Сөз басы

Он сегіз мың ғаламды жаратып, бізді жоқтан бар еткен, ақ пен қараны ажыратар ақыл беріп, сансыз нығметке бөлеген – Алла тағалаға мың да бір мадақ айтып, шексіз шүкіршілігімізді білдіреміз! Мейірімі шексіз Жаратушымыз бізге баға жетпес иман мен Ислам нығметін сыйға тартты. Жаратқанның адамзатқа жіберген соңғы Пайғамбары (с.а.с.) арқылы жолдаған хабарында: «егер Алланың нығметін санайтын болсаңдар, санына әсте жете алмайсыңдар», – делінген («Ибраһим» сүресі, 34-аят). Расында, нөсер жаңбырдай төбемізден көл-көсір жауған нығметтер айналамызды нұрландырып, тіршілігіміздің сәнін кіргізіп, өмірге деген құштарлығымызды арттыра түседі.

Алла тағаланың тарту еткен нығметтерінің бірегейі отбасы екенін ескерсек, оның дініміздегі орны бір төбе. Көптеген аят-хадистер адамдарды бас қосып, шаңырақ құруға шақырады. Өйткені, отбасы – адамның өз бақытын табатын ортасы, ұрпақ жалғастығының себепкері әрі қоғамның бастауы. Шаңырақтың беріктігі – қуатты қоғамның белгісі болса, отбасылық құндылықтардың құнсыздануы – қоғам құлдырауының алғы шарты.

«Ер басында бақыт бесеу: астыңдағы атың жүрдек болса – жалғанның пырағы. Алғаның жақсы болса – үйің мен қонағыңның тұрағы. Балаң жақсы болса – екі көздің шамшырағы. Әкең – асқар тау, шешең – аққан бұлақ. Міне, бес бақыт осы», – деген екен Қарауыл Қанай шешен. Ата-ана, ағайын-туыс, өмірлік серік, бала-шаға, мұның бәрі Жаратқан Жаббар Иенің адам баласына тарту еткен сыйы. Алла тағала бұларды тарту етіп қана қоймай, оны сақтаудың сырларын да үйреткен. Құранда және ардақты Елшінің (с.а.с.) айтқан хадистерінде отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас әдебі тайға таңба басқандай белгіленген. Міне, егер дініміз арқылы жеткен дәстүрлер әрбір шаңырақтың қуатты керегелеріне айналғанда ғана отбасының ұйытқысы ұзағынан болмақ.

Шаңырақтың негізі – ата-ана. Ұлы Жаратушы осы екі қастерлі жанды ұрпақ жалғастығының бас-ты себебі етіп жаратқан. Ерлі-зайыптылар шаңырақ құрып, бала-шағалы болып, отбасының өрісі кеңейеді. Ата-ана қолынан келгенше перзенттерін бағып-қағып, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай өсіреді. Осы жолда барын жұмсайды, тіпті өзін мансұқ етуге де даяр тұрады. Бірақ уақыт озады, ата-ана да қартайып, қауқарсыз күйге түседі. Дүние кезек, енді ата-анасы баласына қонақ болып, Жаратушы Иенің аманатын арқалау міндеті перзенттің мойнына жүктеледі. Осы ұлы жауапкершілікті толық сезініп, барша болмысымызбен оны атқаруға талпынсақ, оңымыз бен солымыздың шаттыққа толары анық. Оңымызда біздің мейірімімізбен мерейі өскен ата-анамыз, солымызда ата-анамыздың алдында құрақ ұшқанымызды көріп өскен, ата-ана ақысын өтеуде бізді өзіне үлгі тұтқан бала-шағамыз. Осылайша отбасы мүшелерінің арасында өзіне үйіріп алар сиқырлы бір күш пайда болады. Бір-бірінің қамын ойлаған мұндай жанұяның Алла тағала берекесін арттырады. Отбасы ғанибеті дегеннің өзі осы емес пе?!

Атам қазақ Алла тағаланы Жаратушы Ием деп мойындап, мұсылмандық дүниетанымын тұрмыс-тіршілігіне арқау еткендіктен отбасы ұғымының қадір-қасиетіне бөлекше мән берген. Сондықтан кешегі қылышынан қан тамған дінсіздендіру, ұлтсыздандыру саясатының ызғары келмес бұрын қазақтың қара шаңырағында балаға мейірім, атаға қамқорлық, ағаға ізет, ініге ілтипаттың орны бөлек болған. Үлкенге құрметті парыз санап, ата-анасы өз алдына, бүкіл жасы үлкен буынның алдынан кесе-көлденең өтпеуді кісіліктің келбеті деп түсінетін. Ата-ана мен бала арасындағы сыйластық, аса құнды заңдылықтарға бағынатындықтан ой-толғамы мен іс-әрекеті өзара үндесіп жататын. Ата мен бала өз міндеттерін дұрыс атқаруынан екі жағы да ләззаты мол, имандылығы терең тіршілігінің рахатын көретін. Екі жақ та бір-бірінің қамын ойлап, көңілін тауып, ризалықтарын білдіріп, амандық-саулығына тілеулес болатын. Содан болса керек, Бұхар жырау:

Тоғызыншы тілек тілеңіз

Төреңіз тақтан таймасқа.

Тоқсандағы қарт бабаң

Топқа жаяу бармасқа, – деп атаның қамын ойласа, аналарға деген тілегін одан да асырып:

Оныншы тілек тілеңіз

Он ай сені көтерген,

Омыртқасы үзілген,

Аязды күнде айналған,

Бұлтты күнде толғанған,

Тар құрсағын кеңіткен,

Тас емшегін жібіткен,

Анаң бір аңырап қалмасқа1, – деп жырлайды.

Халқымыз қашан да әкені шаңырақтың иесі, қамқоры, қорғаны деп таныған. Әке – отбасының асыраушысы.

Қарны ашып қарағымның қала ма деп,

Баланың ата қамқор шаруасында2, – дегендей, бала-шағасының нәпақасын тауып, солар (кемтарлық) кемдік көрмесін, оқысын, оң-солын танысын деп қара терге малынған қайран әкелер! Осы қасиетіне орай Алла тағала әкелердің отбасындағы рөлін бір саты жоғарылатып: «...(отбасын асырау сынды ауыр да, жауапты міндет арқалағандықтан) ер азаматтардың дәрежесі әйелдерден бір сатыға жоғары», – дейді («Бақара» сүресі, 228-аят). Ұлы Жаратушы Иенің әміріне құлдық ұрған халқымыз әкенің отбасындағы басшылық рөлін құрметпен бағалап «еркек – бас, әйел – мойын» деген. Әкеге шаңырақтың төрінен орын берген. «Отағасы» деп сыйлап, әке үкімін «айтылған сөз – атылған оқпен» тең көріп, қарсы шықпаған. Ақ жаулықты аналар да отағасының мәртебесін үнемі асқақтата көтеріп отырған.

Қазақ даласының тұрмыс-тіршілігінің айнасы іспеттес болған «Абай жолы» романында Мұхтар Әуезов аналардың даналығын былайша суреттейді: Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен бала Абай өзін күтіп тұрған туыстарын көреді. Бойын сағыныш билеген ол аттан түскен бетте амандасу үшін анасына қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: «Әй, шырағым балам, әуелі ар жағыңда әкең тұр, әкеңе барып, сәлем бер!» – дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында әкесі Құнанбай бар топқа қарай адымдай жөнеледі3. Осыдан келіп баланың көзінде әке асқар тауға айналса, әкенің көңілінде қайырымды ұрпаққа деген сүйіспеншілік алаулаған.

Шаңырақтың алтын босағасы, киелі тұтқасы – аналар. Халқымыз аналарды да аса құрметтеп қастерлеген. Ардақты аналарымыздың жүгі қай кезде де жеңіл болмаған. Олар өзінің жаратылысында адалдығы, еңбекқорлығы, шыдамдылығы, сезімталдығы, қанағатшылдығы, мейірімділігі, инабаттылығымен қандай қиындықты болса да табандылықпен жеңе біліп, жарқын болашаққа жол ашқан. Осы қасиеттерімен қазақтың сөз өнері мұрасының алтын қорынан іргелі орын алған Құртқа, Қарлыға, Баян, Ақжүніс, Қарашаш, Еңлік, Жібек, Домалақ ана, Айша бибі, Бопай ханым, Айғаным, Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды көптеген дана әрі дара тұлғалы аналарымызды халқымыз құрметтеп жырға қосқан, істерін өнеге, жолын нысаналы мәре етіп көрсеткен. Анаға деген сүйіспеншілікті асыл мұралар арқылы ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған. Батырлар оның алдында тізе бүгіп, небір марқасқа жандар ананың елі, жері, ұрпағы үшін көрсеткен жанкештілігіне тәнті болған. Ананы отбасының тынысына, елдің ырысына балаған.

Исі мұсылман халқымыз отбасында имандылық тәрбиемен көсегесі көгеріп ананың ақ сүтін ақтауды өзіне борыш санаған. Ананың көңіліне кірбің түсіріп, тілін алмауды, дауыс көтеруді кешірілмес күнә деп білген. «Ана сүтін ақтамағанды ешкім мақтамайды» деген.

Батыр мінезді, кемеңгер Құнанбай қажының өзі бойындағы имандылық тәрбиенің ықпалымен әрбір ісін қарт анасының батасымен бастаған. Осы орайда «Абай жолы» эпопеясына қайта оралып, мына көрініске назар салайық: «Ұлжанның үйінің түстігіне, Күнке, Құдайберді, Айғыздар да жиналып отыр еді. Құнанбай Зереге қарап отырып, осы барлық туысына арнап аз сөз айтты. Онысы – ұзақ жолда көңіліне келген мұң-уайымының үлкені еді.

Құнанбай өз басының жалғыздығын осы жолы қатты аңғарыпты. Аға, ініде серікке жарар медеу жоқ. Баланы ойласа, бәрі де жас. Және бір өкінгені – көп баланы үйлендіріп, немере сүйетін шағына жетсе де, сол қызықты өзіне-өзі іркіп, кешеңдетіп кепті. Енді сүйтіп, балаларының қызығын көрмек.

Бұған Зере бастаған бар шеше қуаныш айтқаннан басқа қарсылық білдірген жоқ»4.

Міне осылайша атам қазақ ананың отбасындағы орнын сыйлап, қастерлеп, мерейін асырған. Көңіліне қуаныш ұялатып, ақ батасын алуға талпынған. «Алланың разылығы – ата-ананың разылығында, Алланың қаһары – ата-ананың ашуында»5 деген хадисті өмірлік бағдаршамына айналдырған. Ата-ананың борышын өтеуді, оларды сыйлап-қадірлеуді мұсылмандық парыз деп түйген халқымыз ықылым заманнан:

«Балам деп бауырын езген ата-анаға,

Демеу боп тұралық та біз қасында.

Дүние бұл бір керуен сарай екен,

Не жетсін, шамаң келсе, сыйласуға.

Кезекпен келтіріпті күн көрсін деп,

Ұқсатып адамзаттың тұлғасына.

Қарызын ата-ананың өтеу парыз,

Адам боп жаралған соң ту басында»6, – деген даналық пайым жасайды.

Қазақы мұсылман отбасында ата-ана шаңырақтың шамшырағы, әрқайсысы өзіндік шоқтығы биік тұғырымен отбасының ұйытқысы. Алла тағаланың адам баласына сыйлаған құнды нығметі. Осы нығметтің қадірін жете түсінген халқымыз: «Алты аға бірігіп – әке болмас, жеті жеңге бірігіп – ана болмас» – деп түйінді тұжырым жасаған.

Өкінішке қарай, елімізде жетпіс жыл туын желбіреткен атеистік қоғамның салдарынан бойымыздағы асыл қасиеттердің жігі біртіндеп сөгіліп, орнына өз басының қамынан аспайтын шалағай түсініктер бой көтере бастады. Әке мен шешенің арасын тек дүниелік мақсаттар байланыстырып, баланың тәрбиесі балабақша мен мектеп табалдырығынан ары аса алмай, кенжелеп қалды. Бойға берер жылуы жоқ қатал қоғамның тәрбиесімен мейірімге өгей өскен балалар әке-шешесіне тілазар, дауыс көтеріп, сөз қайтарудан қымсынбайтын, тіпті қол жұмсаудан тайынбайтын дәрежеге жетті. Ата-анасының жылы алақанын сезіне алмаған баланың көңілі жетім, қартайғанда баласынан мейірім-шапағат көре алмаған ата-ананың өзі жетім күйге түсті.

Өзіңнен туған ұл мен қыз

Сыйламаса сол қайғы7, – деп Төле бидің айтқанындай, қара шаңырақ мұсылмандық қасиетінен айрылып, көңілдерді мұң басты. Үлкенді сыйлау бар болғаны сөз жүзінде қалды.

Бала-бала деуменен мазалымыз,

Баладан болар білем ажалымыз,

Баламызға жалынсақ жан сақтар ек,

Келін деген даяр тұр тажалымыз8, – деп қарттарды еңірететіндей қатігездікке қалай келдік?! «Ата-анаң жынды болса байлап бақ» деп үйреткен халқымыздың тарихында әке-шешесін қарттар үйіне, далаға тас-тау деген жаман әдет бұрын-соңды болмаған еді. Мұсылмандықтан алшақтаған қоғамның қажеттілігіне орай қарттар үйі ашылып, ішін сәбидей жаутаңдаған қауқарсыз қарттармен толтырып қойдық. Бұл – рухани тұрғыдан құлдырауымыздың белгісі емес пе?. Ата-ананың қадірін білмеген қоғам ұрпағынан сый күтпесін. Елдіктің бастауы – бесік. «Ел болам десең, бесігіңді түзе», – деп бекер айтылмаған. Ұрпағымыз бесіктен белі шықпай жатып тілазарлық етпесін десек ата-анамызға деген сый-құрметімізді ой елегінен өткізгеніміз абзал. Өйткені ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) хадисінде: «Сендер әкелеріңе (ата-аналарыңа) жақсылық жасаңдар, балаларың да сендерге жақсылық жасасын»9, – деп ғұмырлық өсиет етті. Ата-анамызға көрсеткен сый-құрметіміздің өтеуі балаларымыздан қайтатынын мәлімдейді. Құран кәрімде айтылғандай: «Жақсылықтың қарымы дәл сондай жақсылық емей немене?!»10 Бұл – құдіреті күшті Алла тағаланың орнатқан заңы. Олай болса, шаңырағымыздың керегелері сыйластықпен керілсін десек, отбасымызға бақ қонып, берекесін берсін десек, ата-анамыздың алдында құрақ ұшып, мерейін өсірейік. Олардың ризашылығына бөленіп, ақ батасын алайық. Ал бұл жолда бізге жөн сілтейтін, бағыт-бағдар көрсететін Құран кәрім мен Алла елшісінің (с.а.с.) хадистері екені даусыз. Себебі рухани құндылықтарымыздың негіздерін үйренуде біздің ең басты қайнар көзіміз – Құран мен сүннет. Осы екі қайнар көзде ата-ана ақысына қатысты айтылған ұстанымдар дініміздің аталмыш тақырыптағы тұжырымдарының айғақтары болып саналады. «Жұмақтың кілті – жаныңда» атты кітап Құран мен сүннеттің ата-ананың қадірі жайлы ұлық ұстанымдарын жұртшылыққа жеткізуді мақсат етеді. Бұл кітапты дайындау барысында мұсылман ғалымдарының еңбектерін, тәпсір кітаптарын қазақтың қабырғалы ақын-жазушыларының даналық пайымдауларымен ұштастырып тақырыптың тынысын кеңейтуге тырыстық.

---

I ТАРАУ

ҚҰРАН МЕН ХАДИСТЕГІ АТА-АНАНЫҢ АҚЫСЫ

Құран мен хадисте ата-ана ақысы жайлы

Адам баласын жаратып, оған сана мен ақыл беріп, Жаратқанға құл болу секілді ұлы жауапкершілікті жүктеген Алла тағала оны мына фәни дүниеде де ескерусіз қалдырмады. Пайғамбарлары арқылы оларға тура жолды көрсетті. Адамзатты тура жолға бастауы үшін пайғамбарларының кейбіріне парақтар, кейбіреулеріне кітап жіберді. Соңғы пайғамбары Мұхаммед Мұстафаға (с.а.с.) ақырғы кітап – қасиетті Құран кәрімді нәсіп етті.

Адамзатқа жіберілген осы соңғы қасиетті кітапта шексіз мейірім иесі Алла тағала ата-ананың ақысына ерекше назар аударған. Менің құзырыма ата-ана ақысын аяқ асты етіп емес, қайта олардың ризашылығына бөленіп, ақ батасын алып келіңдер деп бұйырған. Ал Ұлы Жаратушының ескерткен нәрселерін құрмет тұту – мұсылмандықтың белгісі.

Құран кәрімде ата-ананың ақысына ерекше мән берілгені секілді Пайғамбарымыздың да бұған барын-ша ден қойғанын оның хадистерінен нақты көруге болады. Бүкіл ғаламға рақым ретінде жіберілген ардақты Елші үмбетіне сөздері мен істері арқылы кез келген мәселеде үлгі болған. Пайғамбарымыз түрлі себептерге қатысты ата-ананың ақысына ерекше назар аударып, ескерту мен талап-тілектерін айтып отырған.

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Аллаға деген сенім мен тәухид мәселесінен кейінгі ең көп көңіл бөлген мәселенің бірі – ата-ананың ақысы болатын. Ислам діні келмей тұрып қараңғы түнекте адасып жүрген адамдарға күннің көзін айқара ашып, жарыққа қарай бастаған Алланың ақырғы елшісі (с.а.с.) ата-ананы жаннаттың қақпасына һәм көлеңкесіне теңеген. Оларға жақсылық жасаудың қадір-қасиетін баяндаған. Үмбетін ата-ананы құрметтеуге шақырған. Төменде Құран аяттары мен Пайғамбарымыздың хадистері негізінде осы екі абзал жанды қадір тұту жөніндегі мәселелер қозғалмақ.

Жаратқанға құлшылықтан кейінгі парыз

Барша адамзаттың жаратылу мақсұты – Алла тағаланы тану және Оған құлшылық жасау. Өмірдің ең басты ақиқаты осы. Құранда бұл ақиқат, яғни Алла тағаланы танып, Оған лайық түрде құлшылық ету жайлы баяндалған соң, ата-ананы сыйлап, оларға жақсылық жасау міндеті айтылады. Ұлы Жаратушы Иеміз адамдарға Өзіне құлшылық жасаумен қатар, ата-анаға құрмет көрсетуді бұйырады.

«Исра» сүресінің 23-аятында Алла тағала: «Раббың бір Өзіне ғана құлшылық етуді, ата-анаға барынша жақсылық жасауды үкім етті», – деп, Алла тағалаға құлшылық жасау тәрізді ата-анаға жақсылық жасаудың да парыз екенін мәлімдейді.

Алла тағалаға құлшылық ету мен ата-анаға жақсылық жасаудың бір аятта, бірінен соң бірі баян-далуы – Алла тағаланың ата-ананы қадірлеуге қаншалықты мән беретінін көрсетеді. Әрі бұл аятта Алла тағалаға құлшылық пен ата-анаға жақсылық жасау арабшадағы «қада» етістігі арқылы берілген. «Қада» етістігінің мағынасы «нақты үкім берді, бұйырды» дегенді білдіреді. Демек, Алла тағалаға құлшылық жасау адамдар үшін нақты үкіммен бұйырылған парыз болса, ата-анаға жақсылық жасау да сондай маңызды парыздың бірі. Бұл аятта «нақты үкім берді» деген етістіктің қолданылуының да өзіндік сыры бар: Алла тағаланың алдында құлшылық жасамауға адамдардың айтатын ешқандай сылтауы жоқ. Себебі адам баласын жаратып, өміріндегі барлық нәрсені оған нәсіп еткен Алла тағала. Сондай-ақ, ата-ана ақысын аяқ астына таптауға да ешкімнің құқығы жоқ. Себебі адам болып жаратылған күннен бастап өмірінің соңына дейін оған жанашырлық танытатын осы абзал жандар. Сондықтан Алла тағала ата-ана ақысына қатысты да «нақты үкім бердім» дейді.

Аятта ата-анаға жасалатын жақсылық араб тіліндіге «ихсан» сөзімен берілген. Ихсан сөзінің мағынасы «ата-анаға құрмет көрсеткенде, қолғабыс жасағанда Алланы көріп тұрғандай шынайы әрекет ету» дегенді білдіреді. Сахаба Абдулла ибн Аббас (р.а.) осы аяттың «ата-анаға жақсылық жасауды бұйырды» деген бөлімін: «Ата-анаңның қасында киіміңді сілкілеп қақпа, себебі киіміңнен шыққан шаң-тозаң олардың мазасын алуы мүмкін», – деп тәпсірлейді. Осылайша ата-ананың көңіліне шаңның тозаңындай болсын кірбің түсіруге болмайтынын айтып, мәселенің қаншалықты жауапкершілікті қажет ететінін көрсетеді.

«Ниса» сүресінің 36-аятында да Алла тағала құлдарына: «Бір Аллаға құлшылық жасап, Оған еш нәрсені серік етіп қоспаңдар. Ата-аналарыңа жақсылық жасаңдар. Сондай-ақ жақын туыстарыңа, жетімдерге, кедей-кепшікке, жақын көршілеріңе, алыс көршілеріңе, (сапарлас немесе жақын) жолдастарыңа, (елінен жырақта жүрген) мұқтаж жолаушыға және қоластыларыңдағы құлдарың мен күңдеріңе жақсылық жасаңдар. Шүбәсіз, өзін әлдеқандай көретін мақтаншақты Алла жақсы көрмейді» деу арқылы ата-анаға құрмет көрсетуді бұйырады. Аятта Алла тағала адамдарды бір-біріне жақсылық жасап, құрмет көрсетуге шақырады. Қоғамдық қатынастарда игілікті негіз етіп белгілейді де сол игіліктің төріне ата-ананы шығарады. Алла тағалаға ғибадат етіп, Оған серік қоспау әмірінен кейін бірінші орында ата-анаға құрмет көрсетілу керек екендігі баяндалады.

«Һ