Алматы – 2022

ӘӨЖ 1/14

КБЖ 87.3

Б 38

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ

Идея авторы – Абзал Құспан

Б 38 Бейсен және Болмыс. Санжар Керімбай. «Отбасы» Баспа үйі, Алматы – 2022. – 224 б.

Бұл кітапта журналист Бейсен Құранбектің болмысына экзистенциялық талдау жасалады. Бейсеннің өмірінен мысал келтіре отырып, экзистенция, логотерапия психологиясын жан-жақты түсіндіруге тырысады. Адам болмысы қалай ашылады, қалай көрінеді, өмірдегі мәнін қалай анықтайды деген әртүрлі ситуацияларды араластыра отырып, сұрақтарға жауап беріледі.

Кітап экзистенция философиясына, логотерапия іліміне қызығатын оқырманға арналады.

ISBN 978-601-7656-18–8 © Керімбай С. © Абзал Құспан © OtbasyBooks

Бұл кітапты не үшін жаздық?

«Бейсен және Болмыстың» жазылуына не нәрсе ықпал етті?

Жауап біреу және анық. «Бізді қағазға тезірек түсіріп, жарыққа шығар» деп жанымызды түртпектеген Бейсеннің өзі емес, оның өлшеулі ғұмырында түсініксіз тіршіліктен түсінікті етіп жасап шыққан ғибратты ТАҒДЫРЫ.

Тағдыр деп нені айтамыз? Тағдыр – біз үшін адамның ерік-қалауы араласа алмайтын тәуелсіз аймақ. Яғни өзгермейтін Болмыс. Біз енді қалай қиялдасақ та, қалауымызбен қылшығын да қисайта алмайтын өз алдына дербес бір объекті. Өмір сүруді қырғын қызыққа айналдырып, жалығу мен торығуды тоқтатып қоятын таңғажайып қуат та осы тағдыр мен адамның ерік-жігерінің жекпе-жегінен пайда болады.

Бұл жекпе-жекте адам бірде жеңеді, бірде жеңіледі. Мәселе жеңу не жеңілуде емес. Жекпе-жек біткенше майданнан қашып шықпай соңына дейін төзуде. Ең бастысы – бұл майданға не үшін кіріп, кім үшін айқасқаныңды ақылың мен жүрегің анық айырып тұрса болғаны.

Түпкі мұраты көңілге анық болған кез келген күрестің мәңгілік МӘНІ болады. Сәтімен игерілген осы МӘН бұлыңғыр күйде тұрған абстрактілі адам болмысына әрі тұнық, әрі мәңгілік сипат дарытады. Міне, осы мәңгілік сипаты бар Болмыс қай кезде де өзінің БАР екенін білдіріп, басқа жұртты мазалап, мәңгілік мұратқа шақырып тұрады.

Әу баста Бейсен марқұм дүниеден озған соң салт бойынша аза тұтып, оны жөнімен жоқтау үшін жиырма беттік естелік жазып әлеуметтік желіге жариялағам (кітаптың соңында бұл естелікті қаз-қалпында ұсындым). Осыдан соң дәл сондай әсерлі естеліктер айтып, бірнеше адам маған хабарласты. Бәрінің де естелігі тірі жанды тебірентпей қоймайды. Құр естіп қоя салуға обал-ақ оқиғалар. Бәрі де кітапқа сұранып тұр.

Артынша «Бейсеннің өмірін неге тұтас жазбайсыз? Естелігіңіз толық емес. Не басы жоқ, не аяғы жоқ. Құр босқа ынтық қып қоятын шикі дүние болып қалыпты. Осыны бір қолға алсаңыз» деген ұсыныстар да түсе бастады. Осы ұсыныстар батыл қадам жасауға жүрексініп тұрған маған қосымша қамшы болды.

«Бейсеннің өмірін кітапқа айналдырсақ қалай қарайсыз? Естеліктер бере аласыз ба?» – деп жан-жарына хабарласып, рұқсат сұрадым. Ол менен осындай ұсыныс түсерін сезіп, дайындықпен күтіп жүргенін және еңбектің жарық көруіне жәрдемін аямайтынын бірден айтты.

Бірақ ол пандемия кезіне тура келді де, жұмыс уақытша тоқтады. Эпидемия әлсіреп, жағдай біршама жақсарған соң ғана бұл істі шындап қолға алудың сәті түсті.

Бейсеннің болмысын зерттеуді қолға алғанда негізінен логотерапия теориясын басшылыққа алдық. Оның ең басты екі түрлі пайдасы бар. Біріншісі «Мәнге ұмтылыс» (The will to meaning) теориясы арқылы Бейсеннің болмысын барынша ашып көрсетуге мүмкіндік туады. Екіншісі жазылған еңбектің ықпал ету аймағын кеңітеді. Яғни бұл кітап тамыр-таныс, туған-туыс арасында ғана тарайтын әулеттік дүние болмауы тиіс. Жазылған еңбектің адам болмысына қызығатын барлық оқу орындарына қосымша оқулық ретінде де ене алатын академиялық сипаты болуы тиіс.

Қарап отырсаңыз, Бейсеннің тағдыры ғайыптағы бір Тылсымға талпыныстан тұрады. ХХ ғасырдың басында «Адамды тіршілікке құштар еткен не?» деген аса маңызды экзистенциялық сұрақ Еуропада күн тәртібіне қайта келді. Бұл сұраққа бұрынғыдай философтар емес, психотерапевтер де жауап беріп жатты. Теориясын «рақаттану принципіне» негіздеген Зигмунд Фройдтың пікірінше адамда құмарға тоймайтын либидо ғана бар. «Бірақ ол жыныстық қалауын елдің ішінде ашықтан ашық жүзеге асыра алмайды. Қалай десек те, қоғамдық талап пен қысым оны бір тәртіпке түсіреді. Сондықтан либидо нәпсани қалауын эгомен ақылдаса отырып, СУПЕР ЭГО-мен санаса отырып сыпайы түрде жүзеге асырады. Адамның діни амалдары мен философиялық ой-толғамдары да либидоның сублимацияға айналған түрі. Айналып келгенде адамның түпнегізінде құтырына құмартқан ИД-тің нәпсани қалауынан басқа дым да жоқ. Осы құмарлықтың жолы тарылып, рақаттану азайғанда өмірге деген құлшыныс та күрт төмендейді», – деп тұжырым жасады.

Бірақ мұндай өлшем Бейсен сияқты таңғажайып типтердің құпиясын ашпайды. Себебі Бейсен – адамды еріксіз мас қылатын жастық шақтың өзінде құмарлығын қатаң бақылауда ұстаған есті азамат. Айкидомен шұғылданып, Шығыс даналығын меңгеретін кезінде ойын-сауыққа берілмек түгілі, онша-мұнша тақуаңыз төзе алмайтын аскеттік өмірді бастан кешкен. Осының өзі-ақ Бейсеннің жас кезінен өмірді өнегемен сүруге бекінгенін білдіреді.

Маңызды сұрақпен бетпе-бет келген тағы бір ғалымның аты – Альфред Адлер. Оның ойынша өмір сүруге мотивация беріп тұрған күш – ел мойындайтын мәртебеге жетуге деген ұмтылыс. Адам білім мен билікке де сол үшін құштар болады. Мұны қарапайым қазақшаласақ – қатарының алды болуға тырысу. Бір қарағанда бұл да бір дұрыс көзқарас сияқты көрінеді. Себебі жастардың дені «Екінші болма!» деген ұранның күшімен өздерін жанталаса жетілдіріп, ілім-білімге ұмтылып-ақ жатқан жоқ па?

Бірақ Макс Шелер бұған қарап: «Адлердің теориясы жақсы. Бірақ адамның бәріне жарамсыз. Мәртебе теориясы карьерист типтерге ғана дөп келеді екен», – деп ақырын ғана түйреп өтіпті.

Ал «Адам бұл өмірде Мәнге қарай ұмтылады. Оны өмірге құштар қылған нәрсе ғайыпта тұрған трансцендентті МӘН» деген көзқарасты жетілдірген Виктор Франкл да Адлердің мәртебеге, яғни қоғамдық статусқа тартылатын теориясын былай деп сынайды:

«Адлердің мәртебе ұмтылысы өте жақсы. Бірақ ол бір нәзік нәрсені байқамай қалды. Адам баласы әлеуметтік статусқа ғана емес, сонымен бірге моральдық мәртебеге де ұмтылады. Мұндай талпынысқа түскен тип жер әлемнің ішіндегі дүнияуи мәртебені місе тұтпайды. Олар адамның миына сыймас ұлы бір БОЛМЫСҚА қарай ұмтылады. Соны игеріп, ОНЫМЕН біте қайнасып кеткісі келеді. Осы ұмтылысы жүзеге асқан кезде моральдық мәртебесі оған «Ажалсыз адам» мәртебесін қоса сыйлайды».

Қолыңыздағы кітапты мұқият оқысаңыз, Бейсеннің адамшылық мәртебеге ұмтылғанын көресіз. Журналистік карьерасы шарықтап тұрған кезде де оған билік тарапынан өте жақсы қызметтер ұсынылған. Әкім-қаралармен де аралас-құраластығы, сыйластығы өте жақсы болған. Осыншама мүмкіндігі бола тұра Бейсен бір де бір креслоға сұқтанбаған не қызметке сұранбаған. Керісінше барлық ұсыныстан саналы түрде бас тартып, керек десең, ажалдың өзі әсер ете алмайтын ең маңызды аймаққа бет түзеп кете берген. Барлық ситуацияда қабылдаған шешімі мейлінше объективті МӘНГЕ қарай бағытталған.

Трансцендентті Мәннің сәулесі адамның бүкіл өміріне жарық беріп, оның тағдырына қашалып қалған рухани рельефтерін анық көрсетеді. Америкалық антрополог Мэри Бэйтсон былай дейді: «Біз сүрілген өмірді баяндап бастағанда жасампаз жаратылысқа айналамыз. Жұрттың дені: «Ойдан құрап жазылған шығармада ғана бірізді сюжет бар. Шынайы өмір ондай емес. Бәрі күтпеген кездейсоқ оқиғадан құрылады», – дейді. Әсте олай емес. Барлық адам өз өмірін еске алып, қайтадан баяндап бастағанда оның ішінен ортақ сюжетті опоңай тауып алады. Бір оқиға – екінші оқиғаның заңды сериясы».

Бэйтсонның ойымен келіспеске шара жоқ. Расымен солай. Яғни мағыналы бір іс өміріміздің барлық белесінде алдымыздан шығып, тағдырды өнегемен өрнектеуге мүмкіндік береді. Әрбір жасалған қадам мен қабылданған шешім сапасына қарай адамның болмысын, идентификациясын айшықтап тұрады. Өткен өмірді жиіжиі еске алып, саналы түрде саралап отыру сол үшін керек. Оның салмақсыз тұстарын алып тастап, мағыналы тізбекті бір-бірімен қиыстыру арқылы қою тұтастыққа қол жеткіземіз. Біз өткен өмірді басқаша сүріп шыға алмаймыз. Аяқталған өмір тағдырға айналып болды. Бірақ оны қалауымызша қиып, эпизодтарды бір-біріне жалғап жұп-жұмыр етіп монтаждай аламыз. Мұны фильм жасаушы режиссерлер жақсы түсінеді. Мықты режиссер оператордың түсіріп келген мол материалынан жұп-жұмыр туындыны кесіп алып шедевр шығарады. Сол үшін де монтаж жұмысы ең маңызды, ең жауапты кезең саналады. Көрерменнің ішін пыстыратын мағынасыз сюжет фильмде мүлдем болмауы тиіс. Фильм неше сағатқа немесе неше серияға созылса да, бір ғана Мәннің желісімен жүріп отырады.

Бейсеннің де сүріп шыққан өмірін кітап етіп жазғанда Мәннің ережесіне сәйкес монтаж жасап шықтық. Ал бұл, Құдайдың адамға берген ең ірі қасиетінің бірі. «Мәннің қуаты» (The power of meaning) атты еңбектің авторы Эмили Смит те осы ойды былайша әдемі айшықтаған:

«Ықылым заманнан-ақ адамның бойында өткен өмірді мағынасына қарай баяндап отыратын қасиет бар еді. Ондағы мақсат біреу. Бұл дүниеге мейлінше Мәннің жарығын тарату. Адамзат ежелден-ақ хаос көрсе оны дереу реттеп қоюға ынтық. Мысалы, құлағымыз у-шудың арасынан анық сигналды қағып алуға дайын тұр. Бұлтқа қарап, оның арасынан белгілі бір формаларды көзбен сүзіп аламыз. Миға құйылған кез келген ақпаратқа өз тарапымыздан қосымша мағына жүктеп, ақылмен әдемі тәпсір береміз. Олай етпесек өмір сүре алмаймыз. Кез келген құбылыстың не өткен оқиғаның маңызды мағынасын қалай да сүзіп алып, көңілге түйіп алуға тырысамыз. Тарихшылар да бізге өткен заманның оқиғасын жеткізгенде телегей-теңіз фактілерді жөнжосықсыз ақтара бермейді. Тарихтан үйренуге міндетті болған сабақтарымызды сұрыптап беруге барын салады».

Өзіңнің де, өзгенің де кім екенін анық біліп, жақыннан танығың келсе – оның өмір тарихымен таныс. Адам қандай іске араласты? Нені құндылық деп таныды? Бойына қандай өнерді сіңірді? Бастан кешкен оқиғасына қандай позициядан баға берді? Осы сұрақтардың жауабы дұрыс берілген сайын белгісіз жанның кім екені көз алдымызда айқын болады. Керек десең өз-өзіңді дәл осындай әдіспен айқындап алуға әбден болады. Сондықтан да ғалымдар: «Әр адамның жеке өмірбаяны болсын. Өз өмірін өзі баяндасын», – деп ескертеді.

Кейін бұл сала дами келе 1980 жылдардан бастап нарративті психология деп аталып кетті. Оның шарты бойынша әр адам өзі сүрген өмірге өзі баға беруі тиіс. Америкалық ғалым Ден Мак Адамс дәл осы саланы отыз жылдан астам зерттеді. Ол тыстан таңылған түрлі жалған идеяларға маталып қалып, өзін таппай аласұрып жүрген жандарға өз өмірін өзіне кәдімгі миф сияқты баяндатып қоятын. Баяндау барысында өміріңе қалауыңша мағына дарыта аласың. Өзің тұтынған құндылықтар мен ұстанған дініңе орай қосымша тәпсір берсең тіптен жақсы.

Осындай баяндау еркіндігі берілген кезде ғана адамдар өмірінің өзі ойлағандай мүлдем босқа өтпегенін түсінеді.

Жас кезінде мән бермеген ұсақ-түйек оқиғалардың есейе келе тағдырының шешуші сәттеріне тікелей әсер еткенін байқайды. Тіпті кей тұстарында кереметке кезігіп, құдіретті бір күштің тікелей қолдауымен тура келген ажалдан аман қалғанын айтып отырады. Ақырында оның өмірі қиыншылықпен басталып, ең соңында «осылайша ол мақсат-мұратына жетіпті» деп аяқталатын классикалық ертегіден аумай қалады. Осы кезде ғана санасы тұманданған пенде өзін әсерлі бір аңыздың не ертегінің қаһарман кейіпкері сияқты сезініп, өзіне деген құрметі күрт артады.

Әрине, біздің жағдайда сәл басқаша. Бейсен өз өмірін өзі баяндай алмайды. Оның өмірін саралап, монтаждап отырған біз. Дегенмен «Кімді танығың келсе де, әуелі оның өмірбаянын сұра» деген қағидаға орай Бейсеннің де өміріне үңіліп қарасаң, мағыналы өрнекпен әдемі тоқылған тағдыр кілемін қиналмай көре аласың.

Бір қарағанда оның тағдыры өмірі бітпейтін журналистік жүгіріс пен басшылықтың соңы жоқ жиналысынан тұратын сияқты сезіледі. Шындығында әсте олай емес. Оның өмірінде бір-бірімен мағынасына қарай ілініскен ғибратты оқиғалардың ізі сайрап жатыр. Ешқайсысы да кездейсоқ болды дей алмайсың. Бәрі де саналы әрекеттің қолдан тудырған толқыны. Сапасы мен мәніне қарай өмір иесіне таңғажайып мәртебе сыйлаған.

Нарративті психологияның тағы бір майталманы – Майкл Кроссли де осы заңдылықты баса айтып көрсетеді. Біздің заманда: «Өзімді жоғалтып алдым. Өзімді таппай жүрмін», – дейтін жұрттың қарасы қалыңдаған. Осының бәрі адамның өлшеулі ғұмырды тиімді пайдалана алмауынан шығып жатыр. Адамның жаны да, санасы да, рухы да, болмысы да бұл дүниеде заттай нәрсеге тәуелді емес. Адамның болмысы уақыт ішінде ізгі амалға ғана тәуелді. Ізгілікті құр танып қоя салудың өзі жеткіліксіз. Оны көздің қарашығындай қорып, оның шырағы сөніп қалмасын деп соңына дейін күресетін ерлік істер ғана көрінбейтін адам жанын БАР бола алатын БОЛМЫС түріне түсіреді. Өзін-өзі тапқысы келген, өзін-өзі терең түсінгісі келген адам қорықпай қадам жасап, батыл түрде күрессін. Күрескер кісілер ғана өзін БАР ретінде анық сезініп, мәңгілік жоқ болу деген үрейден ада болады.

Міне, осындай ғалымдардың теорияларына сүйене отырып, «Бейсен және Болмыс» деген кітапты дүниеге әкелдік. Дұрысы, оның қалдырып кеткен Болмысы осы кітапты тудыруға түрткі болды. Бәлкім, кім біледі, Бейсеннің ізгі істері мен таңғажайып тұлғасы, өнегелі өмірі өзін-өзі жоғалтып, таппай жүрген жандарға рухани серпін беріп, өмірге деген құштарлығын оятар. Егер олай боп жатса, ол да ғайыптағы Мәннің тіршіліктегі табиғи көрінісі саналады. Мағынамен сүрілген мәнді өмір тағы бір мағыналы тіршіліктің өмірге келуіне түрткі болуы тиіс.

БЕЙСЕН ДЕГЕН КІМ?

1971 жылы Алматы облысы Қызылжар ауылында Құранбектер отбасында бір бала дүниеге келді. Ағайынтуыс жиналып, балаға азан шақырып ат қойды. Оның есімі туу туралы куәлікке «Бейсен Құранбек» деген атпен таңбаланды. Бірақ бұл сіз білетін «Айтуға оңайдың» Бейсені емес. Оның кім екені әлі белгісіз, болмысы анықталмаған, беймәлім Бейсен еді. Адам болмысын зерттеумен шұғылданатын экзистенциализм ғылымы әңгімені осылай қарастырады.

Жалпы адамзаттың ең жиі жіберетін қателігі осы тұс. Олар: «Мен дүниеге дайын күйімде тудым. Менің кім екенім әуелден анықталған», – деп бірінші қадамды қисық алады. Осы қисық қадам оның рухани эссенцияның сапасына кері әсер етеді. Яғни дүниеден өтер сәті туғанда өзінің кім екенін анықтай алмай аласұрады. Жан берудің ауыр азабы осы түсініксіз болмыстың кесірінен туындайды. Герман Фейфель «Өлімнің мәні» деген еңбегінде мынадай ой айтады. «Әсілінде өлім сәтіндегі паника тән азабынан тумайды. Бұл – болмыстың жанайғайы. Тіршілік атты таңғажайып феноменді зая кетірген адам сол күйі кім екені анықталмаған өз болмысынан өзі шошиды. Ол: «Бұл менің ажалым емес. Мен бұлай өлмеуім керек еді. Тағы да сәл уақыт берсе басқаша өлетін мүмкіндігім бар еді», – деп шыңғырады. Өкінішке орай мүмкіндік қайта берілмейді.

«Адам әуелден-ақ кім екені белгіленіп туылады» деген қате философия тұтас қауым мен халықты геноцидке ұшырататын апатқа апарып тіреген. Алысқа бармай-ақ, ІІ дүниежүзілік соғыста фашистер дәл осы сылтаумен еврей жұртын аяусыз жаншып жіберген. Яғни: «Сендер мына дүниеге қарғыс қамытын киіп келгенсіңдер. Кім екендерің айтпаса да белгілі. Сендерді өлтіру қоғам үшін өте пайдалы», – деп есептеген.

Осындай зобалаң заманнан соң «Адам болмысы не? Ол қалай қалыптасады? Оны адам етіп ұстап тұрған тұрақты нәрсе бар ма?» деген сұрақ ойшылдар ортасында қызу талқыға түскен.

Осыдан келіп Сартрдың «Экзистенция эссенцияның алдында жүреді» деген атақты афоризмі айтылды. Бұл афоризмді оңай түсіндіру үшін мынадай мысал береміз. Тауық эссенциямен туады. Жұмыртқа инкубаторда жатқанда-ақ қай күні балапан болатыны, қанша салмақ жинайтыны, қай күні сойылып, етке айналатыны белгіленіп қойылады. Яғни тауықтың миссиясы анық. Одан бөлек күшік пен марғауға қарап та олардың болашақта қандай ит, қандай мысық боларын анықтай аласыз. Ал адамда олай емес. Дүниеге келген сәтінде оның кім екенін тауық сияқты дәл біле алмайсың. Адамның эссенциясын экзистенция анықтайды.

Экзистенция деген не? Экзистенция деген – іште емес, тыста көріну. Құпия тұрағынан дене арқылы тысқа бар болып көрінуге талпыну деген мағынаны білдіреді. Мұны халықтың ұғымындағы «ниет» сөзімен түсіндіруге болады. Іште бекіген ниет нақты амалмен іске аспаса, оның бары не жоғын айыра алмайсың. Яғни ниет экзистенция жасап тысқа шыққанда бес сезім мүшесіне сезілетін эссенцияға айналады. Мысалы, Ыбырайым пайғамбарды Намрұт отқа өртегенде қарлығаш экзистенция жасады. Ол пайғамбарға жақтас екенін құр сөзбен білдірген жоқ. Үлкен отқа қанатымен су сеуіп, ниетін эссенцияға айналдырды.

Ой түсінікті болу үшін қиссадан үзінді берейік. Ыбырайым пайғамбардың заманында Намрұт деген патша өмір сүреді. Бір күні ол пайғамбармен ұстасып, Ыбырайымды отқа өртемек болады. Үлкен шұңқыр қазып, ішін қырық арба отынмен толтырады да, расулды сонда салады. От лапылдап жанған сәтте бір қарлығаш тұмсығымен су тасып, өртті сөндірмек болады. Оған өзге құстар күліп: «Әй, сорлы, бір тамшы суың алапат отқа не болады?» – дейді. Сонда қарлығаш: «Бұл оқиға жақсы мен жаманды, дос пен қасты айыратын кездік сықылды. Өртті мен өшіре алмасам да, ниетім өшіреді», – дейді. Айтқандай осы оқиғадан соң қарлығаш адамның досына айналып, оның шатырына ұя салатын болыпты.

Адам БОЛМЫСЫН түсіндіргенде де солай. Мөлдір сипатта бар екені яки жоқ екені белгісіз Болмыс дене арқылы мағыналы бір іске белсенді араласқан сәтте ғана эссенцияға айналады. Мәнсіз, мағынасыз өмір сүретін адамның өлген соң тез ұмытылып, елдің есінен тез шығатын себебі осы. Оларда эссенция жоқ. Адам өз болмысын экзистенция жасап, тысқа көрсете алмаған соң енді жасанды жолмен көрінуге тырысады. Авторитарлы режим орнаған елдерде диктаторлар өзіне ескерткіш орнатумен әуре болады. Экзистенция арқылы қалыптастыра алмаған эссенциясын ескерткіш-мүсіндер арқылы жасауға тырысады.

Экзистенция – адамға ғана тән құбылыс. Адамнан басқа мақұлықта керісінше. Жан-жануар мен шыбыншіркей эссенциямен туылады. Олар экзистенция жасамайды. Саналы түрде таңдау жасап, қайырлы не қайырсыз іске араласып өзін сынап көрмейді. Таңдау арқылы өз тағдырын өзі қашайтын болғасын да адам болмысы ең ардақты, ең қадірлі, ең қастерлі болмыс саналады.

Ал Бейсен Құранбек туған кезде оның бойында не бар еді? Ашылмаған Болмыстан басқа түк те жоқ еді. Ашылмаған Болмыстың ішінде не бар еді? Оның ішінде Жауапкершілік, Махаббат, Еркіндік, Ар-ұят, Мейірім, Сабыр, Ақыл-парасат, Қайсарлық, Тәубе сияқты рухани феномендер бар еді. Бірақ бұл феномендер өзінен-өзі іске қосылмайды. Адам оны УАҚЫТ деп аталатын таңғажайып құбылыстың ішінде ерік-жігерімен іске қосады. Мартин Хайдеггердің «Болмыс және Уақыт» деген философиясы осыдан шыққан. Қазіргі кванттық физика мен нейропсихология уақыт факторының жоқ екенін оп-оңай дәлелдеп береді. Бірақ Құдайдың құдіретімен біз бұл дүниеде Уақыт пен Кеңістікке тәуелді болып өмір сүреміз. Олай болса жоқ Уақыт қалайша бар болып тұр? Жоқ нәрсені бар етіп көрсетудің мәні не? Оның мәні біреу: Саған өлшеніп берілген уақыт еншісінде жоғарыда аталған Болмыстың бүкіл қасиеттерін ашып таратуға үлгеруің керек. Бұдан да қызығы, саған берілген уақыттың қай күні бітетіні құпия. Әманда, қарыс жерде сені қаза да, қазына да күтіп тұрады. Осыны бүкіл жұлын-жүйкесімен сезінген адам өмірінің әрбір минутын экзистенциямен өткізуге барын салады.

Бейсен атты Болмыстың кереметі де осында. Осы философияны арнайы оқымаса да, жан-жүрегімен түсінген таңғажайып тұлға. Ол есейген сайын өмірдің қадірін терең түсінді. Болмыстың бүкіл қасиетін барынша ашып үлгеруге оған қырық тоғыз жыл ғұмыр жеткілікті болды.

ТАРИХИ ТІЗБЕК

Әдетте қоғамда «Адамды не қалыптастырады? Тәрбие ме, тегі ме?» деген түбі жоқ талас бар. Екі тараптың да өз теориясын дәлелдейтін уәждері жетіп артылады. Және оны логотерапия ғылымы теріске шығармайды. Қанмен келген қасиет – Болмыстың ашылуына қосымша қолдау. Ал оған жүйелі түрде рухани тәрбие берілсе, нұр үстіне нұр болады. Бірақ бұл шешуші фактор емес. Бұл туралы кейінірек тарқатып айтамыз.

Алдымен текке тоқтайық. Бейсеннің өз атасы мен нағашылар тізбегі қайдан келді?

Ақсақалдардың айтуынша Бейсеннің жеті атасы да молда болған адамдар. Бәрі де осы Жетісу өңірі, қазіргі Қызылжар ауылының төңірегін мекендеген. Руы – қаңлы. Қара қаңлы ішінде Оңбай, оның ішінде Бадырақтан тарайтын жұрт.

Бейсеннің өз әкесі Абай болғанымен, шал-кемпірдің қолында өскен. Атасы Жанысбек бауырына басып, Шәкәрбану әжесін апа деп өсті.

Жанысбектің өзі пірге қол берген, уәзипасы бар, сөзі дуалы, елге қадірлі ақсақал болған. Жанысбек сегіз жасында әке-шешеден жетім қалған. Өздері ағайынды төртеу болған екен: екі ұл, екі қыз – Жанысбек, Байысбек, Гүлипа, Сара. Әпкелері он үш жасқа келгенде ұзатылып кетеді. Ал інісі он жасқа келгенде қайтыс болады. Сөйтіп өзі жалғыз қалады.

Жанысбек білімге ерекше құмар болған екен. Ауылға бір молда келіпті десе, бір жерде біреу бала оқытып жатыр десе, арнайы іздеп барып, білім үйренеді екен. Байлар баласын оқытуға молда жалдаса, Жанысбек сол үйге барып қызметке жалданады. Қорасын тазалап, қи ойып, ақысына ілім алады. Сөйтіп алты жыл білім жинап, «Әптиекке» дейін жетеді.

Сөйтіп жүргенде 1930 жылдардағы молдаларға қарсы зобалаң басталып кетеді. Жанысбектің артына адам түсіп, қуғынға ұшырайды. Ерте есейген бозбала бой тасалап, жегжаттарын паналайды. Сол тұста Қапалда мал дәрігерінің оқуы ашылып жатқан болатын. Мұны естіген салт басты, сабау қамшылы Жанысбек салып ұрып сол оқуға барады. Ол оқуды бітіріп, өмір бойы мал дәрігері болады. 1941 жылы соғысқа аттанып, 1943 жылдың аяғында ауыр жараланып елге оралды. Ұрыстарда батырлығымен көзге түсіп, «Қызыл жұлдыз» орденімен марапатталған. Бірақ өзінің ондағы ерліктері жөнінде елжұртқа да, бала-шағасына да жақ ашпайды екен. Тіпті «Қызыл жұлдызды» алғанын бала-шағасы бертін келе естиді. Харьковте аяғынан, Смоленскіде білегінен ауыр жарақат алған. Жарақатының ауыр болуына байланысты құжаттарға «өлді» деп те жазылып кеткен.

Үйіне қара қағаз келеді. Ол кезде Шәкәрбану әжеміз он алты жаста екен. Байының өлгеніне көзі сенгенімен, көңілі сенбепті. Бір күні әкесі келіп:

— Қызым, өлгеннің артынан өлмек жоқ. «Тірі адам тіршілігін жасайды» деген. Әлі жассың. Төркініңе әкетейін. Мына жерде күнкөрісің де қиын болар, – дейді. Сонда әжеміз:

— Әке, менің алдымда екі ұлыңыз жастайынан шетінеп еді. Мені де сол шетінеген ұлдарыңыздың қатарына қоса салыңыз. Осы жерден кетпеймін. Байым өлсе, қара жамылып, қайғы жұтып отырған жалғыз мен емес. Осы ауылдағы әйелдердің жартысы қара орамал тартып жүр. Құдай басқа салса баспақшыл деген. Жесірлікті жазса, мойынсұнғаннан басқа не амал бар? – дейді. Әкесі:

— Ендеше маған күйеу баланың анау ер-тұрманын бер. Тәбәрік ниетпен алайын. Құр тұрғанша қажет бір іске жарасын, – дейді. Қызы ер-тұрманды береді.

Ол заманда ер-тұрман сияқты ат әбзелдері өте қат дүние еді. Жанысбек қария да майданға кетерде бәйбішесіне: «Ер-тұрманға ие бол! Біреу әкетіп жүрмесін», – деп тапсырған екен. Кейін әскерден аманесен оралған соң баяғы ер-тұрманды іздепті. Сөйтсе Шәкәрбану әжеміз:

— Шал-ау, сенің амандығың олжа. Басың аман болса, әлі-ақ ер-тұрман жасатып аларсың. Бұрынғы әбзеліңді қайын атаңа беріп, өзімді айырбастап қалдым. Әйтпесе ер-тұрман түгіл мені де жоғалтып алар едің, – депті.

Жанысбек қарияның соғыста аман қалуының мынадай да бір аңызы бар. 1930 жылдардан бастап Совет Одағында репрессия басталды. Шағын ұлт өкілдерін бір елден, екінші бір жерге көшіріп қудалау науқаны жүрді. Сондай бір кезеңде еврей ұлтының бірнеше өкілі осы Жетісу өңіріне жер аударылыпты. Қуғын-сүргінге ұшыраған барлық ұлт өкілдерін қазақ елі кері теппей, бауырына басты. Наны мен айранын аузына тосып, басындағы күркесімен, астындағы көрпесімен бөлісті. Жанысбек қарияның да осындай бір жақсылығы өтсе керек, еврейдің бір ғалымы риза болып, оған кішкентай Құран Кәрімді сыйлапты. Құранның көлемі сіріңкенің қорабынан да кішкентай. Бойтұмар ретінде жасалғаны көрініп тұр. Ұзындығы – 3,5 см, ені – 2 см. Арнайы салып жүретін футляры да бар. Әріптері көзге көрінбейді. Сондықтан футлярдың ішінде арнайы үлкейткіш шынысы (лупа) және бар. Жанысбек қария соғысқа аттанғанда да осы бойтұмардай Құран кітапшасы өзімен бірге жүрген деседі. Мүмкін қан кешкен ұрыс кезінде ажалдың аузынан тірі қалуына осы бойтұмардың шарапаты болған да шығар… Анығын бір Алла біледі.

1985 жылы Жанысбек қария Совет одағының батыры атағына ұсынылады. Бірақ кей құжаттарда қайтыс болды деп көрсетілгендіктен ол атақ берілмеді.

Жанысбекті бүкіл ауыл ерекше құрметтеген. Оның екі себебі бар. Біріншіден, ол күллі ауылға шарапаты тиген адам екен. Ел арасында «Жанысбек ашаршылықта бір қауым елді аман алып қалған» деген әңгіме бар. Бұл – рас сөз. Жалпы ашаршылық жылдары Қызылжар ауылынан бір-екі адам ғана аштан өліпті деседі. Ауылды Жанысбек пен оның құрдасы әрі досы Ақбота деген жігіт құтқарып қалады. Осы ерлігі үшін бүкіл ауыл ол кісінің атын атамай «Жәшаға», «Жәкем» дейді екен. Тіпті ауылдың үлкендері де ол екеуіне қарсы келмей, сыйлап өткен дейді. Жұрт Жанысбекті Қызылжар ауылының іргетасын қалаған адам деп те айтады.

Жанысбек өте еңбекқор, малмен бірге бау-бақшаға да жақын болды. Қысы-жазы бір тынбайды, егіні бітік шығып, ағаштары жемістен иіліп тұрады екен. Жер ортасы жасқа келгенде ғана қара жұмыс пен үйдің тіршілігінен алыстапты. Оның да бір оқиғасы бар екен.

Бір күні Жанысбек малға шөп оруға барады. Ол кезде колхоз бен совхоз бастығының рұқсатынсыз шөп оруға болмайды. Жердің бәрі үкіметтікі. Алдымен үкімет орады. Одан қалғанды ғана қарапайым жұртқа оруға рұқсат. Бірақ Жанысбек олардың рұқсатын күтіп жатпайды. Үйде де қарайған мал бар. Қасына кіші ұлы Бейісбайды ертіп, шабындыққа келеді. Біраз шөп орып, арбаға басып, кері қайтып келе жатқанда алдарынан совхоз бастығының көлігі шығып қалады. Көлікте колхоз бастығы Сағатбектің өзі отыр екен. Бірақ ол арбаны тоқтатып, айғайға басып, дау көтермейді. Көлігін шетке бұрып, бұларға жол ашып өткізіп жібереді. Өтіп кеткен соң Жанысбек баласына қарап: «Балам, болды, мынау мені мақтамен бауыздап кетті. Енді мен ештеңеге араласпаймын. Өз тіршілігіңді өзің істе!», – дейді. Сол айтқаннан дүние тіршілігіне араласуын қояды.

Ауыл-аймақтың Жанысбекті құрметтеуінің екінші себебі оның молдалығында еді. Бірақ ол кісінікі өлімжітімде жаназа шығарумен шектелетін құрғақ молдалық емес еді. Әр күні сағаттап отырып зікір айтып, көзінен моншақ-моншақ жас ағып отыратын еді дейді көргендер. Сондықтан төңіректің бәрі оны әулиедей көретін. Сол діндарлығы үшін бала кезінен басталған қуғын өлеөлгенше тоқтамапты. Тіпті беріде заман түзелді деген кездерде де газет беттерінде Жанысбекті даттап, «діншіл», «ескі көзқарастың адамы» деген мақалалар шығып жатты. Өзін ғана емес, балаларын да қыспаққа алып, талай мәрте комсомолдар жиналысына салыпты. Ақыр соңында балаларының кейбірі «Құранбек» деген фамилиясын «Құрамбек» деп өзгертуге мәжбүр болады.

Соған қарамастан Жанысбек қария құдайшылығынан бас тартқан емес.

1968 жылы ауыл адамдары Жанысбекті молда сайлайды.