автордың кітабын онлайн тегін оқу  Бала тәрбиесіндегі 25 қателік

Руслан Қамбар

КІРІСПЕ

Кез келген жауапты азамат ата-ана атанбай тұрып-ақ ұрпақ тәрбиесі жайлы ойлағаны абзал. «Баланың жүріс-тұрысын қалай түзетеміз? Оның бойындағы қабілет пен дарынды қалай дамытуға болады?» деген секілді тәрбие барысында туындайтын түйіткілдің, өзімізді мазалайтын мәселенің шешімі мен жиі қойылатын сауалдың жауабын іздеуіміз керек.

Ата-ана балаға қамқоршы ғана емес, тәрбиеші де болуы керек. Себебі тәрбие мен қамқорлық арасында үлкен айырмашылық бар. Қамқорлық – баланың тамағы мен киім-кешегі, тұратын баспанасы сияқты материалдық қажеттілігін қамтамасыз ету. Ал тәрбие – мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын түзету, жақсы қасиеттерін көре білу, бойына ізгі қасиетті қалыптастыру әрі баланың қабілетін дамытуға ықпал ету.

Қадірлі ата-ана! Бұл еңбекте баланың әртүрлі жастағы болмысы, ерекшеліктері жөнінде сөз қозғалмайды. Бұл кітап ата-анаға арналған. Тәрбие мәселесін түсіну үшін ең алдымен айнаға қарағандай өзімізге үңілген дұрыс. Тәрбиелеуге мұқтаж екенімізді бірінші кезекте бала емес өзіміз екенімізді естен шығармаған жөн. Өзгерту мен түзетуді қажет ететін тұлға – әке мен ана. Құранда:«Расында, бір қауым өзін өзгертпейінше, Алла оларды өзгертпейді»1 – дейді.

Демек, баламызды тәрбиелемес бұрын, өз жүріс-тұрысымызды жөнге салу қажет. Бұл мәселенің маңыздылығын әрбір ата-ана сезінуі керек. Үлкен жауапкершілік жүктелгенін түсінгені дұрыс. Бұл ұл-қызыңыздың тәрбиесімен шектелетін іс емес. Ол – ертеңгі ұрпақты тәрбиелеу. Келешек буынның ортақ құндылықтарын қалыптастыру.

Неге әке мен ана ең алдымен өздерінің жүріс-тұрысын түзеуі керек? Өйткені баланың іс-әрекетінің қайнар көзі – ата-анасы. Көптеген ата-аналар: «Балам мазасыз. Ұрысқақ, тым ашушаң», – деп жатады. Баласымен ортақ тіл табысудың жолын іздеп кеңес сұрайды. Олармен біршама уақыт әңгімелесіп, ой бөліскеннен кейін ашу мен жүйкесінің шаршауына ата-анасының қатысы бар екеніне көзім жетті. Мұндай жағдайда баланың да ашушаң болуы табиғи құбылыс. Балаңыздың бойында байқалған ерсі қылықтың негізін әуелі өзіңізден іздеп көріңіз.

Осы жерде төрт жасар қыздың анасымен әңгімесі есіме түсіп отыр. Анасы қызына: «Абайла! Қолыңа ұстаған ыдысты үнемі сындырасың», – деген еді. «Дастарқанға қояйын деп жатырмын», – дейді қызы. Ақыры қаңғалақтап жүріп кесені сындырып алды. Ыдыстағы тамақ еденге төгілді.

– Өй, ақымақ! Айтқанымша болмады, әне, сындырып үлгерді, – деп ұрысты анасы. Қызы да қарап қалмады.

– Сен де ақымақсың. Өткенде асүйде тарелка сындырдың, – деді.

– Әдепсіз! Анаңа ақымақ деуші болма! – деді анасы одан сайын ашуға булығып.

– Онда, сен де әдепсізсің. Сен де маған ақымақ дедің, – деді. Осы кезде әлгі әйел маған қарап:

– Бүгінгінің балалары осы. Ұят дегенді білмейді. «Ә» десең, жауабы дайын тұрады, – деп ақталғандай болды.

– Қызыңның айтқаны қисынға келіп тұр. Ыдысты сындырып алған адам ақымақ болады деп үйретсең, бала да қолынан зат түсіретін әрбір адамды ақымақ деп санайды. Сондай-ақ ақымақ деп айтқан адам әдепсіз десең, балаң да солай айтқанды әдепсіз деп ойлайды. Мәселеге осы қырынан қараған жөн», – деп кеңес бердім. Бұл жерде қызы емес, анасы қызын түсіне алмай тұр. Өйткені тәрбиелеу барысында қолданған тәсілінде біршама кемшілік бар.

Ең әуелі, бала тәрбиелейтін ата-ана ерекше қажыр-қайрат жұмсайтынына келісіп алайық. Олар аз тер төгеді деп айтудан аулақпын әрі сынауды да жөн көрмеймін. Ата-аналар лайықты тәрбие бере алмай жатыр деген пікір де білдіргім келмейді. Кейде баламмен тіл табыса алмай жүрмін деп аналар жылап келеді. Кейбірі тәрбиелеуге шамам жоқ дейді. Ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін түсіндіре алмаймын деп те жатады.

Сондықтан ата-ана ретінде бірқатар дүниені үйренуіміз қажет. Құранда: «Раббым, олар мені бала күнімде тәрбиелегені сияқты оларға мейірім ет»2, – дейді. Ұл-қызымыз бізге осылай дұға етуі үшін оларға дұрыс тәрбие беруіміз қажет. Құрандағы: «Раббымыз! Бізге жұбайларымыздан, ұрпақтарымыздан көзайым болатынын бер. Сондай-ақ бізді тақуалардың алды қыл!»3 деген аятты да ұмытпайық. Ең бастысы: «Уа, мүміндер! Аллаға әрі Елшісіне опасыздық қылмаңдар. Біле тұра аманаттарыңа қиянат қылмаңдар»4 деген аятты үнемі жадымызда сақтасақ болғаны. Өйткені бала – аманат. Олар үшін жауаптымыз. Ұлға да, қызға да Құдайдың берген сыйы деп қарау керек.

Айтпақ болып отырған ойымды дұрыс түсінуіңізді сұраймын. Өйткені кейбір кеңестерім белгілі бір тәрбиелік әдіспен үйлеспеуі мүмкін. Өйткені балаңыз бен сіздің араңыздағы мәселенің шешімі балаңызға ғана байланысты емес. Оның шешімін өзіңізден табуыңыз бек мүмкін. Демек, тәрбиенің «бисмилласы» өзімізді түзеуге негізделуі қажет. Сонымен бірге, дұрыс тәрбиеге ықпал ететін ережелерді түсініп алу керек. Қолыңыздағы еңбекте дұрыс тәрбие беру жолындағы ең көп кездесетін тәсілдерді жинақтап шықтым. Сондай-ақ осы еңбегімді «Бала тәрбиесіндегі 25 қателік» деп атадым. Бұл тәсілдер – тәрбиедегі жиі кездесетін жағдайлар жиынтығы. Осы тақырыпты қолға аламын деп шешім қабылдағандағы мақсатым – ұрпағымыз Пайғамбардың (с.ғ.с.) көркем мінезіне сай тәрбиеленсе деген ниет еді. Ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Кімде-кім бір баланы «лә иләһә иллаллаһ» деп айта алатындай тәрбиелесе, ол адамнан Алла есеп-қисап алмайды»5, – деген сөзі бар. Аталмыш хадистен ұрпақ тәрбиесінің маңыздылығын аңғарамыз.

Баланың болмысын жараламай, қабілеттерін бұзып алмай тәрбиелеу үшін біршама төзімділік пен аянбай тер төгу қажет.

Басты тақырыпқа кіріспес бұрын Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) үш сөзіне тоқталғым келеді. Мұндай асыл сөздер тәрбиенің іргетасы һәм негізі деп білемін.

Бірінші хадис: «Ақиқатында, Алла Тағала жұмсақ мінезді жақсы көреді. Басқа жағдайда бермейтінді жұмсақтықта береді»6. Жаратушы жұмсақ мінезді жақсы көреді. Қарым-қатынаста сабырлы, ұстамды және байыпты болуды құп көреді.

Екінші хадис: «Шындығында, Алла Тағала барлық істе жұмсақ болғанды жақсы көреді»7. Кез келген жағдайда қаталдыққа жол бермеу. Қандай жағдай болмасын, ұстамдылық пен жұмсақтықты жоғалтпау – қарым-қатынастың алтын қағидасы.

Үшінші хадис: «Жұмсақтық не нәрседе болса, оны көркем ете түседі. Ал не нәрседен жұмсақтық кетсе, ұсқынсыз етеді»8.

Ешбір мәселе күшпен, өктемдік арқылы шешімін таппайтыны белгілі. Шешілген күннің өзінде ауыр із қалып, салдарымен жұмыс істеуге тура келеді. Ал жұмсақтық – түйіткіл мәселенің шешімін табатын кілті. Тас қамалдың қақпасын да жұмсақтық ашады. Аталмыш үш хадис бала тәрбиесіндегі сіздің басты ұстанымыңыз болсын. Баланың қылығы ашу тудырғанда, жүз рет айтқан сөзіңізді қайта айтуға тура келгенде, осы хадистерді есіңізге түсіріңіз. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жұмсақтық әдісі әркез оң нәтиже береді.

Кейбір ата-аналар көңіл-күйі болмай немесе шаршап тұрғанда «жағаласа бермей, тұр былай!» деп ашуын баладан алғысы келеді. Мұндай ашудың адуынын көрген бала сап тыйылады. Бірақ мұның салдары бала санасында қалып қойғандықтан, оның бойында жасқаншақтық, қорқақтық қалыптаса бастайды. Сөз соңында, мейлінше ұстамды болайық, ашуға бой алдырмайық дегім келеді.

1-қателік

Қылығын түсінуге тырыспау

Баланың «қате қылық жасауына» түрткі болған жайтты толыққанды білуге тырыспау – басты қателік. Ата-ана баланың іс-әрекетін, қылықтарын түсінуді үйренуі қажет. Бала қателік жасаса, жазалауға асықпай, «не себептен мұндай әрекетке барды?» деген сұраққа жауап іздеген жөн. Олай болса, бала «қатесінің» себептерін талдап көрейік. Мұндай себептер:

1. Баланың өз-өзін игеруге шамасының келмеуі.

Бұл – баланың жасына тән жағдай. Мәселен, 1-3 жас аралығындағы бала кіші дәретін ұстай алмайды. Төсекті «бүлдіріп қоюы» немесе далада ойнап жүргенде дәретханаға жетіп үлгермеуін баланың қатесі деуге болмайды. Кейбір аналар балаға тоғыз айынан бастап кіші дәретін ұстауды «үйретуге» кіріседі. Негізі, тоғыз ай тым ерте. Бала бір жастан үш жасқа дейінгі аралықта кіші дәретін ұстауды үйренеді. Кейде ол кезең үш жарым жасқа дейін созылуы мүмкін.

Тағы бір мысал келтірейік. Баланың өзімшіл немесе қызғаншақ болуы. Бұл екі жастағы бала үшін қалыпты жағдай. Екі жасар бала қолындағы ойыншығын қызғанады, әрі ешкіммен бөліскісі келмейді. Бұған қоса, басқаның қолындағысын тартып алуға дайын тұрады. Яғни, бала алуды ғана біледі. Ал біз «басқалармен де бөліс» деп баланың табиғатына теріс әрекет етеміз.

2. Белгілі жағдайға қатысты түсінігінің дұрыс болмауы;

3. Білуге деген құмарлығы;

4. Жұрттың назарын өзіне аудару;

5. Қараусыз қалуы немесе бос уақытының көптігі;

Танымдық ойыншықтармен ойнамаған немесе пайдалы нәрсемен айналыспаған баланың күні теледидар алдында өтеді. Бұл – бақылаусыз қалған баланың әдеттегі күні. Ескере кететін