автордың кітабын онлайн тегін оқу  Үмбетім үшін қорқамын

Есқожа Ермек Алтайұлы

Ермек Есқожа

Үмбетім үшін қорқамын...

Алматы, 2023

ӘОЖ 28

КБЖ 86.38

Е 69

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі

Дін істері комитетінің дінтану

сараптамасының оң қорытындысы берілген

Ермек Есқожа

Е 69 Үмбетім үшін қорқамын... Алматы, «Таным» баспасы: 2023. – 224 бет.

ISBN 978-601-80985-8-1

Еңбекте Пайғамбарымыздың «Үмбетім үшін қорқамын...» деп басталатын хадистері таңдалып, соған сай түсіндірме жасалған. Осы хадистер бүгінгі таңда мұсылман үмбетінің басына келіп жатқан жағдайларды дөп басып айтып кеткендей әсер қалдыратыны анық.

Еңбек пайғамбар ескертуін ескеретін барша оқырманға арналады.

ӘОЖ 28

КБЖ 86.38

ISBN 978-601-80985-8-1

© «Таным» баспасы, 2023

Сөз басы

Адамзат ардақтысы пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) күллі үмбетіне деген мейірімі мен махаббатының тым ерекше болғаны баршаға белгілі. Құранда бұл былай білдірілген: «Сендерге өз араларыңнан хақ пайғамбар келді. (Оның сендерге жанашырлығы соншалық – азапқа немесе қиын жағдайға душар болғандарың былай тұрсын) тіпті, болмашы бір қиындыққа тап болғандарыңның өзі оған өте ауыр тиіп, жанына қатты батады. Ол сендерге тым ынтық, өте ынтызар (болғандықтан сендер үшін қатты қорқады, сендерді ойлап көп уайым жейді) әрі мүміндерге сондай жанашыр, өте мейірімді»1.

Міне, аятта айтылғандай, ардақты Пайғамбар (с.а.с.) үмбеті үшін алуан түрлі қиындықтармен бетпе-бет келіп, тіпті сол үшін кейбір дүниелік нығметтерден де бас тартқан. Кейбір риуаяттарда әр пайғамбардың міндетті түрде қабыл болатын бір дұғасының бар екендігі, оны барша пайғамбарлар осы дүниеде пайдаланған болса, Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) ақыретте үмбетінің басындағы қиын жайттарды сейілту үшін қолданатындығы айтылады.2

Расулалла (с.а.с.) өз үмбетін рухани тұрғыда адамзатқа қамқор болып, үлгі көрсететін адамзаттың анасы ретінде қалыптастырды. Нақұрыс надандықтың шеңгелінде шырылдап, ақ пен қараның ара-жігін ажырата алмай абдырап жүрген ат төбеліндей адамдарды тәрбиелеп, әрқайсысын қияметке дейін келетін күллі адамзатқа жолбасшы һәм үлгі алып бой түзейтін ғаламат ұстаз етіп тәрбиеледі. Оларға Алла разылығына жететін еш нәрсе жоқ екенін түсіндіріп, болашақта бастарына келуі ықтимал келеңсіз жағдайлардан да хабардар етті. Расымен, бұл үмбет пайғамбардың қатаң ескертулері мен қазынаға бергісіз кеңестеріне мұқтаж.

Пайғамбарымыздың ескертулері «Үмбетім үшін ең қатты уайымдайтын нәрселерімнің бірі...», «Үмбетім үшін ең қатты қорқатыным...» деген сөздермен білдірілген.

Бұл еңбекке арқау болған хадистердің көпшілігі осындай ескертулерді қамтиды. Бүгінгі таңда мұсылман үмбетінің басына келіп жатқан жағдайларды дөп басып айтып кеткен хадистердің түсіндірмелерін осы еңбектен табасыз.

Баспадан

---

Кіші ширк – рия3

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ. قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ؟ قَالَ: الرِّيَاءُ. يُقَالُ لِمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ إِذَا جَاءَ النَّاسُ بِأَعْمَالِهِمْ: اِذْهَبُوا إِلَى الَّذِينَ كُنْتُمْ تُرَاؤُونَ فَاطْلُبُوا ذَلِكَ عِنْدَهُمْ.

Расулалла «Менің сендер жайында ең қорқатын нәрсем – кіші ширк», – дейді. Сонда сахабалар бірауыздан: «Уа, Расулалла, кіші ширк деген не?» – дегенде, Расулалла: «Риякерлік, яғни, жұрт «десін» деген тілеумен амал жасау. Қиямет күні амалдарына рия араласып, жұрттың сөзі мен көзін аңдыған адамдарға «Барыңдар, амалдарыңның сауабын көріну үшін жасаған жандардан алыңдар»4 делінеді».

Басқа бір риуаятта:

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ الشِّرْكُ الْخَفِي

«Менің сендер жайында ең қорқатын нәрсем – жасырын ширк, (яғни, рия)»5 деген. Мұсылман кісі нендей амал жаса да, көңілі мен ниетін тек бір Аллаға арнауы керектігін айтып тұр. Бұлай болмаған жағдайда ақыреттегі сый-сияпаттан құралақан қалып, жасаған амалдарының қарымын Алладан емес, «айтса екен», «десе екен» деп үміт еткен қауқары жоқ әлсіз адамдардан күткендіктен, ақыретте Раббысының алдында масқара болары сөзсіз.

Мүмін Алла разылығы көзделетін амалдарына шаң жұқтырмауға, өзгелердің сөзі мен көзінің араласып кетпеуіне барынша көңіл бөлгені дұрыс. Бұл ешбір жанға оңай келетін жетістік емес. Сондықтан болса керек, Расулалла бұл мәселеге айрықша тоқталып, әртүрлі жолдармен ескертіп отырған. Жүректі басқару, Жаратушының разылығын іздеуде табандылық таныту өте маңызды һәм машақатты жол. Алланың разылығын алуда табандылық таныту қалай жүзеге асады? Жүрегімізге келіп кететін мыңдаған сезімдердің ішінен жасырын ширк болған риякерлікті басқа мінез-құлықтардан қалай ажыратамыз?

Ғалымдардың айтуынша, егер намазда сезімге ерік беріп, толқу үстінде кейбір дауыстар адамның еркінен тыс шығып кетсе айып емес. Мәселен, бір кісі намазға берілгені соншалық – ғибадатты терең қаузап, жан-жүрегімен терең сезінген кезде тамағын қырнап бар даусымен «Алла» деп айқайласа, мұнда ешқандай әбестік жоқ. Себебі мұндай халдегі адам айналасында кімнің бар-жоғына мән бермейді. Негізінде, құлшылық жасау барысында осылай болуы тиіс. Құлшылық барысында осындай хал-күйдегі адамдарда басқа ешкімнің өзгелердің сөзі мен көзіне өзеуреп, осы амалдары арқылы мақтау-мадаққа ұмтылуларына еш қақылары жоқ. Бұлай болған жағдайда тұп-тұнық тұманы кірлеткенмен бірдей болмақ. Дегенмен басқалардың нендей құлшылық атқарып, қандай амалмен айналысып жатқанын көрсек те, «пәленше рия жасап жатыр» деуге қақымыз жоқ. Өйткені қолымызда ол кісінің рия жасап-жасамағанын тексеретін құрылғы жоқ. Жан-жүйесі шынымен босап дұға жасап жатыр ма, жоқ па? Өз еркімен бұл амалды атқаруда ма әлде еркінен тыс осылай болып жатыр ма? Шынымен-ақ, жанашырлық сезімі бір орында байыз таптырмай жатыр ма әлде өзін жарнамалау мақсатында жанын жеп жүр ме? Құранды басқаларды «десін» деген ниетпен оқып жүр ме, жоқ шынымен-ақ ел сөзін елемей, Алла разы болса болғаны деп жүр ме? Осындай сұрақтардың соңына түсіп, өзгелердің ниетін тіміскілеуге мүлде рұқсат жоқ. Құлшылық ететін ғибадатханаларда құлшылықтан әсерленген яки көңіліндегі мұң-зарын Жаратушыға ақтарған мінәжаттың әсерінен әртүрлі дыбыстар шығып жатуы мүмкін. Бірақ олар жайлы жаман ойға беріліп, риякершілік жасап жатыр деп шешім шығаруға болмайды. Мұндай ойға апаратын есіктер жабылған. Бәлкім, біз түсіне алмаған кейбір нәрселерді осы кісілер терең ұғынып, көкейіне өксік болып кеп тұрған бұл зар-мұңы шыдатпай, сыбызғының сазындай сыздап шығып жатқан болар. Өзгелер жайлы осындай ойды ұран етіп, ал өзімізге келген кезде қатаңдық көрсетіп, зәредей қателікке жол бермеуге, қателік орын алған кезде ақтамай, керісінше, қатаң шаралар қолдануға тиістіміз.

Бұл нәрселерді бір-бірімен араластырмай дұрыс ұғынып алған жөн. Өзгелерді даттап, өзімізді жақтайтын ойлар мазалай бастаса, «Бұл тағы да нәпсіме кұрылған шайтанның келесі бір тұзағы емес пе екен?» деп, барынша ол ойдан аулақтауға қарекет қылмақ керек.

Мұсылман кісінің жақсы амалдары мен ізгі істеріне кедергі болатын нәрселердің тағы бірін Расулалла хадисінде былай білдірген:

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَى اُمَّتِي الشِّرْكُ بِاللَّهِ وَ الشَّهْوَةُ الْخَفِيَّةُ يُصْبِحُ الرَّجُلُ صَائِمًا فَيَرَى الشَّيْءَ يَشْتَهِيهِ فَيُوَاقِعُهُ والشِّرْكُ قَوْمٌ لَا يَعْبُدُونَ حَجَرًا ولَا وَثَنًا ولَكِنْ يَعْمَلُونَ عَمَلًا يُرَاؤُونَ

«Үмбетімнің басына бәле болады-ау деп қатты уайымдайтын нәрселерімінің бірі һәм бірегейі – Аллаға серік қосу мен жасырын құмарлық»6.

Бір мұсылман сәресін ішіп, оразаға ниет етіп оянғаннан кейін, күндіз көңілі қалаған, құмарлығын қытықтаған нәрсеге бола оразасын бұзар болса, хадисте айтылған бәле басына келді деген сөз.

Мұсылман кісі ешқашан тас мүсіндер мен ағаш пұттарға, Ай мен Күнге табынып, ашық түрде құлшылық жасамайды. Хадисте меңзеліп тұрған ширк мұсылман адамның Алла разылығы үшін атқарылатын амалдарын адамдар үшін істеп, солардың көңілін табу жолында барын салуы меңзелген.

Сонымен бірге, хадисте «жасырын құмарлық» сөз етілген. Демек, адамның бойында қанша уақыт өтсе де тәрбиеленіп үлгермеген, оңтайлы сәт туа қалған жағдайда қылт етіп бас көтеретін құмарлық бар. Мүміндердің көбі бойында жасырын жатқан бұл құмарлықты күні бұрын аңғармауы бек мүмкін. Құл құмарлықпен сыналмайынша мұны оңай түсіне қоюы мүмкін емес. Өз-өзін рухани тұрғыда тәрбиелеуге тырыспаған, Алладан имену, ақыреттегі есеп-қисап, махшар алаңындағы масқараға ұшырап, тозақта жану сынды нәрселермен нәпсісін тежемеген адамдарда болады. Үмбетінің қамын жеген Расулалла (с.а.с.) әр пенденің бойында осындай жасырын құмарлықтың болатындығын білдіріп, өзін-өзі қадағаламаған кісінің басына бұл жағдай тап келгенде табаны тайып кететіндігінің мүмкін екенін ескерткен. Құранда әзірет Юсуфтың сынағы жайлы баяндағанда: «Егер Раббысының айқын дәлелін көрмегенде, бәлкім, Юсуфтың көңілі де оған ауар еді»7 деген. Аятта айтылып тұрған «айқын дәлел», көптеген тәпсіршілердің айтуынша, әкесінің бейнесі яки періштелердің бірі болуы мүмкін. Бірақ аяттың басы мен соңына қарап, әзірет Юсуфтың пайғамбар отбасында туып-өскенін һәм пайғамбарлық міндетті арқалауға үміткер шағында осы сынақтың орын алғанына қарай отырып мұндай іске қадам жасамауына рухани тәрбиесі, пайғамбарлық атмосферада тәлім алғаны тосқауыл болды дей аламыз.

Тән құмарлығына мейілінше мүмкіндік туып тұрғанына қарамастан «Құдай бетін аулақ етсін» деп бірден қайрат көрсетіп, бет бұрды. Адам баласын жамандық жартасына жетелеп апарып, күнә құзынан құлатуға бағытталған әртүрлі шарттар орын алған сәтте, жан-дүниесінің тазалығы, көңіл көкжиегінің адалдығы ғана осы сәттен құтқарып қалары сөзсіз.

Кісі намазын, оразасын, зекетін, тіпті қажылығын адамдардың көзіне жақсы көріну, қоғамда беделін арттыру, өзін мойындату, сый-құрметке бөлену сынды мақсаттарда жасайтын болса, рияның нағыз өзі болмақ. Пайғамбарымызды осындай ескертуге итермелеген де Құрандағы мына аят болса керек: «(Ақыретке тиісінше сенбей) ықылассыз намаз оқитындардың жағдайы қандай өкінішті! Олар намаздарында ғапыл һәм құлшылықтарын ел­-жұртқа көз қылып, көрсету ниетімен орындайды. Олар (қоғамдағы садақа, зекет және өзге де әлеуметтік жәрдем түрлерін қамтитын) қайырымдылық істеріне теріс қарайды»8.

Жалпы, Адам атаның ұрпақтары жыныстық құмарлық пен тамақсаулық атты екі сынақтан еш құтылған емес. Құмарлық – адам баласының нәпсісі шектен тыс ұнатқан қалаудың аты. Демек, ниет етіп ауыз бекіткеннен кейін оразаны бұзғызып, құлшылыққа кедергі келтіретін екі құмарлықтың адам баласы үшін ең қиын сынақтардың бірі екендігі түсінікті.

Әсіресе дін үкімдеріне салғырт қарап, жан тәрбиесінен кенде қалған мұсылмандар үшін ауыр сынақ болмақ. Кімде-кім мұндай қателікке бой алдырып, бір мәрте сүрініп кетсе, бұдан шығудың амалын қарастыруы керек. Бір мәрте құлаған орға қайта-қайта құлау мұсылман кісіге жараспайтын қылық. Күнін жақсы ниетпен бастап, ақыры құмарлығының кесірінен оразасын бұзған кісі, жұрт көзінше аузы берік адамның кейпін көрсетіп жүреді. Бара-бара осы қылығы қайталана беретін болса, көзбояушылық, құлшылықты ел көзінше жасау сынды жаман мінез-құлық қалыптасып кетуі әбден мүмкін.

Жәһилия дәуіріндегідей тастар мен ағаштарға табынбаса да, осындай риякерліктің кесірінен жүректе иман бекімейді. Әр құлшылығын адамдар көрсе екен деп тұратын пенделер ізгі амалдарын Алла разылығы үшін жасауы мүмкін емес. Сол себепті Расулалла бір сөзінде:

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَتَخَوَّفُ عَلَى اُمَّتِي الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ أَمَا إِنَِّي لَسْتُ أَقُولُ يَعْبُدُونَ شَمْسًا وَلَا قَمَرًا وَلَا وَثَنًا وَ لَكِنْ أَعْمَالًا لِغَيْرِ اللَّهِ وَ شَهْوَةً خَفِيَّةً

«Үмбетім пұттарға, Ай мен Күнге, тау мен тасқа табынып кетеді-ау деп қорықпаймын, дегенмен істерін басқа адамдар көрсін, білсін деп жасау арқылы Аллаға серік қосып һәм жасырын құмарлықтың құрбаны бола ма деп қорқам»9, – деген.

---

Жұлдыздардан жаңбыр сұрау, басшылыққа жағымпаздану және тағдырды жоққа шығару

أَخْوَفُ مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي الْاِسْتِسْقَاءُ بِالْأَنْوَاءِ وَ حَيْفُ السُّلْطَانِ وَ تَكْذِيبٌ بِالْقَدَرِ

Бұл хадисте Расулалла: «Үмбетімнің жауынды жұлдыздардан тілеуінен, басшыларға жағымпаздануынан және тағдырды теріске шығаруынан қорқамын»10, – деген. Мұнда аспан денелерінің жауынның түсуіне яки басқа да дүниедегі жағдайларға әсер ететіндігін ғылыми зерттеуді ысырып қойып, бос болжауға болмайтындығын білдірген. Барлық нәрсе Алланың құдіреті һәм қалауымен жүзеге асады. Ғаламда болып жатқан істердің барлығы Хақ Тағала қойған заңдылықтар аясында жүзеге асырылып жатқандығы анық. Осы тақырыпқа байланысты басқа бір хадисінде Алла елшісі:

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي فِي آخِرِ زَمَانِهَا النُّجُومُ وَ تَكْذِيبُ القَدَرِ وَ حَيْفُ السُّلْطَانِ

«Ақыр заман жақындағанда үмбетімнің жұлдыздардан медет тілеуінен, тағдырды мойындамауынан һәм басшыларға жағымпаздануынан қорқамын»11, – деген.

Әсіресе соңғы ғасырларда ғылымның шарықтап, астрономияның жетілуіне байланысты аспан денелерінің жаратылу хикметтерінің бір бөлігі белгілі бола бастады. Дегенмен ғылым діннен ажырап, бөлек дамығандықтан болып жатқан құбылыстардың барлығын Алладан деп білмейтін, мұндай түсініктен алшақ ұғымдар пайда болды. Қазіргі таңда болып жатқан оқиғалардың көбі дәл осындай. «Пәлен жұлдыз осыншама қашықтықтан өтеді, былай әсер етеді. Жаңа Ай серігі табылды, біздің тепе-теңдігімізді ұстап тұратын сол екен, Күн жүйесі білгенімізден де ауқымды екен және тағы да жаңа планеталар бар екен, аспан денелері атмосфераға былай әсер етіп, жаңбырдың жаууына себепкер болады екен. Жұлдыздар шығып батқандықтан жаңбыр жауады. Планеталар өз осімен қозғалып жүргендіктен жаңбыр жауады» деген сияқты сөздер ғылыми тұжырым, бірақ дұрыс түсіндірілмегендіктен, ақиқатты көлегейлеп жеткізгендіктен адамдарды адастырып жатқандығы анық. Бұл – ашықтан-ашық күпірлікке бет алу деген сөз. «Ол сендер үшін аспаннан жауын жаудырады. Ішетін ауыз суларыңның қайнар көзі сол (жауын суы) болғандай, жан-жануарларыңды жаятын көкмайса мен ағаштар да сонымен суарылып өсіп-өнеді»12.

Жұлдыздардың қозғалыстарына қарап жаңбырды жұлдыздар жауғызады деп түсініп, солардан медет тілеу – жаһилия дәуіріндегі наным-сенімнің бір түрі. Бұхариде осы сенімге қатысты бір хадисте: «Алла елшісі Һудайбияда түнде жауған жаңбырдан кейін бізге таң намазын оқытты. Намаздан кейін жүзін жамағатқа бұрып: «Раббыларыңның не деп бұйырғанын білесіңдер ме?» – деп сұрады. Сол жерде отырғандар: «Алла мен Елшісі ең дұрысын біледі», – дейді. Сонда Расулалла сөзін жалғап: «Алла Тағала: «Құлдарымның кейбірі мүмін ретінде, кейбірі кәпір ретінде таңды атырды. Олардың қайсысы «Алланың мейірімділігінен төбемізден жаңбыр жауды» деген болса, жұлдызға емес, Маған иман еткен болады», – деді»13, – деп бұл тақырып төңірегіндегі сұрақтардың жауабын айқындап берген. Жаңбыр Алла Тағаланың қалауымен, құдіретімен жауады. Адамдар пайда болған бұлттарға қарап «Пәлен күні түген сағатта жаңбыр жауады» деп айтқанымен, бұл анық емес, шамалап айтылған болжам. Онсыз да ауа райы жайлы ақпарат айтылғанда болжамдарға, жұлдыздардың орналасуына қатысты ілімдерге сүйеніп айтылып тұрғандығы хабарланады. Өйткені көбінесе болжам дәл шықпай жатады. Сондай-ақ жауатын жауынның дәл қай сағатта, қандай мөлшерде жауатындығын да ғылым тап басып айтпайды яки ғылым белгілеген үшін солай жаумайды. Оның қандай мөлшерде, қай уақытқа дейін жауатыны тек Алла қойған заңдылықтар арқылы жүзеге асады. Құранда бұл тақырып «Муғаййәбат хамсә», яғни, сырын тек Құдай Тағала білетін бес нәрсенің қатарына жатқызылған14.

Жұлдыздардың жаңбырдан да басқа кейбір істерге әсер ететіндігіне қатысты сенімнің себебінен, олардан медет тілейтін адамдар да бар. Әсіресе, соңғы кезеңдерде астрологиямен шұғылданып жүргендер «Пәленше жұлдыз түген бағытына түссін, сол уақытта сенің жолың ашылып, бақытты боласың. Елдің болашағы жарқын болады» деген сықылды көптеген негізсіз нәрселер айтуда. Олар мұндай нәрселерді адамдарға нақты мәлімет сияқты ұсынып, халық білмейтін мәселелерді білетіндерін айтып, тіпті ғайып мәліметтер екенін, оған қол жеткізе алатындарын алға тартуда. Расулалла мұндай істерге бас сұғудан үмбетін сақтандырған.

Хадисте айтылған екінші мәселе – ел басшысына, патшаға, іс басқарушыларға жағымпаздану. Дүниеге қол жеткізу немесе бір зияннан қорғану үшін кішіпейілділік көрсетуге жағымпаздық делінеді.

Бүгінде саяси беделді тұлғаларға, елбасына, түрлі құрылым мен мекеме басшыларына жасалған мұндай жағымпаздықтың түрлерінің артқаны сонша – адам қаласа да, қалмаса да «Мұның себептері не екен» деп ойланбай тұра алмайды. Ғасыр ғалымдары бұл тақырыпты былай түсіндіреді: «Адамды тек тәннен тұрады деп есептеп, тек дене ағзалар тұрғысынан қарастырған таным, протоплазманың жаратылуынан бүгінге дейін барлық даму сатыларын тек қана биологиялық жетілу деп санаған, трансформация «сайында қаңғып», эволюциямен «некелескендіктен» адамды жануар деңгейіне түсіріп, оны жануарлардың арасынан іздеген һәм өзін жануарлардың бірі санаған адамның мақсаты мен биік мұраты, рақаттануы, көңіл көтеруі және жеке басының пайдасы да жануарға тән болады. Сондықтан бұл қарақан бастың қамын қамтамасыз ететін әрекеттің түрі болғаннан басқа еш нәрсе емес. Бұлайша ләззат табу мен көңіл көтеруді қамтамасыз ететін технология мен тән рақатына қызмет ететін мүмкіндіктер адами құндылықтар тізімінің ең жоғарысына шығады һәм бүкіл нәрсені басқаратын жылдамдықпен дамиды. Әрине, құндылықтар хаосқа айналған атмосфера ішінде не ой-өресі биік ойшыл адамды, не батыл ғалымды, не қайратты өнер адамы өсіп-жетіледі дей алмайсың. Жетіліп шыққандар да кейбір тұлғалар мен мекемелерге жағымпазданып, қайыр тілейді немесе басшылардың есігінде құйыршық болады. Менің ойымша, бізге жақын тарихтың қойнауында әрдайым осылай болып келген».

«Әсілінде, адам баласы – ең көркем, ең керемет бейнеде жаратылған ардақты жаратылыс»15.

«Адамнан басқа жаратылыстардың барлығы қарақан басының қамын, көздеген мақсаты мен ғаламның тепе-теңдігін сақтап тұру үшін тырбанады. Тек адам баласы ғана өзін һәм күллі жаратылыс пен жаһанды асып өтетін асқақ арманның соңына түседі. Жануарларда діни сезім, ахлақ уайымы, «Кім мықты?» деген күрес, өнерге талаптану болмайды. Есіктері тек адам жүрегіне, адами сезімдерге ашылған бұл зүбәржат сарайлардың жалғыз қонағы – адам. Ол дінмен егіз туған. Ахлақпен оранған. Өмірін ізгіліктің ізімен жүруге арнаған және өзін өнермен түсіндірген жалғыз жаратылыс» деген.

Байқап қарасақ, өмірде өз орнын, тіпті өзін таба алмаған адамдар күшке, беделге, байлыққа табынып, жағымпазданады. Расулалла үмбетін мұндай жағдайға түсуден қатаң ескерткен.

Хадистің жалғасында Расулалла үмбетін тағдырға қарсы шығудан тыйған. Алла барлық нәрсені белгілі бір өлшеммен жаратқандығы даусыз. Барлық нәрсе белгілі бір білім, математикалық есеп және жүйемен жаратылған. Болып өткен нәрселердің ешбірі кездейсоқ емес. Барлық нәрсенің жаратылу хикметі бар. Адам баласының өзі елеусіз, ескерусіз қалған жаратылыс емес16.

Оның басына келетін барлық нәрсе Әзали бір біліммен білінеді және көкте де, жерде де ап-айқын Кітапта жазылмай тасада қалған еш нәрсе жоқ17.

«Күллі аспан әлеміндегі һәм жердегі барлық нәрсе бір Аллаға тиесілі. Алла (шексіз ілімі һәм құдіретімен) барлығын толық қамтушы»18.

Осы тұрғыдан тағдырға иман – Алланың іліміне деген иман және иман шарттарының бірі19.

Қазіргі заманның ең үлкен проблемаларының бірі, адамдардың бас бостандығы үшін барлық нәрсеге салғырт қарап, құрмет көрсетуді талап ететін, сол үшін сөз бостандығын шектеу күн өткен сайын артып келеді.

Тағдырды өздеріне байланысты көріп, барынан мазасызданғандықтары үшін көздерін тарс жұмып, оны жоққа шығаруда. Кейбіреулерінің жасаған күнәсінің періштелер тарапынан жазылып жатқанын, бұның есебін беретінін, өздерінің үздіксіз бақылауда жүргенін, сондықтан Алланың барлық нәрсені көріп, білетінін ойлап мазалары қашады. Бұл – өз әлін білмеушілік. Не үшін жаратылғанын, сосын қайда баратынын білмеу немесе білгісі келмеу. Тағдырды жоққа шығаратындардың көпшілігі – бір күні есеп бергенді қаламайтын нәпсінің құлдары. Кейбір дін ғалымы кейпіндегі адамдардың да тағдырды жоққа шығарып жатқандарын көруге болады. Оларды жақсылап танығанда дәл осы проблеманың оларға да қатысты екені байқалады. Яғни бұлар негізінде Алланың барлық нәрсені біліп, барлық нәрсені көретініне мазасызданады. Ойланбастан күнә жасауды, дүниелік түрлі ләззаттарға бойлауды һәм мұның барлығы ескерусіз қалғанын қалайды. Істің ақыретке, иманға қарайтын да қыры бар. Осындай ғалымсымақтардың зияны өздерімен ғана шектеліп қалмай көптеген адамдарға әсер етіп жатыр.

Бұл тақырыпқа қатысты басқа бір риуаятта адамзат пайғамбары былай деген: «Үмбетімнің жұлдыздарды дұрысқа шығарып, растап, тағдырды жоққа шығаруынан қатты қорқамын. Құл тағдырға, жақсылық пен жамандыққа, тәттісі мен ащысына иман келтірмейінше, иманның дәмін тата алмайды»20.

Негізінде, тағдырға иман адамның өмірін, жаратылуын және адамның Жаратушының алдындағы орнын түсінуде өте үлкен рөл атқарады. Өткен шақта басынан өткендерге тағдыр назарымен қараған мүмін тап болған қиындықтарға ешқашан шағымданбайды. Қол жеткізген нығметті «Раббым берді» деп шүкіршілік етеді. Ол онсыз да Алла тағаланың барлық нәрсені әзәлде біліп жазғанын, жасайтын істеріне ешбір кедергі жоқ екенін, өзіне берілген ерік-жігер арқылы жақсылық пен жамандықтың бірін таңдаудың өзіне қалдырылғанын өте жақсы біледі. Сол себепті сынақ сырының алынып тасталмағанын, Алланың өткен және келер шақта болатын барлық нәрсені білуі Оның «Ілім» сипатының талап етуі екенін, тағдырда жазылғанның орындалатынын өте жақсы біледі.

Негізі, мүміннің міндеті – жақсылық пен жамандықты бірге қабылдау, басына келген және шамасы жетпейтін жағдайларды сабырмен қабылдап, сынақтан сүрінбей өту, өз еркіне қатысты істерде қателік жасағанда дереу кешірім тілеп, Раббына сиынуы керек.

---

Сөзге шебер білімді мұнафықтар

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَى اُمَّتِي كَلُّ مُنَافِقٍ عَلِيمِ اللِّسَانِ

«Үмбетім үшін ең қатты қорқатын нәрсем – тілінен тікен тайған, сөзден май тамызған мұнафықтар»21, – деген.

Хадисте айтылған бұл адамдардан һәм осындай сипатты арқалап қалудан мұсылмандар барынша аулақ болғандары жөн. Себебі мұнафықтар аса қауіпті адамдар. Бұлардың қауіпті екенін Құран аяттарынан байқаймыз. Жүрекпен сенбесе де, құр тілдерімен: «Біз Аллаға және ақырет күніне иман келтірдік», – дегенін22, мұсылмандарға иман келтірген сыңай танытып алдағысы келетінін23, көңілдерінде емделуі қиын дерт бар екенін, үнемі көзге көлгірсіп өтірік айтатындарын24, әрі оларға: «Жер бетінде немесе бұл елде бүлік шығарып, бұзақылық жасап елдің шырқын бұзбаңдар!» – делінген сайын, олар: «Біз бар болғаны қоғамды, елді түзетіп жөнге келтірушіміз», – деп бөсетіндері25, алайда нағыз бүлікшілер, жер-жаһанды лаңдап жүрген бұзақылардың тап өзі екенін26, оларға: «Жан-дүниесімен иман келтірген мына ел сияқты сендер де иман етіңдер», – делінсе, иман еткен кедей-кепшіктерді қор, өздерін зор көріп: «Сонда мына ақымақтар секілді иман келтіреміз бе?» – дейтінін27, иман келтірген игі жақсылармен кездесе қалса көзбояушылық жасап «Біз де иман еттік» дейтіндерін, алайда шайтандарымен, күпірлікте көшбасшы болған көсемдерімен оңаша қалғанда: «Әсілі, біз сендермен біргеміз. Біз бар болғаны иман еткенсіп оларды мазақ етіп жүрміз» дейтінін28, негізі, Алла тағала оларды бірден жазаламай азғындаған үстіне азғындап, мәңгіріп жүре берулеріне мүмкіндік беріп, өздерін тәлкек етуде екенін29, бұлардың тура жолды таңдаудың орнына адасушылықты сатып алғандары, сондықтан бұл саудадан олардың титтей де пайда көрмейтіні, өйткені олар әу бастан табысты жолды таңдамағаны»30 жайлы және тағы басқа осыған ұқсас небір қитұрқы қылықтарын біз аяттардан білеміз.

Құранда олар керең, мылқау, соқыр деп сипатталған. Яғни бұлар көз алдындағы ақиқатты көріп, естіп тұрса да, бейне бір жансыз зат секілді селт етпейді һәм ғибрат алайын деген сыңай танытпайды. Ақиқатты көрмеген соң, естімегеннен кейін ләззат ала алмайды. Сондықтан ешқашан ақиқат жаршысы бола алмайды. Мұндай дертке мұсылман баласы алдырмауы қажет. Әмр бил-мағруф нәһи анил-мункәр мәселесінде кежегесі кейін тартып, біреудің етегінен ұстап, жақсылыққа қарай тартайын деген ниеті әлсірей бастаған мұсылман кісі өз бойын тексеріп, мұнафықтық сипат бой көтермеді ме екен деп, өз-өзін аңдып тұруы керек.

Хадисте сөз етілген мұнафықтың ерекшелігі сол, тілі шешен, ойы көсем, алысқанды алып ұратын, дауласқанды шалып жығатын сөз зергерінің нағыз өзі. Алайда бұл қабілетін Исламға қарсы қолданып, бірде олай, бірде былай жүргендіктен, қанша жерден білімді болса да қадірі – көк тиын. Кейбірі Ислам ғылымдарын жатқа соғып, жетік меңгерген болса да, осылар арқылы амал етіп, ақыреті мен бұ дүниесін үлде мен бүлдеге ораудың орнына, керісінше әрекет етіп бұлтаңдаумен күн кешеді. Өзін ақиқат жаршысы екенін білдіргісі келіп, жанашырлық сөздерін арнауы мүмкін, тіпті көзіне жас алуы да ғажап емес. Имам Ғазали айтқандай, «Мұнафықтар – көздерін өздеріне шебер бағындырған адамдар». Демек, керек кезде жас ағызып та жібереді. Осылайша мұсылмандардың арасында белгілі бір абыройға иеленіп, сенімдерін иеленеді. Бұлар қамалы берік қорғанға кейпін өзгертіп кірген қарақшыға яки қорғанның ішінен іріткісі келіп амал-айла қарастырумен болған сатқынға ұқсайды. Осыған байланысты бір хадисте:

إِنِّي لَسْتُ أَخَافُ عَلَيْكُمْ بَعْدِي مُؤمِنًا مُوقِنًا وَلَا كَافِرًا مُعْلِنًا أَمَّا الْمُؤْمِنُ الْمُوقِنُ فَيَحْجِزُهُ إِيمَانُهُ وَ أَمَّا الكَافِرُ الْمُعْلِنُ فَبِكُفْرِهِ وَ لَكِنْ أَخَافُ عَلَيْكُمْ بَعْدِي عَالِمًا لِسَانُهُ جَاهِلًا قَلْبُهُ يَقُولُ مَا تَعْرِفونَ وَ يَعْمَلُ مَا تُنْكِرُونَ

«Мен өмірден өткеннен кейін иманы берік мүмін немесе лағынетке лайық кәпір үшін уайымдамаймын. Себебі кез келген сынақта мүміннің иманы қалқан болар, ал кәпірдің күпірлігі кәпірлігіне айғақ болар. Менің қорқатыным – тілі шешен, ойы көсем, көңілі надан жандар. Олар сендердің жақсы дегендеріңді жек көріп, жаман деген нәрселеріңе құмар келеді»,31 – деген. Демек, екі жүзді адам күпірлігін ашық айтқан кәпірден де қатерлі. Хас жауыңның кім екенін, түр-сипатын нақты білсең, одан қорғану, зұлымдығынан сақтану қиын емес, ал жау іштен шықса, өзің байқай қоймайтын ұрымтал тұсыңнан ұрар болса, қапы қалып, сан соғып қаларың бек мүмкін. Сондықтан бабаларымыз әрдайым «Іштен шыққан жау жаман» деп еске салып ескертіп отырған. Хадисте «тілі шешен, көңілі надан» деген сөзді бір басына жетерліктей білімі мол, әйтсе де іліміне сай ізгі амалы болмағандықтан көкірегі надан кісідей қылығы мен әдеттері нашар адам деп түсінуге болады. Мұндай жанның бар аңсап-көксегені «көрсін-білсін» ғана. Айналасындағылар сырт көрінісіне, көсемсіп сөйлеген өткір сөздеріне құрметпен қарауы мүмкін. Ол тіпті көпшілік ортасында көз жасын көл етіп Алла жолына шақыруы да мүмкін, алайда жеке қалғанда, оңаша өмір салтында мұның ізі де байқалмайды. Өзгелердің айыбын бетіне басып, қоғамды кінәлап, жанашырсымақ болып тамырлары адырая қоғам құтқарушысының кейпін көрсетеді, өкінішке орай, өзі одан да өткен сорақы істер жасап, айтқаны мен амалы мүлде кереғар болып шығуы бек мүмкін. Бар дерті көріну болғандықтан дұға жасағанда жалбарына түсіп, «ел көрсін» «жұрт десін» деп қолынан келген рөлді ойнап бағады. Жеке қалғанда зәрлі зәһар шашқан сұм жыланға айналып шыға келеді. Үстінде мұсылманша киген киімі бар демесеңіз, ішкі әлемі қап-қараңғы қапастың нағыз өзі. Алла елшісі үмбетін осындай екіжүзділердің қатарында қалып кетуден барынша ескерткен. Олар тәтті тілімен арбап, қырық айласымен алдап, мұсылманды мұнафыққа айналдырып қанжығаларын қандап кетуіне жол бермеген жөн. Бұлардың дінге дұшпандығы соншалық – Расулалла бір ғана емес бірнеше жерде ескерткен.

إِنَّمَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقٍ عَلِيمٍ يَتَكَلَّمُ بِالْحِكْمَةِ وَ يَعْمَلُ بِالْجَوْرِ

«Аузынан мақал-мәтел төгілген, әрбір істің қыр-сырын жетік меңгерген, әрдайым зұлымдықпен күн кешкен мұнафықтардың зардабына ұрынасыңдар ма деп қорқамын»32, – деген.

Бұл хадисте Расулалла тағы да мұнафықтардың сөз саптауларындағы майталмандығына алданып қалмау жайын меңзеп тұрғандай. Өйткені басқа бір жерде: «Сиқырдың көкесі – сөзде»33, – деген. Адам баласы – сөзбен біте қайнасақан жаратылыс. Ол жаратыла салысымен «баян», яғни, ұғынықты тілмен сөйлеу үйретілген34.

Адам баласын өзге жаратылыстардан ерекшелеп тұратын қасиеті – ойлау мен сөйлеу. Сөз арқылы небір қырғын қантөгіске жол ашқан адам баласы күрмеуі күрделі сұрапыл соғыстарды да сөз құдіретімен тоқтатқан. Сондықтан шешендік қабілетін кәміл жетілдірген білімді мұнафық – Исламның ең қатерлі дұшпаны. Себебі қолында қос қару бар: бірі – шешендік, екіншісі – білім.

Алла елшісі бұндай сипаттағы адамдардың үмбетінің ішінде көбейетініне ишара жасап: «Бізден кейінгі мұсылмандардың арасында зұлымдыққа ғашық тажалдар мен өмірін өтірікпен өрнектеген жалғаншылар көбейеді. Бұрын-соңды ата-бабаларың һәм өздерің естімеген нәрселерді айтып таңғалдырады. Бұлардан сақ болыңдар! Табандарыңды тура жолдан тайдырып, барар бағыттарыңнан жаңылдырады»35, – деген.

Халыққа жағынып, абыройын асқақтату жолында білім үйренушілерге қатаң ескерту айтылған хадисті Кәғб ибн Мәлік: «Алла елшісінің: «Кімде-кім адасқандармен жөнсіз пікірталасқа түсіп жеңу үшін, сондай-ақ адамдарды айналасына топырлатып жинау мақсатында білім алса, ол адамды Хақ Тағала тозағына тастайды», – дегенін естіп едім» деген.36

Біз жоғарыда ескертулер қамтылған хадистерді бүгінгі заманның шарттарына сай түсінсек, екі жүзділердің алуан түрлі жолмен мақсаттарын жүзеге асырып жатқандарына күн сайын куә болудамыз. Көңілі адал, жүрегіне жаман ой, арам пиғыл кірмеген қарапайым халықты сиқырлы сөздерімен арбап, бұрынғы замандағы мүмкіндіктерден әлдеқайда жоғары деңгейде жүргізіп жатқандары анық. Ол мүкіндіктердің қатарына газет-журналдар, теледидар мен радио, әртүрлі әлеуметтік желілер кіретіндігі хақ. Осы мүмкіндіктер арқылы өздерін ақиқат жаршысы, халық жанашыры, әділетті қоғам құрушы, кішіпейіл дін ғалымы, отансүйгіш жазушы, адамгершілігі аста-төк қоғам белсендісі ретінде жарнамалап, мыңдаған сәби көңілдерге сұғын қадап, миллиондаған саф жүректерге сызат салып жатқандығы да жасырын емес. Мұндай қатерлі тұзаққа түсіп қалмау үшін Расулалла үнемі алды-артын аңдап басатындай сергек болуды, тәтті сөзден май тамызып, қара көзден қан тамызып сөйлеген адамға құлай сенбей, оның өміріне көз салуды, Құранға қаншалықты бекем екеніне, пайғамбарға деген құрметі қай дәрежеде тұрғанына, сөз бен істің үйлесімділігі қандай болып жатқанына көз салуға шақырады. Бұлай болмаған жағдайда жылпостана тартқан жылымына доптай домалап кету аса қиын емес. Өйткені жоғарыда айтқанымыздай, мұндай мұнафықтар білім мен шешендік атты қос қаруға иелік еткен.

Дініміз адам баласының жан дүниесі мен кескін-келбетінің, ой-пікірі мен жүріс-тұрысының үйлесімділігіне аса мән береді. Адамның айтқан сөзі мен қам-қарекеті бір-біріне сай ма, емес пе, сол жағы басты назарға алынады. Алла Тағала Құранда яһудилік дертіне шалдыққан Бәни Исрайылға қарата: «Сендер ел-жұртқа ізгілікті бұйырып, өздеріңді ұмыт қалдырасыңдар ма?! Өздерің кітап (Тәуратты) оқисыңдар, еш ақылға салып ойланбайсыңдар ма?!»37 – дейді. Аятта белгілі бір адамдар айтылып тұрғанымен, үкімі қияметке дейін келіп-кететін адамзатқа ортақ.

Басқа бір аятта: «Өздерің істемейтін нәрсені неге айтасыңдар?!»38 – деп, иман мен амалдың үндесуін, сөз бен істің бір жерден шығуына шақырған. Бұл аятқа ауқымды түрде ой жүгірткен ғалымдардың ешқайсысы «Жасамаған істеріңді неге айтасыңдар, егер істемейтін болсаңдар, айтпаңдар» деген қорытынды шығарған жоқ. Керісінше, айтатын нәрселеріңді бірінші өздерің жасаңдар, тәжірибеде істеп көріңдер, қиындығы болса дәмін татыңдар, содан соң басқаларға айтыңдар. Сол кезде сөзің жүрекке жылы тиіп, жұп-жұмыр болып жетеді һәм ізі қалады. Алла Тағала Иса пайғамбарға: «Уа, Иса, насихатыңды бірінші өзіңе айт, егер қабылдай алсаң, нәпсіңе ауыр тиіп, көтере алмай қалмасаң ғана өзгелерге айт. Болмаса, өзің көтере алмаған, нәпсің қабылдауға құлықсыздық танытқан насихаттарыңды басқаларға айтудан ұял, Менен имен»39, – деп бұйырған деседі.

Дін ілімдерін жетік меңгерген бір адамды ғалым ретінде қабылдап, оның ілімінен сусындау, әлгі ғалымның алған іліміне амал етіп, етпеуімен тікелей байланысты. Жаратылыстану ғылымдарында мұндай қағида жоқ. Мәселен, физика саласының ғалымы әділетсіздікке, арсыздыққа баруы мүмкін. Оның жаман әрекеттері, нашар әдеттері білімінен басқалардың пайдалануына кедергі болмайды. Ал ішімдік ішіп, зинақорлыққа әуестенген адамнан ешкім дін ілімдерін үйренбейді, тіпті тәпсір ғылымының профессоры деген атаққа иелік етсе де, оны ешкім құрметтемейді. Хадис риуаят еткен рауилардың өздері сол хадиске амал етіп, етпегені қаралады. Егер хадисті жеткізген адам басқа хадиспен амал етсе, жеткізген хадис дәлел ретінде алынбайды. Ол риуаят тек қана мәлімет ретінде қаралғанымен пәтуаға жарамайды. Қандай да бір мәселеге қатысты бір-біріне қайшы екі хадис келер болса, жеткізген кісі қайсы хадиске амал еткен болса сол дәлел ретінде алынады. Мәселен, Әбу Һурайра «Егер ыдысты ит жалап кетсе, оны жеті рет сумен жуу қажет. Оның алғашқысы топырақпен болуы тиіс»40 деген хадисті жеткізген. Ханафи мәзһабы бойынша ыдысты жеті рет жуудың да, топырақпен ысқылаудың да керегі жоқ. Мұның себебін әйгілі ғалым Әбу Жағфар Тахауи былай түсіндіреді: «Ит жалаған ыдысты дереу суын төк және оны үш рет жу» деген хадисті де Әбу Һурайра жеткізді. Демек, жеті рет жуудың үкімі кейінгі хадис арқылы жойылған. Негізі, жеті рет жуу деген хадисті де Әбу Һурайра жеткізгенмен, өз