өзіңді өлілерден сана. Қаласаң бұлардың бәрін де қамтитын одан маңыздысын айтайын ба? Тіліңе ие бол»17 дейді.

Сафуан Расулалланың: «Сендерге ғибадаттың ең оңайын және денеге ең жеңіл келетінін айтайын ба? Ол – үндемеу және көркем мінез»18 деп айтқанын баяндайды.

Алла Елшісі (с.а.с.): «Аллаға және Ақырет күніне иман еткен адам, жақсыны ғана айтсын немесе үндемесін»19 – деді. Басқа бір хадисте: «Сөйлеген кезінде адамдар оның сөзінен пайда алатын немесе үндемегінде есендікте болатын құлға Алла мейірімін төксін»20 дейді.

Әзірет Исаға (а.с.):

– Бізді жаннатқа жетелейтін бір амалды айтыңыз,– дейді. Сонда Иса (а.с.):

– Мүлдем сөйлемеңдер, – дейді. Олар:

– Бұған шамамыз келмейді, – дейді. Иса (а.с.):

– Олай болса тек жақсы нәрсені ғана айтыңдар, – дейді.

Сулайман (а.с.): «Сөйлеуің күміс болса, үндемеуің алтын» деген.

Бәра (р.а.) баяндайды: Бір бәдәуи Расулаллаға келіп:

– Уа, Расулалла, мені жаннатқа кіргізетін бір амалды үйретіңізші, – дейді. Алла Расулы:

– Аш адамды тойдыр, шөлдегенге су бер, жақсылықты әмір ет, жамандықтан сақтандыр. Бұларға шамаң келмесе, қайыры жоқ сөздерден тіліңді сақта, – дейді.21 Және Алла Елшісі: «Барша қайыры жоқ сөздерден тіліңді сақта, сол кезде ғана шайтанға үстемдік етесің»22 дейді.

Басқа бір хадисте: «Алла Тағала әрбір адамның тілінің жанында, яғни айтылған әрбір сөзді біледі. Олай болса айтқан сөзінде Алладан қорықсын»23 Басқа бір хадисте Алла Расулы: «Үнсіз және байсалды мүмінге жақын болыңдар, өйткені оның хәлі даналықты насихаттайды»24 дейді.

Ибн Масғуд (р.а.) Расулалланың мына сөздерін жеткізді: «Адамдар үшке бөлінеді. Бір бөлігі пайдада, бір бөлігі есендікте және бір бөлігі құрдымда. Пайдада болғандар Алланы зікір ететіндер. Есендікте болғандар тілдеріне ие болғандар. Құрдымға кеткендер болса, өтірік және бос сөздерге салынғандар»25 дейді.

Алла Расулы: «Мүміннің тілі – жүрегінің түбінде. Бір нәрсе айтайын деген кезінде, жүрегімен оны ойлайды, кейін сөйлейді. Мұнафық болса керісінше, жүрегі тілінің алдында. Бір нәрсе айтайын деген кезінде тілімен сөйлейді, жүрегімен ойланбайды»26 дейді.

Әзірет Иса (а.с.) ғибадаттың он бөлігі бар екендігін, оның тоғызы – үндемеуде, ал біреуі – адамдардан алыс болып, оңашалануда екендігін айтқан.

Алла Расулы (с.а.с.): «Көп сөйлейтін адамның қателігі көп болады. Қателігі көп болғанның күнәсі көп болады. Күнәсі көп болған адамға от жарасады»27 дейді.

Сахабалар мен ғалымдардың сөздері:

Әбу Бәкір (р.а.) сөйлемеу үшін аузына тас салып қоятын. Қолымен тілін көрсетіп «Басыма келген бүкіл пәлекеттер осының кесірінен» дейтін.

Абдулла ибн Масғуд (р.а.): «Өзінен басқа хақ Тәңір болмаған Аллаға ант етейін, ұзақ уақыт қапасқа салып қоюға лайықты тілден басқа бір нәрсе жоқ».

Таус былай дейді: «Тілім бір жыртқыш жануар, оны бос қоя берсем, мені бірден құрдымға алып барады».

Уәхб ибн Мунәббих та Дәуіттің хикметінен былай дейді: «Ақылы бар адамға өз заманын білуі, тілін сақтауы және өз хәлін біліп, түзтетуі міндет».

Хасан Басри «Тілін сақтамаған адам – дінін түсінбеген адам» дейді.

Әузағи: «Омар ибн Абдулазиз бізге жазған хатындай былай дейді «Өлімді көп еске алатын адам дүниелік нәрсенің аздығына разы болады. Сөзі де амалға жататындығын білетін адам, аз сөйлейді және тек керекті сөздерді сөйлейді».

Басқа бір ұлық адам: «Аз сөйлейтін адам, екі ізгілікті бойына жинайды. Бұлардың бірі – дінінде есендік, екіншісі – досын түсініп, оны тыңдау ізгілігі».

Мұхаммед ибн Уасиғ та Мәлик ибн Динарға: «Ей, Әбу Яхия, тілді сақтау алтын мен күмісті сақтаудан да қиын» дейді.

Юнус ибн Убайд28: «Кімде-кім тіліне мән берсе, басқа амалдарында да туралық көрінеді» дейді.

Хасан Басри: «Бір күні Муғауия адамдарымен сөйлесіп тұрады. Бәрі де бір нәрселерді әңгімелеумен болды. Бұлардың арасында тек Ахнаф ибн Қайс қана үндемей тыңдап тұрды. Бұны аңдаған Муғауия: «Ей, Әбә Бахр, сен не үшін сөйлемей тұрсың?» деп сұрайды. Ахнаф: «Өтірік айтсам Алладан, шындықты айтсам сенен қорыққаным үшін үндемеуді жөн көрдім» деп жауап береді.

Әбу Бәкір ибн Аяс29 былай дейді: «Бір кездері Үнді, Қытай, Кисра және Кәйсәр билеушілері бір жерде бас қосады. Сұхбат кезінде біреуі:

– Мен үндемегеніме емес, сөйлегеніме көп өкінген кезім болды, – дейді. Басқасы:

– Мен бір сөз сөйлесем болды, енді ол сөзіме иелік ете алмаймын, керісінше, ол маған иелік етеді. Алайда сөйлемеген кезімде ол сөз менің иелігімде, – дейді. Үшіншісі:

– Мен сөйлейтін адамға таң қаламын. Сөзі өзіне кері тисе, оған зиян әкеледі, кері қайтпаса, бір пайдасы жоқ. Төртіншісі:

– Сөйлемей қалуым, сөзімді кері қайтарып алуымнан оңай, – дейді.

Мансур ибн Мутаз30 қырық жыл бойы құптан намазынан кейін еш сөйлемеген.

Рабиб ибн Хайсам жиырма жыл бойы дүниелік сөзді еш айтпағандығы баяндалады. Өзімен бірге қалам мен қағаз алып жүріп, күндіз сөйлеген сөздерін жазып, кешке солардың есебін жүргізетін (яғни ішінде дүниелік сөз бар ма, жоқ па қарап, тексеретін.)

Сұрақ: Үндемеудегі орасан зор ізгіліктердің себебі не?

Жауап: Себебі тіл апатының көптігінен. Ол апаттар: қателік, өтірік, араға от салу, сөз тасу, рия, нифақ (екіжүзділік), арсыздық, сөз таластыру, нәпсіні ақтау, жаман сөйлеу, жауласу, бос сөйлеу, ақиқатты бұрмалау, ақиқатқа қосып айту, қорлау, намысқа тию.

Міне, мұндай апаттар өте көп. Бұлар тілге ауыр келмейді. Бұлар адамның жанына жағып, шайтан мен нәпсі адамды осыларға ынталандырады. Бұларға берілген адам, оңайшылықпен бұлардан өзін құтқара алмайды. Ол қалаған нәрсесіне тілін бос жібереді, тек ұнатпаған уақытында тілін ұстай алады. Өйткені бұлай жасау – ілімнің қиындығынан. Осы тұрғыдан, сөзге беріліп кетуде үлкен қауіп бар, ал үндемеуде есендік бар. Сол себепті үндемеудің артықшылығы үлкен нығмет. Сонымен қатар үндемеуде ақылға ие болу бар; байсалдылық, зікір, пікір және ғибадат үшін жан тыныштығы бар; дүниелік нәрселер туралы сөйлеудің жауапкершілігінен аман қалу, ал ақыретте осылардың есебін беруден құтылу бар. Осыған қатысты Алла Тағала: «Адам баласының аузынан нендей сөз шықса да дәл қасында оның аузын бағып, бірде-бір сөзін қалт жібермей жазып алып тұратын бақылаушы періште бар»31 дейді.

Бұл түсіндіріп өткеніміз, үндемеудің артықшылығын түсіндіру үшін жеткілікті болады. Ауыздан шығатын сөздер төртке бөлінеді: бірінші бөлігі, тек зиянды; екінші бөлігі тек пайдалы; үшінші бөлігі пайдасы да, зияны да бар; төртінші бөлігі пайдасы да, зияны да жоқ. Тек зияны болған сөздерге келсек, бұл жерде міндетті түрде үндемеу керек, өйткені оның пайдасы зиянын жауып кете алмайды. Пайдасы да зияны да жоқ сөздерге келсек, бұлар бос сөз болғандықтан, әрі қадірлі уақытты кетіретіндіктен, олар да зиян болып келеді. Бұлардан да аулақ болу керек. Көрініп тұрғандай, сөздердің төрттен үші кетті. Ендігі қалған төрттен бірі – тек пайдасы тиетін сөздер. Бірақ бұлардың өзінде де қауіп бар. Себебі бұған рия секілді бояма сөздер, ғайбат және нәпсіні ақтау секілді артық сөздер, жасырын еш парқына бармастан араласуы мүмкін. Сондықтан адамды қауіпке жетелейді.

Тілдің жасырын апаттарын білетін адамға еш шүбәсіз, Расулалланың «Үндемеген құтылады» дегені нақты бір үкім. Алла Оған хикметтің, яғни даналықтың жауһары мен сөз байлығын берді. Оның сөздерінің астарында жатқан терең мағыналарды тек қана ғалымдар біледі. Жақында түсіндіріп өтетін апаттар және бұлардан сақтанудың қиындығы, бұл ақиқаттарды саған иншалла білдіреді. Міне, біз қазір тілдің апаттарын айтуға кірісеміз және кезекпенен ең жасырын түрінен ең жария түріне қарай барамыз. Ғайбат, сөз тасу және өтірік секілді тақырыптарды ең соңына қалдырамыз. Себебі бұларды ұзақ талқылау керек. Бұл апаттардың саны жиырма. Бұларды үйреніп ал және Алланың жәрдемімен тура жолды тап.

Бірінші апат – бос сөздер

Сенің ең жақсы хәлің, жоғарыда айтып өткеніміздей, ғайбат, сөз тасу, өтірік, сөз таластыру, ұрысу және осыған ұқсас сөздерден сақтанып, саған және өзгелерге еш зияны болмаған сөздерді сөйлеу екендігін біл. Өзіңе қажет болмаған бос сөздермен айналыссаң, өте құнды уақытыңды өлтіресің, тіліңнің осы амалы үшін есепке