ҚАНЫШ
ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМИ МАЙДАН

Алматы – 2024

ӘОЖ 001 (574)

КБЖ 72 (5Каз)

Қ 38

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ

Қ 38 ҚАНЫШ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МАЙДАН: Отбасы хрестоматиясы. С.Керімбай, Ә.Нәби. – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, – 2024.

– 456 б.

Кітапта Қаныш Сәтбаевтың болмысы, өмір жолы, ғылым жолындағы жанқиярлық ерліктері экзистенция анализі ар-қылы талданады. Әсіресе 1946 жылы ашылған Қазақ Ғылым Академиясының тарихы мен жетістігі кеңірек баяндалады. Қаныш Сәтбаевтың жанына серік болған ғылыми майданда-ғы достары – М.Әуезов, Ж.Шаяхметов, Ш.Шөкин, Ш.Есенов, Е.Бөкетов, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев жайында да мәлімет беріледі. Бұл кітаптың Қаныш Сәтбаевқа арналған басқа кітаптан ерекшелігі – кейіпкердің өмірбаянын толық баяндап шығуды мақсат етпейді. Қаныш Сәтбаевтың кейбір шешімі мен іс-әрекетін экзистенция анализі, онтология, логотерапия, феноменологиялық әдіспен түсіндіреді.

Кітап қазақ мәдениеті мен танымына, ұлтшыл тұлғалардың өміріне қызығатын оқырманға арналады.

ISBN 978-601-81179-2-3

© «Отбасы» Баспа үйі © Абзал Құспан

ҚАНЫШ ҮШІН КҮРЕС

2021 жылдан бастап «Отбасы хрестоматиясы» ұжымы қазақ мемлекетінің қалыптасып, орнығуына өлшеусіз үлес қосқан тұлғаларды насихаттауды қолға алды. Тізімде Қаныш Сәтбаев та бар. Бірақ ұжымда Қаныш жайлы жарытып білер адам жоқ. Сол үшін Медеу Сәрсекенің «Қазақтың Қанышы» деген еңбегін оқыдым. Кітапты біткенше бірде сүйсініп, бір-де күйініп, екіұдай сезімді бастан кештім. «Бұл ақпаратты неге ертерек білмедім?» деген уайым да өзекті өртеді.

Сөйтсем, жалғыз мен емес, ғылымға тікелей қатысы бар кісілер де Қаныш жайлы жарытып білмейтін боп шықты. «Бақсам бақа екен» дегендей, оның сыры кітаптың соңғы жағында мәлім болды. Билікті уысында ұстаған Қазақ ССР-нің Орталық комитеті Қанышты халық жадынан өшіруге мүдделі болыпты. Қаныштың ісі мен ерлігін дәріптейтін кез келген кітап, не деректі фильм Орталық комитеттің қарсылығына тап болып, жойылып отырған.

Автор бұл тақырыпқа тереңдеместен шындықтың шетін жылт еткізеді де, әрмен қарай кете береді. Әуелде: «Ол заманда Қазақстанда дербес билік жоқ, СССР құрамында. Қаныштың есімін өшіруге Мәскеуден нұсқау түскен» деп ойладым. Сөйтсем Қаныштың әруағына жасалған қиянатқа Мәскеудің қатысы жоқ екен.

Бұл масқара оқиғаның бәрі Алматыдағы Орталық ко-митеттің дәлізі мен кабинетінде өткен. Оқиғаны індете зерттеп, түпкі себебіне үңілсең, жай ғана пенделік фактор. Жекелеген субъектілердің бақталас, күншіл, іші тар, көре-алмас мінезі әруақтан аттауға дейін алып барған. Осының кесірінен қазақтың кейінгі толқыны, яғни біздер, ғажайып идеалдан көз жазып, нағыз ғалым мен ғылым туралы түсінік қалыптастыра алмадық. Бәлкім осы қиянат болмаса, ғылымға бейімді жастың өмірі басқаша өрнектеліп, Қанышқа еліктеп өсер ме еді, кім білсін?!

Осыдан соң, «Автордың өзімен жолықсам қайтеді» де-ген желік пайда болды. Автордың жазбай кеткен кейбір шындығын өз аузынан естігім келді. 2022 жылдың желтоқсан айында оның да сәті түсті. Астанаға барған сапарымда жазушының немересі үйіне ертіп апарды. Медеу ақсақал-дың екі құлағы да ауыр тартады екен. Аты-жөнімді сол күйі естіген жоқ.

– Ал, шырақ, айта бер! Не шаруамен жүрсің? – деді гүрілдеген жуан даусымен. Дауысы ірі болғанымен жүрегі жұмсақ, мейірімді кісі екені жанарынан көрінеді. Қанышқа қызығушылық танытқан оқырманына да ерекше ілтипат танытқысы келеді.

– Мен Қаныш жайлы кітабыңызды оқыдым. Қатты әсер-лендім. Кітаптың неліктен жарыққа шыға алмай қысымда болуы мені қызықтырады. Сол жайлы сөйлессек нұр үстіне нұр болушы еді, – дедім.

Бұл сөзімді Медеу аға естіген жоқ. Бірнеше рет дауыстап қайталап айтуға мәжбүр болдым. Ол аз-кем ойланып отыр-ды да:

– Шамасы Қаныш жайлы сұрағың кеп отыр ғой? Ендеше мен айтайын, сен тыңда. Әңгімені орта белден үзіп, сұрақ қойып әуре болма. Бәрібір естімеймін, – деді.

Мен бас изедім де, диктофонды қостым. Шамасы бұл тақырыпты елітіп тыңдайтын жас қазақтың қасынан табылма-ғанына біраз болған сияқты. Себебі кітаптың жарыққа шығу тарихын басынан баяндады. Мен де ықыласпен ден қой-дым. Сөйлеген сайын шабыттана түсті. Жасы сексеннен асса да жады сайрап тұр. Жыл мен цифрдан шатаспай, өзіне жақтас, не қастас болған советтік шенеуніктердің де аты-жөнін жаңылмай соғып отыр.

Қаныш жайлы кітаптың көрмеген құқайы жоқ екен. Ә дегеннен оқиғаның шытырман сыңай алғаны сонша, Холливудтың мықты сценарисі де мұндай алақұйын оқиғаны ойлап таппасы анық. Медеу ақсақал артық-кемі жоқ, екі сағат ақ-тарылды. Ауызша айтылып, кітапқа түспес деректі де сол жерде естіртті. Сонда ғана біздің буынның не үшін Қаныш жайлы аз мәлімет білетінін түсіндім. Ол үшін біз кінәлі емес екенбіз. Қаныштың өнегелі өмірін жоспарлы түрде санадан һәм тарихтан өшіру – қиянаттың атасы болып шықты.

Автор шау тартып, жүріп-тұруы ауырлап, әрең дем алып отырса да, Қаныш жайлы еңбегінің кей тұсына редакция жасап, келесі баспаға дайындап отыр екен. Сонда да автордың бұл күресі жеткілікті көрінбеді. Оны жаңа буын тың күшпен, қайтпас қарқынмен қолға алмаса, қартайған автордың күш-жігері жетпейтіні анық еді.

* * *

Медеу ақсақалдан қайраттанып шыққан соң, бұл істі кешенді түрде қолға алуға бел будық. Құдай сәтін салғанда, Медеу қарияға дер кезінде жолығып, сілкініс пен серпіліс тауыппыз. Артынша ол кісінің дәм-тұзы таусылып, бақиға аттанды.

Биыл Қаныш жайлы дерек жинауға алаңсыз кірістік. СССР империясы тарап, кәрі коммунистер биліктен кеткен соң, қысымда отырған Қаныштың жақтастары алғашқы академик жайлы мол дерек қалдыруға тырысқан. Бірі – мемуар, бірі – естелік, бірі – роман жазған.

Өкініштісі, олардың жанкешті әрекеті 1990-2000 жылдар-дың арасына тап келеді. Аз тиражбен шығарады. Ол кезде қазақтардың Қанышты жоқтап, іздеп, тұлғасын танып, ерлігін ұлықтау үшін кітап оқитын жағдайы жоқ. Елдің көбі базар жағалап, жастардың дені ұрлыққа үйір боп, әйел атау-лы аладорба арқалап пойыз ішінде жабайы саудамен жөң-кіліп жүрген. Тіпті Қазақ академиясының жабылып қалғанын да сезбеді. Осылайша Қанышты насихаттау операциясы сәт-сіз аяқталды десе де болады.

2004-2005 жылдан бастап мұнай бағасы өсіп, жұрт уыс-уыс ақша ұстай бастағанда, қазақ қоғамы Қаныш сияқты идеалдарға емес, байлыққа бас ұратын рухани дертке ұрынды. Бұл дерттің құрбаны «Білім ештеңені шешпейді. Барлық проблеманы ақша ғана шешеді» деген қарабайыр ұранның құлына айналды.

Оның да шалығы басыла бергенде, «шала діншілдік» де-ген тағы бір қауіпті эпидемия қазақ қоғамын қиратып әкетті. Бұл дертке шалдыққан буын діни мәтінді ойсыз жаттап, құрғақ мораль оқуға құмар болды. Олар СССР тұсында қазақ мүддесі үшін күрескен арыстарын саналы түрде танымауға біржола бекінді. Қараңғылыққа өз еркімен батты.

Дүмше діншілдік пен надандықтан қашып, білімге бас ұрған жаңа буын «еуропацентризм» деген және бір ауруға шалдықты. Олар үшін қазақтың өткен тарихында тануға тұрарлық ғалым, ғұлама, қайраткер, күрескер болмаған сияқты көрінеді. Өзінен шыққан кез келген ірі тұлғаны мазақ қылуды мәртебе санады. Есесіне Илон Маск, Стив Жобс, Билл Гейтс сияқты батыстық өнертапқыш ғалымдарға табынды.

Осындай рухани дерттер жаңа буынның Қанышты та-нуына кедергі болды. Осы кітап арқылы дендеп кеткен ру-хани дерттерді сәл де болса азайтуды мақсат тұттық. Қаныш жайлы қолға іліккен деректі талдап, талшықтап, таратып жазуға тырыстық.

Қаныш жайлы мол деректі Медеу Сәрсекенің еңбегі-нен алғанымызды ерекше атап өтеміз. Көзі тірі куәгермен сұхбаттасып, архив құжатын тыңғылықты қопарған Медеу ақсақал сияқты қаныштанушы ғалым жоқ десе де болады. Қаныштың туғаннан бастап, есейгенше қандай қазақы тәр-биемен өскенін ерекше махаббатпен суреттеген Ебіней Бөкетовке де дән риза болдық. Қаныштың қасында жиырма жылдан артық еріп жүрген әріптесі әрі көмекшісі Бөпежан Аяпбергенов те өте қызықты мол дерек қалдырған. Оларды жазып алған жазушы Қалмұқан Исабаев «Қаныш аға осын-дай еді...» атты еңбек шығарыпты.

Шәкірті һәм ізбасары Шапық Шөкин де Қанышпен өткізген мағыналы жылдарын хатқа түсіріп, тарих етіп таңбалап-ты. Академиктің жұбайы Таисия Сәтбаева мен Шәмшиябану Қанышқызы қалдырған деректер де кітапқа салынды. Бұ-дан бөлек көптеген замандас, құрдасы шамасына қарай естелік айтып, түрлі формада мұра қалдырыпты. Мың жыл-да бір туар ғалымның өнегелі өмірін дәріптеу ісінде бізге жол ашып кеткен ғалымдар мен жазушылардың әруағына бас иеміз. Жаратушы Иеміз оларды рақымына бөлеп, рухын пейіштің төрінде шалқытсын!

Қажетті кітап пен деректі дер кезінде табуға септескен Ұлттық академиялық кітапхананың директоры Ғазиза Құдайбергенқызына ризашылық білдіреміз. Сәтбаев жайлы мол мәліметімен бөліскен Ұлытау облысындағы «Жезді тау-кен және балқыту ісі тарихы музейінің» басшысы Қазанбаева Зейпін Зікірқызы мен «Алтын парақ» ЖШС Бас директоры Ысқақов Ғабдул-Ғани Бүркітбайұлына шексіз құрмет білдіреміз.

ПАРАДОКС ҒАЛЫМ

Қаныш Сәтбаев – қазақ қоғамындағы ең атақты һәм белгісіз ғалым. Атақты болатыны: оның атымен аталған орта мектепте есеп жоқ. Әр қазақ туып өскен ауданда кем дегенде бір рет Сәтбаев мектебін кездестіреді. Қалаға барса, бұл кісінің атындағы бір көшені қиып өтпей тұрмайды. Алматының да көрнекті көшесі Қаныштың есімімен аталады. Осыншама аты мәшһүр болса да, ол жұрттың санасында көше немесе мектеп атауы деңгейінде ғана орныққан. Жай адамды былай қойғанда, 1960-1990 жылдары ірі қалада жоғары білім алған сауатты қазақ Қаныш жайында мардымды мәлімет білмейді. Бірақ ол не үшін білмейті-нін және білмейді. «Шалағайлығымнан оқымаған болуым мүмкін» деп өзін айыптап, іштей қысылып жүреді. Мектеп қабырғасында даңқты академик жайында шағын ақпарат алмағанын да есіне түсіре алмайды.

Керек десең, даңқты геолог жайында көркем фильм былай тұрсын, 20 минуттық деректі фильм де көрмеген, кітап та оқымаған. Парадокстың түпкі сырына үңілсең, өкінішті тарихи оқиғамен бетпе-бет кезігесің.

Төртеудің телефон нөмірі

1976 жыл, 25 наурыз. Семей шаһарында тұратын жазушы Медеу Сәрсекені Қаныштың жұбайы Таисия шұғыл ша-қырды. Шұғыл шақыратын жөні де бар. Жеңгейдің дәм-тұзы таусылуға шақ қалған. Жазылып біткен кітаптың жуық арада шығар түрі жоқ. Жазушы Алматыға жедел аттанды. Есік алдында оны академиктің қызы Мейіз қарсы алды. Сәлемдескен соң оған бірінші ескерткені:

– Шешем хәл үстінде. Кез келген сәтте жүріп кетуі мүмкін. Анама кітаптың шықпай қалу себебін айта көрмеңіз. Үмітін үзіп, өмірін қысқартып жібереді. Сенімді бір сылтау ойлап табыңыз, – болды. Орынды ескертуді құп алған жазушы бөлмеге кірді. Төсек тартып жатқан жеңгей тілге әзер келіп, амандық сұрасқан соң, бірінші сұрағы: – Қаныш жайлы кітап не болды? – деді. Мейіздің тап-сырмасы бойынша, жазушы сыдыртып:

– Таисия Алексеевна, еш уайымдамаңыз. Кітап біткен.

Редактор мен корректорлар кем-кетігін түзеп жатыр. Көп ұзамай жарыққа шығады, – деп сендіруге тырысты.

Бірақ мәселенің төркінін тереңнен білетін жеңгей оның сөзіне сенген жоқ.

– Медеу, өтірік айтпа. Мен білемін. Олар Қаныш жайлы кітапты өлсе де шығартпайды. Әу баста, кітапты Мәскеуден орыс тілінде басайық деп ескерттім. Құлақ аспадың. Енді міне, он жылдық еңбек зая кеткелі тұр. Мұның зардабын келешекте қазақ халқы тартатын болады.

– Жо-жоқ, олай демеңіз. Мен ол кітапты шығармай қой-маймын. Сізге уәде беремін, – деп Медеу үміттің шамын жаққан болды.

– Орталық комитеттегі кәрі коммунистер биліктен кетпей кітабың жарыққа шықпайды. Сөзді көбейтпей, жастығым-ның астына қолыңды сұқ, – деді.

Медеу қарсылықсыз, төсекте бір уыс боп өлім аузында жатқан жеңгейдің жастығының астына қолын салып еді, саусағына бір конверт ілінді.

– Түсінбедім, бұл не? – деп сұрады.

– Ішін аш! – деді жеңгей ернін әрең қимылдатып.

Конверттің ішінде төрт адамның аты-жөні мен телефон нөмірі жазылыпты. Медеу өз көзіне өзі сенбеді. Төртеудің біреуі – сол кездегі СССР-дің Премьер-министрі А.Косыгин. Оның түріндегі таңданысты көрген жеңгей сөзін жалғап:

– Медеу, таңғалмай-ақ қой. Бұлар – Қаныштың Мәскеу-дегі адал әрі ықпалды достары. Енді соңғы мүмкіндігің қалды. Кітапты Мәскеуден ғана шығара аласың. Қысылғанда төртеуінен көмек сұрайсың. Қайсысы болса да, жәрдемін аямауы тиіс. Осыны айтып, үлгеру үшін сені жедел шақырт-тым. Мен енді болдым, – деді де үнсіз жатып қалды. Медеу тапсырманы түсіндім дегендей басын изеп, жеңгеймен жылы қоштасып, үйден шығып кетті.

Арада екі апта өтпей, сол жылдың 6 сәуірі күні Таисия жеңгей мәңгілік сапарға аттанды.

Алғашқы тапсырма

Әлқисса, Таисия жеңгейдің оқи алмай, арманда кеткен кітабы, не кітап? Енді соның жайын баяндайық.

1963 жылы жиырма жеті жастағы Медеу Сәрсекені Ғылым академиясының Әдебиет институтында істейтін Балташ Ысқақов әңгімеге тартты. Айтуынша, Медеуді Әлкей Марғұлан іздепті. Атақты ғұлама арнайы іздеп жатыр деген соң, олар ертесі күні-ақ Әлкейдің кабинетіне келді.

Атақты археологтың Медеуге көзі түскен екен. Атағы әлі шықпаған, отызға жасы толмаған жазушының бірнеше ең-бегімен де танысып үлгеріпті. Оны көбірек қызықтырғаны – Медеудің жазушылықтан бөлек, Тау-кен ісін оқыған маман-дығы.

– Қарғашым, сені іздеген себебім, қазақта жаман әдет бар, қасында жүрген адамды көрмейді. Көрсе де елемейді. Шетелдік данышпанды көрсе, соған табынуға дайын. Ал қандас ғұламасын аяқ асты етіп жүре береді. «Ерді Құдай ұрарда жауға мінер жампозды жабы орнына мінер, елді Құдай ұрарда жауға қимас жақсысын көп жалпының бірі дер» деген. Тегінде бұл – осы күнгі қазақ қауымының қанына сіңген рухани індет. Айталық, қазіргі білгіріміз Қанекең-нің жасы алпыстан асты. Денсаулығы да мықты емес. Бірақ сол кісінің өмірін, көрген-білгенін, жүріп өткен жолын қағазға түсіріп, құнттап қоюға ешкімнің бейілі жоқ. Сені қарғаш, сол үшін іздедім. Қанекең жайында деректі хикаят, бәлкім роман жазуға талап қылсаң қайтеді? – деді.

Мұндай ұсыныс күтпеген Медеу қапелімде не айтарын білмей сасып қалды:

– Ол кешегі Шоқан, Абай, Мұхтардай қазақтың ұлы пер-зенті. Оның өмірін жазу үшін зор шеберлік керек, аға. Ал мен... – деп жалтара бастап еді, сөзін Әлкей кілт үзіп:

– Міне, міне. Қазақты сорлататын – нақ осындай құрып қалғыр жалған сыпайылық. «Менен де гөрі пәленше мықтырақ» деп үлкен міндетті басқаға итереді. Осында біраз ғалым ағаңмен ақылдасып, саған тоқтап отырмыз. Әдебиет-шілер Қаныштың мамандығын терең түсіне алмайды. Жас жігітке таудай талап қою керек. Сонда ғана өседі. Сенің жа-сыңда Мұхтар Әуезов «Қилы заман», «Қарагөз», «Еңлік-Кебек», «Қараш-қараш» секілді кесек туынды жазған, – деді.

Ғұлама осылай деп тықсырған соң, жас Медеу ойлануға бір апта уақыт сұрады.

– Ойлан, тым ұзаққа созба! – деп Әлкей әңгімені нықтап қойды.

Мерзімді уақыт біткен соң, ол Әлкейге келіп, жазуға келіскенін айтты. Осылайша Қаныштың өмірін жинақтау, жасаған ерлігі мен ашқан ғылыми жаңалығын түгендеу ісі қолға алынды.

Әлкей қанша жерден әбжіл қимылдаса да, кеш еді. Қаныштың жарты жылдық ғұмыры қалған еді. Қомақты материал жинамай жатып, академикпен кездесуге Медеудің жүрегі дауаламады. Кітапханада қағаз кеміріп отырғанда, дәлірек айтсақ, 1964 жылы 31 қаңтарда Қаныш дүние салады. Ғасыр ғұламасының өз аузынан жазылып алынуы тиіс құнды деректер келмеске кетті. Енді амал жоқ, хатқа түскен мәлімет пен замандасының жадында сақтаулы естеліктерді шұғыл жинауға кірісті. Өйтпесе, оның көзін көріп, сөзін естіген қатарласынан да көз жазып қалу қаупі бар. Осылайша жас жазушы ізге түсті. Бірақ ол бұл істің он бес жылға созыларын білген жоқ. Әрі кетсе 2-3 жылда еңсеремін деп жоспарлады. Көлденең кездесер қиындықты мың жерден болжап тұрса да, келешекте үлкен кедергінің қай тараптан шығатынын сезбеді.

Қауіпті тақырып

Атақты археологтан тапсырма алып, шабыттанып шыққан Медеудің көкірегінде бір сұрақ тұрды. 1960 жылдары жазу-дың түбін түсіретін қазақтың көзі тірі классик жазушылары Алматыда шоғырланып отырған. Тау тұлғаның өмірін көркем шығармаға айналдыру трендте еді. Әсіресе, М.Әуезов «Абай жолы» арқылы Ұлы Абайға өлмес өмір сыйлаған соң, дәл осындай шығарма тудыруды классиктің бәрі армандады. Бір ғана деталь: Бауыржан Момышұлының естелігінде мынадай дерек кездеседі:

Бірде оны жазушы құрдасы үйіне шақырды. Оңаша бөл-меде отырып:

– Бәуке, Шоқанның өмірін көркем шығармаға түсірсем деп едім, – деді.

– Бәрекелді. Бұл ісіңді құптаймын, – деді ақжүрек Бәукең. – Құптағаның дұрыс. Бірақ бір кедергі болып тұр.

– Қандай кедергі?

– Менімен жағаласып, әлгі пәленше деген жазушы да Шоқан тақырыбын айналдырып жүр екен.

– Жүрсе не болыпты? – деді Бәукең түсін суытып.

– Жоқ, менің «бақшама» түсіп кеткенін айтып жатырмын. Соған қой деп айтатын біреу керек болып тұр, – деді.

Қара қылды қақ жаратын Бәукең, әрине, құрдасын сол жерде сойып салған.

– Шоқан – қанша адам жабылып, неше кітап жазса да, таусылмас тақырып. Қайта бірігіп жазып, оның ғибратты өмірі мен еңбегін барынша дәріптеудің орнына бір-біріңді аяқтан шалуға әуессіңдер. Бүйтіп ел бола алмаймыз. Доғар мұныңды! – депті.

Бәукеңнің құрдасының қылғынатындай жөні бар. Себебі советтік жазушылар тақырып таппай қиналатын. Емін-еркін көсілу – қауіпті. Совет елінде «дін», «Құдай» тақырыбы әуелден жабық. Көшпелі өмірді сипаттап жазғанда да сақ болу шарт. Сәл шабытпен сипаттасаң, партия идеологтары «советтік реализмнен алшақтады» деп тап береді. Алаш арыстарына жанассаң басың кетеді. Алдында ғана Кенесары тақырыбын қозғап Е.Бекмаханов жиырма бес жылға сотталып, әрең ақталып келген. Соғыс тақырыбын шынайы бейнелеу мүмкін емес. «Ұлы орыс халқының» жетегінде жүрмейтін кейіпкерлер басбұзар саналды. Советтік пропаганда жасап шыққан социалистік еңбек ерлерін ғана көркем шығармаға арқау етесің. Оның төлемақысы жақсы болғанымен, рухани ләззат бермейді. Тақырып аясы тарылып кеткесін Шоқан сияқты тарихи тұлғаның өміріне таласу қалыпты жағдай.

Осындай алмағайып заманда Қаныш жайлы кітап жазуға ешбір классиктің ықылас білдірмеуі Медеуге түсініксіз. Керісінше қазақ қоғамына танымал емес, Алексей Брагин есімді орыс жазушысы ғана кітап жазуға ынта танытады. Бір қызығы, оның 200 беттік кітабы да он бес жылдан соң жарық көрді.

Былай қарасаң, жазушылар тұлға таппай жүр. Ал бар тұлғаны жазуға ешкім беттемейді. Ол уақытта Б.Момышұлы аты аңызға айналып, бірнеше кітапқа арқау боп тұрған. Даңқы мен ерлігі Бәукеңнен асып түспесе бір мысқал кем түспейтін Қаныш жайлы шығарманың жазылмай қалуы расымен де күдік туғызатын. Көркем сөздің шебері Ғабит Мүсірепов тірі болатын. Қаныш жайында роман жазу сол кісіге ұсынылған. Ол: «Қаныш – тау тұлға. Оның өмірін үш-төрт жылда жазып тауыса алмайсың. Кем дегенде он жыл уақыт керек. Мен қартайдым. Оған жетерлік ғұмырым бар деп ойламаймын. Менен гөрі жастау біреуді табың-дар», – деп сылтау айтып құтылған. Ғабең осы ұсыныстан соң артық-кемі жоқ, жиырма жыл тіршілік кешті...

Жазушы неліктен тәтті ұсыныстан бас тартты? Неліктен ешкім «Отызға толмаған мына жас бала қайда өңмеңдеп барады?» деп тосқауыл қоюға тырыспады. Осыған қарап-ақ олардың мұның түбі нәтижесіз аяқталатын, өнімсіз іс екенін біліп тұрғанын байқаймыз. Кейін кітап жазылған соң үлкен кедергімен бетпе-бет келгенде ғана Медеу бұл сұрақтың жауабын тапты.

Архивке жол ашылды

Арада бір жыл өткенде М.Сәрсеке сенімді дерекке қол жеткізу үшін Қаныштың жеке архивіне жол іздейді. Бірақ Қаныштың жеке құжаттары іріктеліп, реттелмеген еді. Бұны реттеуге міндетті архивист әйел кемінде үш-төрт жыл керегін ескертеді. Бұл тым көп уақыт еді. Болмағасын Медеу Таисия жеңгейге барады. Академиктің әйелі де тегін адам емес. Қаныштың өміріне қатысты деректер мен құжаттарды көзінің қарашығындай қорғап отыр. Атағын шығару үшін ғана Қаныш жайлы қалам тербегісі келетін жеңілтек жазушылардан сақтанып отырған. Медеудің ынтасы мен пейілі оны сендірді ме, кім білсін, кездесуінің соңында Таисия жеңгей дерек беруге келісті. «Өмірінің нақты қай кезеңіне, қандай мазмұндағы деректер керектігін жоспарлап келіңіз» дейді. Осылайша, аса құнды деректер сақталған үлкен сейфке жол ашылады. Алайда бұл сейфке жауапты Антонина Додонова Медеумен істесуге құлықсыз кірісті.

Медеу алдымен Қаныш Имантайұлының өз қолымен жа-зылған өмірбаянын сұрады. Додонова болса Таисия жең-гей бұйырған соң, амалсыз сейфті ашып, «Өмірбаяндық деректер» деген папканы алдына қойды. Дерекке сусап отырған жазушы қағаздарға бас салды. Бірақ Медеу өзі ойлаған-дай қою ақпаратқа кезікпеді. Қаныштың балалық шағы мен бозбала кезеңіне қатысты оқиға сараң баяндалған. Ақтаңдақ тұсы өте көп. Оның сыры келе-келе мәлім болды. Кей дерек-ті әдейі бұрмалап көрсеткен. Өйткені Қаныштың аталары дін ұстанған билер әулеті. Атасы Сәтбай қажылық сапарда опат болып, Меккеде шейіт кеткен. Әкесі Имантайды большевиктер тұтқындап, Павлодар түрмесінде көз жұмған. Туған ағасы Бөкешті Омбыда ұстап, артынша атып тастаған. Әкесінен бастап туған ағалары түгел қуғын-сүргінге түскен. Басқасын былай қойғанда, өзін он жасынан жетекке алып, терең ғылымға баулыған немере ағасы Әбікей Сәтбаев «халық жауы» боп атылып кеткен. Осындай сойқан сұмдықты бастан өткерген Қаныш өзі жайлы асқан сақтықпен сөйлеуге мәжбүр болған.

Бұдан соң Қанышқа қатысты басқа да құжаттарды ты-нымсыз сұрай бастады. Бірақ тынымсыз ізденімпаздығы Додоноваға ұнамаған. Сыры кейін мәлім болды. Сол кезде Алексей Брагин де архивке «құда түсіп» жүрген. Додонова-ның бүйрегі Медеуден гөрі, Алексейге көбірек бұрды. Ғалымның балалық шағы жайында мардымды мәлімет ала алмаған Медеу Баянауыл мен Жезқазған жақтағы оның көзін көрген кісілермен сөйлесіп қалу үшін асығыс сапарға аттанады.

Қыдыр атаның аяны

Қаныштың ата-бабасы жайлы деректерді бұл кітапта тәп-тіштеп бермейміз. Талап қылған кісі оны Медеу Сәрсеке-нің «Қазақтың Қанышы» еңбегінен оқи алады. Мұнда елеулі оқиғаларды ғана қысқаша баяндаймыз.

Аңыз бойынша, Қаныштың дүниеге келуінің өзі мистика-мен басталған. Әкесі Имантай маң далада келе жатып, кеш болғасын амалсыз далаға түнепті. Ұйықтап жатып түс көреді, түсінде ғажап іс көреді. Алпамыс жырындағы Шашты Әзіз әулие сияқты ақ сәлделі абыз аян береді. Аз-кем тілдес-кен соң, «Бұдан былай ұлым жоқ деп налыма. Қойныңа жаратылыстың үш шаранасын салдым. Соларға емініп мауқыңды бас!» – деп бата беріп ғайып болыпты. Имантай би қойнында жатқан түлкінің, қасқырдың және барыстың күшігін көріп оянып кетеді.

Ояна сала түсін жорыту үшін елге асығады. Жолда Төртауыл қонысында отырған Құрмантай абызға барады. Ол: «Құдай қаласа бір қызың мен екі ұлың болады. Бәрі де көрік пен ақыл-парасаттан кем болмас. Аян беріп, түсіңе енген дәу де болса Қыдыр атаның өзі. Құдай қаласа, ұрпа-ғың атағыңды алты алашқа шығарады. Енді әке-шешеңнің алдынан өтіп, тағы да төсек жаңғырт. Бағың баянды болсын!» – деп жориды.

Имантай ақсақалдың бәйбішесінен Күнсұлу атты қызы болған. Екі жасында шетінеп кетіпті. Одан кейін балалы бола алмапты. Ол абыз қарттың айтқанын орындап, ата-анасы-ның рұқсатымен атақты Шорман ауылының жесір қалған келіні Әлиманы тоқал етіп алыпты.

Текті тұқымнан шыққан Әлима барған жерінде абырой-лы келін болып, «Ақ жеңеше» деген әдемі атқа ілігеді. Оның үстіне Нұрым бәйбіше өте ақжүрек адам болыпты. Күйеу қызғану, тоқалды күндеу сияқты рухани аурудан ада.

Әлиманы екінші әйел демесең, өте берекелі отбасына ке-лін болды. Ол Имантайға дәл түсінде көргендей Ғазиза, Ғабдулғазиз және Ғабдулғани деген үш бала туып береді. Ғабдулғазиз айналасына «Бөкеш» деген атпен танылса, кішісі Ғабдулғани «ҚАНЫШ» деген атпен әлемге даңқы шықты. Имантай ақсақал кенжесінің азан шақырып атын қоярда мұсылмандық дәстүрмен кітап ашқан. Сосын есімі мен туған күнін Құран Кәрімнің мұқабасына таңбалап жаз-ған. Осылайша Қаныштың шын есімі мен туған күні қатесіз сақталып қалды.

Қаныш бес жасқа келгенде шешесі Әлиманың денсау-лығы күрт нашарлап, ұзамай қайтыс болады. Ал Қанышты Нұрым бәйбіше бауырына басты. Академик Қаныш «шешем» деп естелік айтқанда, Нұрым апасы жайлы айтады.

Қазақ ауылында туып өскен Қаныш сол дәуірдің бала-сына тән үйреншікті өмірді өткізген. Сол заманда көшпелі қазақ аулында қандай қызық болса, Қаныш та сол қызыққа армансыз қанып өсті.

* * *

Қаныш туар дәуірде қазақ даласына тылсым атаулыны таптап, ғайыптық сипаты бар құбылыстың бәрін надандықтың сарқыншағы санайтын академиялық соқырлықтың кеселі жетпеген еді. Ол замандағы қазақтар тіршілігіндегі кез келген жаңалықты жақсылыққа ырымдап, киелі әлеммен байланыстырып отырмаса, жүрегі тыныш таппайтын. Бұл – көне түркілік дәуірден келе жатқан қазақтың төл танымы. Орта ғасырда түркі тайпалары ислам өркениетінің панасы-на өтіп, Құран киесіне ұйыған соң да, киелі танымына зәрредей зиян келген жоқ. Қаныштың дүниеге келуі де қарапайым құбылыс емес.

Әкесі елуден асқан шағында аян арқылы балалы болуын ғайыптан келген ізгі хабар деп қабылдады. Сол үшін де Қанышты тәрбиелеп өсіргенде, оның бойына кие ұғымы мен әруақтарды айрықша құрметтейтін қазақы танымды барынша терең сіңірді.

Имантай бидің бұл құбылысты академиялық біліммен дәлелдеп бере алатын білімі жоқ. Мұсылмандар тылсым-ның құпиясына иманның қуатымен ғана бойлайды. Мұндай сенім қазақтардың психикасын ғайыптан келетін рухани энергиямен қуаттайтын. Тағдырдың неше түрлі тегеурінді соққысына төтеп беретін нағыз қаһармандар осылай өсіп шыққан. Шала діншілдер мен ғылыми жаңалыққа көзсіз бас ұрған рационалистердің жүйкесінің әлсіз, таным-түсінігінің таяз болуы осымен байланысты. Ғылымға табынғандар аңыздық образ бен киелі культтерді «түкке керегі жоқ» деп санасынан айдап шықты. Бірақ киелі орындар ешқашан бос тұр-майды. Олардан босаған орынға «фобия», «мания», «деп-рессия», «шизофрения», «паника» сияқты толып жатқан пси-хикалық аурулар жайғасады.

Бұл құбылысты британ жазушысы Хилари Мантел дәл байқаған. Ол: «Ондай да заман болған. Жер бетінде бейне бір тамыз айында қаптап кететін шыбын-шіркей сияқты әруақтар да толып жүретін. Ендігі көріп отырғанымыз мы-нау: аспан асты қаңырап бос қалды. Ит тіршілікке жегілген бейшара адам ғана қыбырлап жүріп жатыр», – деген екен.

«ҚУҒЫНДАЛҒАН ҚАНЫШ»

Медеу Сәрсеке ұзын-сонар жол мен шырғалаң оқиғаға осылайша араласып кете барады. Ол Қанышқа қатысты дерек шығады деген жердің бәрін аударып-төңкеріп, қопарып-қазып, сарқылғанша сыпырып алады. Нәтижесінде 1000 бетке жуық туынды дүниеге келді. Тым қалыңдап кеткен еңбекті Дулат Исабеков редакция жасап, 500 беттен асатын сүбелі кітапқа айналдырды. Дайын болған кітапты «Жазушы» баспасының басшысы Әбілмәжін Жұмабаевқа тапсырды. Баспа кітапты ұнатты. Келісімшарт жасалып, авторға жарты ақшасы төленді. Көңілі жайланған автор Семейдегі үйіне қамсыз қайтқан. Бірақ көп ұзамай Әбілмәжін оған телефон соғып, Алматыға тез жетуін өтінді.

Адам айтса сенгісіз шытырман һәм қауіпті оқиға осы нүктеден басталды. Әңгіменің ауаны мынаған саяды. Баспа-хана Қаныш жайлы кітапты басып болғанда, Алматыдағы Орталық комитет арнайы кісі жіберіп, кітапқа үзілді-кесілді тыйым салады. Басылған бөлігі өртеліп, қорғасынмен терілген қалыптары сол заматта жойылды. Бұл сұмдық оқиға ав-тордың өзіне ғана емес, сол кездегі қазақ элитасы арасын-да таңғалыстан гөрі қорқынышы басым дүбірлеген әңгіме туғызды.

Мінезі мығым, алған бетінен қайтпайтын, әрі жастықтың жалыны мен жігері басылмаған автор кітапты жарыққа шығару үшін соңына дейін күресуге бел байлады. Ол қабыл-дауын өтініп, сол кездегі Бірінші хатшының атына бірнеше рет өтініш түсірді. Бәрі де жауапсыз қалды. Болмағасын сол кездегі идеология хатшысы Саттар Имашевтың қабылдауына кірді. Әккі саясаткер жас жазушыны алдап-сулап шыға-рып салудың неше түрлі айла-шарғысын қолданады. Бірақ ер мінезді Медеу оның тұзағына түспей «Қаныш жайлы кітап не үшін жойылды? Қанышты дәріптеуге кім кедергі?» деген ауыр сұрақ қояды.

Бұрышқа тақалған Имашев атам заманғы бір қаулыны көрсетіп: «Жеке адамның өмірін дәріптеуге болмайды. Ол «жеке басқа табыну» деген «дерт» туғызады. Қоғамды сондай қауіпті дерттен аман сақтау үшін Қаныш сияқты ғалымдарға табынып кетуге болмайды. Елдің қамын ойлап, осындай игілікті шешім қабылдадық», – деп сау адамның ақылына сыймас сылтау айтып шығарып салады.

Бірақ Медеу желдің қай тараптан соғып тұрғанын сезіп қойды. Демек, Қаныштың кітабын Алматыда ашық насихат-тау қауіпті. Қанышты қуғындап отырған саяси элита сахнадан кетпей, ол жайында жазылған кез келген кітап жөргегінде жаншылады. Байқамасаң, қуғын-сүргінге ұшырап, қара басыңның қайғысымен қоңыз теріп кетуің кәдік. Демек, стратегияны өзгерту қажет. Кітаптың ендігі нұсқасы орыс тілінде жазылып, Мәскеуден ғана жарыққа шыға алады. Қауіп қайдан болса, қатер де сол жақтан. Қауіпті тарапты ертеден білетін Таисия жеңгейдің авторға: «Кітапты Мәскеуден шығар», – деп тапсырма беретіні осыдан. Ықпалды кісілердің телефон нөмірін де Медеуге сол үшін берді.

Маңызды министрмен кездесу

Төрт телефонның біреуі – Ефим Славский деген атақты министр. Ол – ядролық ракета өндіретін сала басшысы.

Одан да қызығы, СССР кезінде орынтағында ұзақ отырған шенеунік. Ол зейнетке 90-ға тақаған жасында ғана шыққан.

АҚШ пен СССР-дің «қырғи қабақ» соғысы өршіп тұрғанда атом саласын басқару оңай емес. Мемлекеттің құпия ақпа-раты осы министрлікте. Министрдің жеке өмірі де КГБ ба-қылауында. Мұндай шенеунікке жақын бару, танысу, онымен достық құрып, жеке мәселеңе араластыру өте қиын іс. Бірақ қапияда айла табатын Қаныш оның да тілін тауып, адал дос деңгейіне көтерілген. Достығын тиімді пайдаланып, қазақ даласының инфрақұрылымын барынша жетілдіріп алуға тырысқан. Славский – өлгенше Қанышты құрметтеп, оның өті-нішін жерге тастауға дәті бармаған ірі тұлға һәм адал дос.

Министр Ефим Славский 1978 жылы осы өңірден сай-ланған депутат ретінде іссапармен Өскеменге келді. Медеу бұл мүмкіндікті мүлт жібермеді. Араға әкім-қараны салып жүріп кездесті. – Ефим Павлович, мен Қаныш Сәтбаев туралы кітап жа-зып жүр едім, – деді ол.

– О, біздің Қаныш жайлы ма? Ол қызығы мен құпиясы сарқылмас қаһарман ғой. Айтпақшы, ол жайлы кітап не-ліктен мұнша кеш жазылып жатыр? Дегенмен ештен кеш жақсы, алған талабың оң болсын! – деді министр. Сөйтіп ол Қаныштың өлер сәтіндегі соңғы арманынан былай сыр шертті:

– Қаныштың өлер сәтінде қасында болдық. Оның қызы Мейіз бізден бір қымбат дәрі сұраған. Оны сол күні-ақ Еуропадан алдырдық. Сосын орынбасарым Петр Антропов екеуміз дәріні алып, палатасына кірдік. Бізді көрген соң Қаныш көңілденіп, сырқатын бір мезет ұмытқандай болды. Біраз әңгімелестік. Қоштасарда айтқан сөзі әлі есімде: «Маңғыстаудың байлығы бірнеше ұрпаққа жетеді. Бірақ жер байлығын жосықсыз пайдаланып, ақымақ патшаның баласындай сұраусыз шашып-төге берсең, мұхиттың да суы таусылады. Сол үшін Маңғыстау мұнайының әр тамшысын есептеп, ақылмен пайдалану керек. Оны үнемдеп, халықтың тұрмысын жақсартуға ғана жұмсаңдар. Өндіріс күшейген соң, қала да еріксіз өседі. Жұртқа ауызсу тауып беру күрделі міндет. Шевченко қаласындағы атомдық қондырғыны тезі-рек іске қосып, халыққа таза су беріңдер», – деп тапсырды.

Әдетте дүниеге бой алдырған әлсіз пенделер, әл үстінде жатса да, бұқараның қамын жеуді ұмытып, артында қалған екі-үш баласының материалдық қам-қарекетін уайымдап отырады. Солардың жағдайын жасайтын өтініш айтып, абы-ройын айрандай төгеді. Қанекеңнің кісілігін содан көр – соңғы сағаты соққанша елдің қамын жеуден жазбады. Ертең Қаныш жайлы жазғанда, құрғақ деректі тізе бермей оның осындай пайым-парасатын назарда ұста!» Ол өзінің бала-шағасына қатысты бірде-бір пенделік өті-ніш айтпады. Халқының тағдырын бізге аманаттап, уәдеміз-ді алумен болды. Осындай арда азаматты ел-жұртының тез ұмытуы менің ақылыма сыймайды. Әліге дейін оған бірде бір ескерткіш орнатылмады. Кітап шықпады. Не көркем, не деректі фильм түсірілмеді. Мұражайды айтпағанда мерей-тойы да атаусыз қалып жатыр. Терең ойланған адамға бұл өте ұят іс! – деп тоқтады.

Аса ықпалды шенеуніктің уақыты аз еді. Әкім-қаралар да асықтырып тұрды. Медеу:

– Ефим Павлович, Мәскеуге іздеп барсам, қабылдайсыз ба? Сізден біраз естелік жазып алсам... – деді.

– Қаныштың әруағы үшін кез келген сәтте қабылдаймын. Хатшыма хабарласып, Сәтбаевтың есімін қосақтап айтсаңыз болды, есік ашық! Кітабыңа қандай да бір кедергі кезіксе, кез келген Бюро мүшесінің кабинетіне кіре аламын, – деді Славский.

Қолдау тапқан «Сәтбаев»

Оқиғаны ұзатпай Медеу Мәскеуге аттанды. Ол Славский берген нөмірге хабарласты. Өкініштісі, министр іссапармен Германияға кетіпті. Медеу қынжылғанымен, қайғырмады.

Баяғы Таисия жеңгей берген тізімді ашты. Онда Петр Антропов деген кісінің аты жазылып тұр. Ол әлгі министр Славскийдің орынбасары екен. Медеу соған телефон соқты.

Ол Қаныштың атын естіген бойда кезексіз қабылдауға келісті. Ол кірген беттен жылы қарсы алып:

– Ал, жігітім, не мәселемен жүрсің? – деді. Медеу келген шаруасын айтты. Шаруа белгілі. 1975 жылы баспаға дайын болған кітап Алматыда жарыққа шыға алмай, тағдырын Мәскеуде сынап көрмекші. Соған көмек керек. Министрдің орынбасары әуелде түк ұқпай, Медеуге аңырап қарап қал-ды. Көңіліне келген сұрақты ірікпеді.

– Түсінбедім? Неге Қаныш жайлы кітап жарыққа шық-пайды?

– Білмеймін. Бірақ жағдай солай.

– Шықпауға нақты не себеп?

– Қанышты дәріптесек, қоғамда жеке басқа табыну дерті қозады-мыс.

– Оның несі жаман... Қаныш сияқты мың жылда бір туар академикке жастар еліктесе, одан не зиян көріпті?

– Қазақстанның Орталық комитеті солай шешті.

Кенет Петр Антропов сабырынан айырылып, орнынан атып тұрды. Әлденеге зығырданы қайнағандай, тістеніп:

– «Ах, сволочи, сволочи! Что делается на свете?! Куда мы скатились, что с нами происходит?!» деген тәрізді ашу мен кек араласқан сөзбен әлдекімді сыбап жатты. Бір орында байыз таппай, есік пен төр арасында олай-былай жүрді де қойды. Әлгінде ғана сабырлы, салиқалы отырған кісіні Қанышқа қатысты әділетсіз әрекеттер осындай сілкініске түсірді. Медеуде үн жоқ. – Кітаптың қолжазбасы қайда? – деді ол кенет.

Медеу сөмкеден қолжазбаны алып, үстелге қойды. Мәскеудегі «Молодая гвардия» баспасы берген хатты да шығарды. Антропов мұқият қарап:

– Ал, енді не кедергі? Қолжазба мақұлданған. Негізгі жұ-мыс бітіпті. Менің баспа ісінен хабарым жоқ. Менен нақты не жәрдем? – деді.

– Баспа «ЖЗЛ» сериясымен Қаныш жайлы кітапты 1982 жылдан соң ғана шығарамыз дейді. Бұл мен үшін тым ұзақ уақыт. Онсыз да бес жыл сандалдым. Енді үш жыл күтетін жайым жоқ. Кітап қалай да биыл шығу керек.

– «Молодая гвардия» баспасының басшысы кім? Кімге хабарласайын?

– КПСС Орталық Комитетінің үгіт-насихат бөлімінің мең-герушісі Е.Тяжельников пен Одақтық жастар комитетінің Бі-рінші хатшысы Б.Пастухов екеуінің бірі баспа директорына телефон соқса жетіп жатыр. Редакция сол күні-ақ өндіріске кіріседі. Әрі кетсе бір жылда кітап шығады, – деді Медеу.

Антропов алдындағы блокноттың төрт-бес бетін аударды да, әлгілердің есімін түртіп қойды. Сосын Медеуге қарап:

– Әй, қазақ, Қаныш – менің жан досым. Еліңде Қаныш-тың сыртынан кім не айтса да, ол менің досым болып қала береді. Кеудемде жаным барда оған дұшпандық қылған кез келген сволочпен ұстасып өтуге дайынмын. Басқабасқа, дәл Қаныштың ісінде шегінуді білмеймін, – деді.

Оның аяқ-астынан жігерленіп сілкінуі түпсанасында шө-гіп жатқан Қаныш досы жайлы әсерлі естеліктерді қозғап жіберді. Ол екі көзі жәудіреп, естелік айта бастады:

– Қанышпен 1939 жылдан бері таныспын. Экспедиция-да жүргенде кезіктік. Содан бері айрылмас доспыз. Арадан қыл өткен емес. Қу тағдыр талай тепкіге салды. Өмірдің тас диірмені бізді қанша рет бидайдай уатып жібергісі келді. Елуінші жылы Қаныштың басына нәубет төнді. Естіген шы-ғарсың? Оны «ұлтшыл» деп қудалады. Сонда Қанышты дереу Мәскеуге алдырып, Ленинградқа бой тасалатып, ауруханаға салып қоймасақ, қандай қысас-қиянатқа түсерін, кім білсін?!

Кейін менің басыма қиын қыстау күн туды. Н.Хрущев билікке келгесін құтырды емес пе? Министрліктерді жойып, региондар бойынша Совнархоз дегенді ойлап шығарды. Соның тауқыметін біз де тарттық. Геологиялық барлау жүйе-сін таратып, совнархоздың иелігіне берді. Бұл – ақымақтықпен пара-пар әрекет. Өйткені, бір бұлақтың басына түрлі экспедиция жарыса орнығып, бірі – көмір, бірі – полиметалл, бірі – алтын іздемек. Министрлік орнында болса, соның бәрін кешенді барлап, қай жерде не барын көрсетіп бермей ме? Уақыттан ұтасың, қаржы үнемделеді.

Осы ақымаққа қарсы шығамын деп көзге түстім. Қыз-меттен қуды. Кешегі министр басым бір күнде жұмыссыз қалдым. Қаныш мені Ефим Славскийге ертіп әкелді. Ал бұл кісі – басшылар қанша мәрте өзгерсе де орнынан қозғалмас әйдік адам! Өйткені жұмысы сондай! Сөйтіп Славскийдің орынбасары болып бекідім. Бұл орын үшін Қанышқа қарыз-дармын. Енді Қазақстанға алаңсыз қайта бер! Біз айттық па орындаймыз! Тек топырақтан аман болуымызды тіле! Тегін-де бұл сен үшін емес, шырақ, Қаныштың әруағы алдындағы асыл борышымыз! – деді.

Медеу қуанып кетті.

– Шырағым, бірақ бір нәрсеге бекем бол! Менімен және Ефим Славскиймен жолыққаныңды ешкімге айтпа! Меніңше Қаныштың дұшпандары мүлгуді білмейді. Олар кесір мұратына жету үшін Кремльдегі Бас хатшыға кіруден тайынбас... – деді.

Министр де, оның табанды орынбасары да сөзінде тұр-ды. Баспаға хабарласып, кітапты жоспардан тыс сол жыл-дың тізіміне енгізді. Осылайша, Алматыда бағы жанбаған «Сәтбаев» кітабы Мәскеуде орыс тілінде жарық көрді. Медеудің қуанышында шек болмады. Досы сүйініп, дұшпа-ны күйінді. Ол кітаптың бірнеше данасын алды да, Мәскеуге тіке тартты. Мақсаты – жәрдемдескен шенеуніктерге сыйлау. Өзекті өртер өкініш – Петр Антропов Қаныш досының кітабын оқи алмай арманда кетті. Медеу Мәскеуге жеткен күні ол кенеттен дүние салыпты.

Медеу кітаптың бір данасын алып Славскийдің кабинеті-не кірді.

Қайырлы достық

Қаныш көрінген ғалыммен бас-көз жоқ достаса бермейді. Себебі кез келген ғалыммен сыйласу, араласу артық уақыт пен энергияны талап етеді. Өлшеулі өмір ел-жұртыңды өр-кениетке сүйреумен өлшенеді. Сол үшін де ол Қазақстанды дамыған елдердің қатарына қосуға септесетін ақжүрек ға-лымдармен ғана саналы түрде достасатын. Мысалы, СССР Орташа машина жасау министрі Славскиймен мүдделі бо-лып танысқан. Себебі бұл министрлікпен ойнауға болмай-ды. Атом электр станциясынан бастап, атом қаруына дейінгі барлық жобаны осы министрлік жасайды. Бұл министрлікпен дос болсаң, өте ірі жобаны жүзеге асыра аласың.

Айталық, Шығыс Қазақстанның су қуаты мол. Қаныш ол жақтан Электр станциясын және Титан-магний зауытын са-луды көздеді. Екінші Маңғыстау мұнайын экспортқа сату үшін ірі порт керек. Ол үшін тұщы су мол болуы шарт. Ақтау-да тұщы су ірі проблема. Оны теңіз суын тұщытатын арнайы реактор қондырумен ғана шешуге болады. Және осы жобаны қадағалап отыратын Алматыда Ядролық физика институ-тын ашу қажет. Бірақ бұл жоба Славскийдің жәрдемінсіз жүзеге аспайды.

Қаныш мысықтабандап жақындап, ғылыми конферен-цияда шәй ішіп тұрып, министрдің құлағына сыбырлап қояды. Славский оған құлай кетпейді. Ол «хитрый казах!» деп сұқ саусағын шошайтып, жүре береді. Бастысы Қаныш оның миына өз жобасының бір дәнін тастап үлгерді. Кездескен сайын осы дәннің көгеріп-көктеуін қадағалап, алдыңғы әңгіменің дозасын күшейтіп кетеді. Осылайша Славский Қаныштың ығына қарай бейімделіп бара жатқанын сезбей қалды. Ал атом саласын қадағалайтын Славскиймен бір мәселе талқыламақ тұрмақ, қасына да бара алмайсың. Стратегиялық аса маңызды саланы жүргізіп отырған министрді мемлекеттік қауіпсіздік бөлімі қатаң қадағалайды.

Бір күні Қаныш өзімен-өзі күбірлеп сөйлесіп отырды да «таптым» деп санын бір соқты. «Ойымды жүзеге асырсам, Славский өлгенше Қазақстанға қызмет ететін болады».

Бірақ жоспарын ешкімге айтқан жоқ. Сол жылы, яғни 1962 жылы СССР Жоғары советіне депутаттыққа кандидаттар ұсына бастаған. Тізім бойынша Өскеменге кандидат ретінде Славский тіркелген. Қаныштың бұл жобаны кімдермен келі-сіп, кімдермен сөйлесіп, қалай жүзеге асырғаны әліге дейін жұмбақ. Министр сайлаушылармен кездесу үшін Өскеменге ұшып келгенде Қанышпен қайта кездесті. Көрген бойда: «Ах, ты хитрый казах» деп құшақтаса кетті. Артынша депутат болып сайланды. Ал Қаныш Қарағанды округінен сайланған еді. Екеуі СССР Жоғарғы Советінің сессиясында депутат ре-тінде жиі жолығатын болды. Жолыққан сайын «ах, хитрый казах, қазақ елінің бүкіл проблемасын маған арқалатып қойдың, иә?» деп саусағын шошайтып қояды.

Ол 1962 жылы сайланғаннан 1988 жылға дейін, яғни алты рет Өскеменнен сайланып, өлгенше қазақ өлкесіне еңбек сіңірумен өтті. Қазір Өскемен қаласына сән беріп тұрған «Үлбе» мәдениет үйі, «Пионерлер үйі», музыкалық мектеп, спорт сарайы, «Ертіс» қонақүйі, «Стрелка» шағын ауданы Ертіс жағасының әдемі бөлігі Славскийдің арқасында гүл-денген. Қазір Өскеменге барған кісі қаланың ертеде салын-ған мықты инфраструктурасын көріп қайран қалады. Қаныш Славскийді осы өңірге депутат қылғанға дейін Өскемен арт-та қалған қалалардың бірі болатын.

Қаныш өмірден өтсе де, Славскийдің жүрегіне егіп кеткен дәні өркендей берді. Ұлттық мүдде үшін көздеген жоспары ақыры жүзеге асты. Ақтауға тұщы су реакторы да орнады, порт та салынды, Өскеменде Титан-магний зауыты мен электростанциясы да бой көтерді. Бір қызығы, көзі тірісінде Алматыдағы Ядролық физика институтын ашып алды. Институтты ашып берген Славскийге қарыз болып қалып, рақметіне кафе-ресторанға апарудың орнына одан сайын өзін қарызға батырған. Бір күні Славский: – Әй, хитрый казах, менің арқамда бұйрықты шығартып алдың. Құрылыс не болып жатыр? – дейді марқайып. – Ефим Павлович, институт бітті. Енді байғазы сұрап келіп отырмын, – деді. Ефим сасып қалып: – Ол не байғазы? – деді. Шамасы ядролық институтқа қажетті тағы бір материал екен деп ойласа керек. – Байғазы – біздің салтта жаңа мүлік сатып алған адамға құтты болсын деп сыйлыққа берілетін қымбат кәде. Одан байғазы берушінің абыройы артпаса, бәсі төмендемейді, – деп Славскийді одан сайын мақтай түсті. – Жақсы, байғазыға не сұрайсың? – деді министр мар-қайып.

– Институтқа отыз шақты құрастырмалы үй берсеңіз, ризамыз, – деді.

– Болсын, – деді Славский. Осылайша арада апта өткен жоқ, институтқа сау етіп су жаңа құрастырмалы үйлер келді. Бұлар баспанадан таршылық көріп отырған ғылыми қызметкерлер үшін патшаның ақ сарайынан кем болған жоқ. Қаныштың байғазыны сыл-тау қылып, көшпелі отыз үйді Мәскеуден алдыруы тағы бір тәуелсіздіктің нышанын көрсетеді. Негізі ол жаққа баспана салып беруге Алматыдағы Орталық комитет жауапты болуы керек. Бірақ оларға кіріптар болсаң, тірлігің бітпейді, тәуел-сіздігіңнен айрыласың. Қаныш бұл жолы да Орталық комитетті айналып өтті. Әу баста қаладан шалғай ауданда бой көтерген ядролық физика институтының айналасында Алатау деп аталатын елді-мекен пайда болды.

Маңғыстауға жол

1980 жылы Медеу Сәрсеке «Молодая гвардия» баспа-сынан шыққан «Сәтбаев» кітабының бір данасын алып, министр Славскийдің кабинетіне кіреді. Министр кітапты көріп риза болады. Сосын Медеуге:

– Асығыс емессің бе? – дейді.

– Жоқ, уақытым бар.

– Қаныш досым туралы аз-кем естелік айтайын деп едім. Меніңше бұл естеліктер келешекте саған керек болады. Себебі даңқты жерлесің туралы жазатының бұл кітаппен біт-пейтін сияқты.

– Естелік болса, қуана-қуана тыңдар едім...

– Қатты айтты деп сөкпеңіз. Бірақ сендер, Қазақстан халқы, Қаныш Имантайұлы деген ғажайып тұлғаның қадірі-не жете алмадыңдар. Қазақстан былай тұрсын, Советтер Одағы оны жете тани алмады. Бұл ғасырда лайықты бағасы берілмес. Бірақ есіңде тұт! ХХІ ғасыр – Қаныштың ғасыры болады. Айтқаным айдай келмесе, көр де тұр, – деді де тарихтың қойнауына батып кеткендей болды. Сосын сөзін жалғап бүй деді:

– Ол біздің бәрімізден, әсіресе, геологтармен салыстыр-ғанда бәрінен озып кетті. Пайдалы қазбаны қай жерден, қалай іздеу керегін сезіп тұратын. Болжамы дәл келетін. Бірде-бір геолог оның нұсқауымен барлауға шыққанда құ-ралақан қайтқан емес. Ол ен байлықтың үстінен дәл түсетін.

Кенет Ефим кеудесіне таққан наградалардың біреуін сау-сағымен нұсқап:

– Мынау шындығында менің емес, Қаныштың марапаты. Бірақ оны ешкім білмейді. Мұны Маңғыстау түбегін дамытқа-ным үшін алдым. Мені ол жаққа үгіттеген – Қаныш Сәтбаев. Геологтар сол жақтан атом өндірісіне қатысты өте дефицит бір шикізат тапқан болатын. Біз ол шикізатқа Каспий теңі-зі арқылы келіп, дайын өнімді ұшақпен тасығымыз келген. Жоспарды естіген бойда Қаныш маған басқа бір жолын көрсетті. Ол:

– Ефим Павлович, дұрысы Маңғыстау түбегіне теміржол төсеңіз. Көр де тұрыңыз. Маңғыстау халқы өлгенше алғыс айтады. Тарих сізді ұмытпайды, – деді.

– Не үшін? – деп сұрадым. Ол:

– Атырау мен Маңғыстаудың топырағында сіз іздеген шикізат қана бар деп қалмаңыз. Ол түбектің астында мұ-най, полиметалл, марганец сияқты руданың жеті атасы бар. Бұл әзірге менің болжамым, бірақ қорықпай бұл қадамға барыңыз. Салған қаржы мың еселеп қайтпаса, маған айтасыз, – деп қайрады.

Не суы жоқ, не нуы жоқ, маң даламен Маңғыстау түбегі-не ұзындығы тоғыз жүз шақырымнан астам шойынжол төсеп бару Құдайдың азабы еді. Қисапсыз қаржы жұмсайтын, азабы адамды өлтіретін ауыр жобаға кірісу үшін айтар ар-гументің салмақты болуы тиіс. Шығын ақталмаса, басың ке-теді. Партияны көндіре қояр салмақты сылтауым жоқ. Тек қана Қанышқа сенім артып, бұл іске тәуекел еттім. Бес жыл-дан соң Шевченко (Ақтау) портына алғашқы пойыз келді.

Шағын қалаға шойынжол жеткізу жұмысы мемлекеттің ақ-шасын судай шашты. Мұны көріп отырған дұшпандарым жоғарыға арызды қарша боратты. Үстімнен іс қозғалды. Халықтық бақылау комитетінен комиссия құрылып, ісімді микроскоппен тексерді. Шыны керек, жаным мұрнымның ұшына келді. «Теміржолды айдалаға не үшін төседің?» деген сұраққа ғылыми негізделген бірде-бір дәлелім жоқ еді. Бірақ Құдайдың көзі түзу болып шықты.

Тексеріс қайнап жатқанда, 1961 жылы Маңғыстау түбегінен мұнайдың ірі қайнағы атқылап қоя берсін. Артынша бі-рінен кейін бірі бүлкілдеп шыға берді. Дұшпандарым «мені сотталады» деп алақан ысқылап отырғанда, Социалистік Еңбек Ері атағымен марапаттап жіберді. Қара алтынның шығарын әу бастан білетін, көреген стратег ретінде көріндім. Бірақ әділдік үшін «Әй, бұл менің еңбегім емес, Қаныш Сәтбаевтың білгірлігі болатын» деп ашық мәлімдедім. Сөйттім де СССР Геология министрі А.В.Сидоренко екеуміз Қанышты да ең жоғарғы марапатқа ұсындық. Бірақ біздің еңбек еш кетті. Себебі Қазақстанның Орталық комитеті тарапынан қолдау болмады. Керісінше Сәтбаевтың үстінен жазылған ұзын-сонар арыздар тоқтаусыз түсіп жатты. Осы-лайша бүкіл Маңғыстау түбегіне жан берген Қаныш досыма тірі кезінде ешқандай марапат бұйырмады. Әлбетте оған бұл марапаттың түкке де керегі жоқ. Нағыз адам халқының құрметіне бөленеді. Бұдан асқан марапат болмайды. Меніңше, Қанышқа осы марапат бұйырды. Бұл жағынан алғанда ол тағы да бізден озып кетті. Кейін Маңғыстаудан табылған мұнай көзі «Ғасыр жаңалығы» деген атпен ғылыми айналымға енді.

Бізді өлтіре алмаған нәрсе, қаһарман қыла түседі

Оқырманды Қаныштың көзі тірісінде де, өлгесін де қуғын-сүргіннен көз ашпағаны таңғалдырады. Елінің дамуына өл-шеусіз үлес қосса да, Орталық комитет не үшін оны көрмеуге, байқамауға, білмеуге, ісі мен есімін ұмытуға және ұмыттыруға ұмтылды? Оның сыры СССР-дің мемлекеттік құрылы-мында. СССР империясында билік пен халық ешқашан бірікпейді. Билік коммунистік партияның қолында. Онда да партияның БЮРО деп аталатын жоғарғы билік алқасына мүшелікке өтсең ғана нақты саяси шешімге ықпал ете аласың. Бюроға өте алмасаң, жоғарының тапсырмасын орын-дайтын тұсаулы функционерге айналасың.

Қара халықта таңдау еркі атымен жоқ. Олардың қандай кітап оқып, нендей кино көріп, қандай музыканы тыңдап, қандай киім үлгісін киетінін партия шешеді. Оның шешіміне қарсы шыққан тұлғаны билік органдары комбайн сияқты турап тастап кете береді. Кейін СССР тараған соң постсо-веттік республикалар тоталитарлық жүйеден авторитарлық жүйеге ауысты. Алдыңғы жүйемен салыстырғанда біраз еркіндігің бар, бірақ билікке тікелей араласа алатын дәліз-дің бәрін жабады. Қысқасы, биліктің шешіміне разы болып осы жүйеге көндігесің. Көндікпесең, билікке жолың жабық дегенді ұқтырады.

Міне, осындай тоталитарлық жүйе мығым орныққан ел-де Қаныштың белсенді, жігерлі, жалынды өмірі өтеді. Ол – осыншама қысым мен қуғын желкесінде төніп тұрса да Құдай берген дипломатиялық дарыны мен телегей теңіз білімін пайдаланып, Қазақ ССР-інде тәуелсіз Ғылым акаде-миясын құрды. Мұндай қатал режимде өмір сүретін елде тәуелсіз Академияны тәуелсіз тұлға болып басқару адам миына сыймас мұғжиза. Оның бітіспес дұшпан табары осы саяси режим мен тәуелсіз Академияның текетіресімен бай-ланысты.

АТБАСАР ТРЕСІ

Құрметті оқырман! Әдетте адамның батырлығы немен өлшенеді? Кісінің беделі ненің себебінен артады? Қоғам не үшін бір адамға құрмет көрсетіп, біреуге ілтипат білдірмейді.

Жігітке батырлық атақ жеңген жауының күшіне қарап бе-ріледі. Адамның беделі еңсерген қиындығы мен арқалаған жауапкершілігіне қарай артады. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүретін пысықтарға құрмет көрсетілмейді. Қаныш-тың абыройының асқақтап кетуі оның Жезқазған даласында жасаған ерлігімен байланысты.

Адам рухының шыңдалып, қайратының өткірлене түсуі үшін оны қиындықтың қазанына салып қайнату керек. Осындай қазанда қайнап шыққан тұлғаны оңайшылықпен тұқырта алмайсың. Қаныштың да батыр тұлғасы Қарсақбай-дағы қиындық ошағында пісіп шыққан соң басталды. Совет Одағындағы Орталық комитет атты биліктің ең биік органымен қорықпай ұстасып, кейін қуғындалуының да басты себебін осы нүктеден тарқатамыз.

Демек, Қаныштың болмысын тану үшін, оның қандай азап пен қиындықты еңсергенін білу керек. Көбіне жас мамандар қиындықтан қашып, даңқы дүркі-реп тұрған кен көзіне, басшылық звеноға барғысы келеді. Қанышта керісінше, ол оқуын үздік бітірсе де, дайын асқа тік қасық болуға арланды. Оны Жезқазған даласы магниттей тартып тұрды. Бірақ ол жақта мыстың сарқылмас қоры бар деген факті жоқ. Бір заманда ағылшындар келіп, мыс қазды деген ақпарат қана бар. Совет өкіметі олардан қалған кен көзін иеленіп, әрі қарай игеруге қаржы бөлсе де, ол жерден түбі жоқ байлыққа кенелеміз деген үміттен ада.

Қаныш 28 жасында Қарсақбайға келіп, маман ретінде өзін сынамақшы болғанда ленинградтық мамандар оған сенген де жоқ, үміт те сыйламады. Оқиға былай басталған еді.

Қаныш Томдағы оқуын аяқтап, 1926 жылы жұмыс іздеп елге келді. Ол әуелі сол кездегі ел астанасы – Қызылорда шаһарына тоқтады. Басшылар оған кеңседе отырып істейтін ірі қызмет ұсынды. Бірақ жас маман одан бас тартты. Нағыз геолог болып шығу үшін Бетбақтағы белгісіздікпен бетпе-бет келу керегін түйсініп тұр. Сөйтті де Ұлытау жонында өндіріс ашқан «Атбасар түсті металдар тресіне» сұранды. Бұл трестің басқармасы Қызылордаға емес, Мәскеуге қарайтын.

1925 жылы құрылған бұл трест Орталық Қазақстандағы көмір мен мысты іздеп тауып, қазып алумен әуре боп жатқан. Хас маманға зәру боп отырған басшылар оны қабылдап, дереу Мәскеуге аттандырды. Трест басшылары оны Мәскеу-де ұстап қалуға да барын салды. Бірақ Қаныш онда алты айдан артық тұрақтамаған. Оның есіл-дерті маң даланы армансыз кезіп, жер құшағында жатқан жұмбақ байлықты іздеп тауып елдің игілігіне асыру. Мықты маманның бәрі Мәскеуден үй алып, сол жақта қалуға барын салып жатқанда Қаныштың айдаладағы Қарсақбайға қашуы ақылға сыймас қадам.

Керуендегі геолог

Осы арада бір сұрақ қоюға болады. ХХІ ғасыр адамы беймәлім нәрсемен бетпе-бет келуге қорқып тұрады. Тыңға түрен салып, ғылым күшімен жаңалық ашқанша, даңқы шы-ғып, табысы шалқыған бай компанияға жұмысқа тұрып, ас та төк өмірге кенелгісі келеді. Ал ҒЫЛЫМНЫҢ бір сипаты –адамға батырлық дарыту. Ол «беймәлім нәрсенің құпиясын ұстап алып, қазынасын жарыққа шығар» деп адамды қайрап тұрады.

Ол кезде Атбасар тресінің кеңсесіне жету үшін ортағасыр жолаушысы секілді түйе керуенмен жол азабын тартуға мәжбүрсің. Оның өзінде керуен иесі келіссе жақсы. Себебі олар өзіне тиімді кәсіпорынмен істес болғанды жөн көреді.

Ал керуенге жету үшін Мәскеуден шыққан мамандар пойызбен бес күн жүріп Жосалы бекетінен түсіп, Қарсақбайға керуенмен аттанады. Ол кезде түйелер аса маңызды шаруа атқаратын. Үш мыңнан астам түйе Жібек жолымен кетіп бара жатқан сауда керуені сияқты әрі-бері жөңкіліп жүретін. Сапар сәтті болса момын жануар діттеген жеріңе жеті күнде жеткізеді. Жосалы мен Қарсақбайдың арасы – 430 шақырым. Тіпті бір жәшік шеге керек болса да, осындай қашықтықтан керуенмен алдырады. Басқа жолы жоқ. Жол бойы көрерің азап. Көлеңке жоқ, ауыз су тапшы. Жолдағы бекеттердің тозып кеткені сонша олармен салыстырғанда Жібек Жолының орта ғасырлық керуен сарайлары ақ сарайдай көрінетін шығар, сірә?!

Қарсақбай – шағын ғана ауыл есебі. Ол базалық қыз-мет атқарады. Мыс қорыту комбинатының барлық жүгі, жұмыскері, құрал-сайманы осы жерде жиналып, жан-жаққа таралады. Қаныштың қолға түскен минерал-ды, сирек тас-тарды, жердің маңызды қыртыстарын зерттеп, анализ жа-сайтын лабораториясы да осында.

Жазушы Медеу Сәрсеке дерек жинап жүріп Қанышты керуенмен Қарсақбайға жеткізген Шенеу қарияға жолығып сұхбаттасыпты.

– Мені Қарсақбайға керуенмен ала кетесіз бе? – дейді оған жас Қаныш.

– Аламын, орта жолдан қашып кетпесең болды. Ондай серінің талайын көрдік. Құдайға шүкір, маманбыз деп әдемі қалпағын шекесіне қисайта киіп, кісімсіп келе жатады... Бір күннен соң, өзі түгілі ізін де таппай қаласың. Біреуінің қал-пағы былтырдан бері біздің үйде жатыр, – деп Шенеу қария төзімсіз мамандарды бір түйреп алады.

Осылайша түйеші қарт жас геологты алтыншы күн деген-де Атбасар зауытына аман-есен жеткізіпті.

Ол кезде нәпақа айыру өте қиын. Жұмыс іздеген қазақ-тар жан-жақтан ағылып, Қарсақбай ауылының маңайына қоныстанып жатқан. Жас мамандарға баспана енді салынбақшы. Үш мыңнан аса кісі жұмыспен қамтылып, қызу еңбекке кірісіпті. Кей қазақтар әулетімен көшіп келіп, кішігірім ауылға айналған. Төрт түлігін қызметке жегіп, шәй-суын айырып жүр. Қаныш Қарсақбайға жеткен соң, Геологиялық комитет мамандарымен бірге кен орындарын аралауға аттанды. Бар-лауға тиіс кен көзінің жақыны 60 шақырым жерде, алысы 400 шақырым қашықтықта. Геологтар аймақтың бәрін атпен желіп жүріп барлауға мәжбүр. Бұл қиын әрі қауіпті іс. Ай-далада айлап жүруге тура келеді. Тәжірибелі жолбасшы болмаса, адасуың демде. Қанышқа алғаш жолбасшы болған кісі – Күзеубай Жидебаев. Оның айтуынша алыс сапарға аттанғанда, кейбір серіктері ұзақ жүріске шыдас бермей, орта жолдан базаға қайтып кеткен. Соңына дейін шыдап, тиісті шекке ерінбей барып, тау жынысын барлап келген Қаныш қана екен.

«Ол бұлақ, өзенге кезіксе аттан түсіп, су жағасын жаяу шарлап, алақанымен құм сүзіп, сағаттар бойы қараудан жалықпайды. Тауға шықса, балғасын тықылдатып тас қашай-тын», – дейді Күзеубай қарт.

Жезқазғанда жез жоқ

Осы тұста Қаныштың оптимистік мінезіне тоқталайық. Ұлытау өңірін 1924 жылдан бері барлаумен шұғылданған геологтың бірі – Иван Яговкин. Ол да қара жаяу емес. Бірнеше кен орнын ашқан білікті маман. Бірақ ол Жезқазған даласын қанша барлаcа да мардымды қазына таппаған.

ХХ ғасырдың басында біраз ақтарып-қопарған ағылшын кеншілері де жарытып ештеңе өндірмеген. Қайраты тасып тұрған Қанышқа қарап: «Аптығы басылмаған, арыны қайтпа-ған жас мамансың. Бұл өңірден жез түгілі алтын тапсаң да, оны игеру өте қиын әрі қымбатқа түседі», – депті Яговкин.

Оның түңілетіндей жөні бар. Себебі темір жол бекеті алыста. Су тапшы. Айналада елді мекен жоқ. Жергілікті жұрт жаңа ғылымнан бейхабар. Кен қазуға маман болып көмектесе алмайды. Оларды жаңа кәсіпке баулу үшін 20-30 жыл оқыту керек. Орталық Ресейден сауатты мамандарды көшіріп әкелу де тиімсіз. Себебі бір маусым тұрған соң олар қазақ даласының аптап ыстығы мен қақаған суығына шыдас бермей безіп кетеді.

Мұнда көкөніс атымен жоқ. Дәрумен жетіспегесін ма-мандар цингамен ауыратын. Станокқа қажетті суды үлкен мес пен ірі торсыққа құйып, алыстан түйемен тасиды. Ертең өндіріс іске қосылса қажетті мол суды қайдан алмақ? Мыс қорытатын қуатты көмірді зауытқа қайдан тасиды? Оны да жүздеген шақырым жерден түйемен таси ма? Ал Байқоңыр-дан шығатын сапасыз көмір күрделі іске жарамсыз. Мұнда ертерек келіп жер қыртысына бұрғы салған ағылшындар да ақымақ емес. Олар да «әрі кетсе 10 жыл еңбек етіп, шала мыс өндіріп сатамыз да, сосын тайып тұрамыз» деп жоспар-лаған екен.

Обалы не керек, Яговкин Қанышқа жаны ашып, ақыл айтып баққан. Оның ойынша, Қаныш сияқты жас маманға уақытты текке кетіруге болмайды. Иллюзиямен алданып жүргенде жастық шақтың жалыны мен жігері желге ұшады.

– Мұнда зауыт салынады деп алданып қалма. Жезқазған-ның болашағы жоқ. Одан да келешегі бар іске ұмтыл. Маған сенбей Жезқазғанды қаза берем десең, өзің біл. Ағылшындардың кебін киесің. Бірақ мен бұ жаққа қайта оралмаймын. Бұл істі өзіңе тапсырам, – деді.

Ұлытау аймағына қатысты барлау құжатын Қанышқа тапсырып, келген жағына аттанып кете барды.

Қарсақбайлық ағылшындар

«Ағылшындар мұнда қайдан жүр?» деп ойларсыз. Енді соны баяндайық.

Бұл кенді өлкеге ХІХ ғасырда Ушаков деген орыс көпесі-нің көзі түседі. Ол Жезқазған төбелерін қазақ байларынан 400 сомға сатып алады. Бірақ ол бетпақ даладағы мысты игере алмай мезі болады. Оның геолог маманы да жоқ еді. Мыс қорытып алатын қуатты зауыт та тұрғыза алмайды.

Ештеңе өнбесін, ол 1909 жылы Жезқазғанды Лондондағы биржада саудаға шығарып, ағылшын көпестеріне сатады. Ағылшындар келе сала геологиялық барлау жүргізіп, біраз кен қорын табады. 1912 жылы мұнда кен байыту фабрика-сы мен мыс қорытатын зауыт салуға шешім қабылдайды. Есебінше, жерден 61 мың тонна қара мыс қорытып алса, соның өзі ен байлық саналған.

Олар Қарсақбай деген байдан шағын зауыт салатын аймақты 14 мың сомға сатып алады. Себебі Қарсақбайдың қыстауы Байқоңыр мен Жезқазғанның ортасында орна-ласқан. Байқоңырдан – көмір, Жезқазғаннан – руда әкеліп, мыс қорытуға болады. Осылайша екі жерден шахта қазы-лады. Жергілікті қазақтардан 300 жұмысшы жалдап, Қарсақбайдан кірпіш зауытын тұрғызады.

Бірақ Қарсақбайға темір жол тартып, керек-жарақ құрал-жабдық пен ауыр станоктарды тасып әкелу қияметтің қиы-ны еді. Олар 1914 жылы 200 жұмысшы жалдап, Жосалыдан бері қарай темір жол төсейді. Алайда қолда бар рельстің ұзындығы он үш шақырымға ғана жететін. Ал ара қашықтық – 430 шақырым. Олар алдымен он үш шақырымдық шойын жолды екі-үш ай жабылып жүріп төседі. Станоктар мен азық-түлік тиелген 278 вагонды бес паровоз сүйреп екі-ақ сағатта жүріп өтті. Әрі қарай жол жоқ. Паровоз тоқтап тұрғанда, жұмысшылар артқа рельсті қайта бұзып, алдыға төсейді. Оның өзі бірнеше ай уақыт алады. Паровоз тағы 13 шақырым жүріп, тоқтайды. Осылайша тасбақа аяңмен қыбырлап, Қарсақбайға үш жылда әрең жеткен.

Бәлкім, діттеген жеріне ертерек жетер ме еді, кім білсін? 1916 жылы Ұлт азаттық көтеріліс бұрқ ете қалады. Амангелді батырдың сарбаздары бұл жаққа да жетіп, ағылшын вагон-дарын тонайды. Қару-жараққа жарамды темірлерін сүйреп, жұмысшы жігіттерді ілестіріп ала кеткен.

Ағылшындар да қадалған жерден қан алмай қоймас бәле екен. Жұмысын қайта жалғастырады. Қарсақбайға жеткен соң, қолда бар құралын құрастырып, зауыт пен шахтаны енді іске қоса бергенде тағы бір проблема килігеді. 1917 жылы Ресейде Қазан төңкерісі болып, Совет билігі орнай-ды. Большевиктер шетелдік инвестицияның бәрін сол күйін-де ұялмастан иеленіп алады. Амалы құрыған ағылшындар басы салбыраған күйі Англияға құр қол қайтады. Бұл жобаға миллиондап қаржы салса да, көздеген мысын ала алмайды.

Осылайша басы бар, аяғы жоқ зауыттар Қарсақбайда қаңырап қала береді. Совет өкіметі сол жерден мыс көзін іздеу үшін мамандарға екі жыл мерзім мен жеті миллион рубль бөледі.

Бір қызығы, ағылшындар орнатқан станоктар Қарсақбай-да әліге дейін істеп тұр. ХХ ғасырдың басында АҚШ-тың «KING» фирмасынан шыққан зілдей шойын станоктар кен комбинатына қажетті темір құралдарды жонып беріп, қа-зіргі Қарсақбайдың азғантай тұрғынын жұмыспен қамтып отыр.

ҚАНЫШ ҚАЛАЙ ІЗДЕНДІ?

Яговкин айтқандай күн суып, Ұлытауға қар түскенде Геол-ком жұмысшылары барлау жұмысын тоқтатып, Ресейдегі жылы үйіне қайтып кеткен. Қаныш уақытты зая кетірмей Мәскеуге келді. Кітапханадағы Жезқазғанға қатысты бүкіл материалды мұқият сүзіп, архив қорын ақтарып, атам за-манғы ескі деректерді қайта сараптады. Әрбір кен көзінің шежіресі мен тарихы болады. Шежіресін терең білсең, бай қордың үстінен түсу мүмкіндігің зораяды.

Қаныш Ұлытауда жүргенде ескі заманның таңбасына құ-мар болыпты. Көне ескерткіш пен ежелгі кен орындары ол үшін таптырмас дерек. Әсіресе ел аузындағы аңыз-әңгіме – құны жоқ қазына.

Әдетте жай адам жер атауына аса мән бермейді. Ал Қаныш алдымен жер атауына үңілген. Мысалы, Жезқазған неліктен бұлай аталған? Неге Алтынқазған, Күмістөбе, Қор-ғасынды, Темірші емес? Жезтөбе деп неге қоймаған?

«Жезқазған» атауын қазіргі геологтар қоймаған. Ол көне есім. Демек байырғы қазақтар бұл өңірден жез қазып, керегіне жаратқан. Тау-тастың арасында олардың мыс қо-рытқан іздері сайрап жатыр. Қаныш көне шұңқырларды зерттеп, сол заманның өзінде кемі миллион тонна мыс өндіріп алғанын есептеп шықты. Бір қызығы, мұндай кен орны біреу емес, бірнешеу.

Геолог М.Русаков бүй дейді: «Қаныш жер атауына ерекше мән береді. Айналадағы көне мұраларды зерттейді.

Жергілікті тұрғындардан тау мен жотаның ескі аттарын сұ-растырады. Өйткені ол мекен аттары мыс, темір, көмір сияқ-ты пайдалы қазба байлыққа қатысты қойылғанын сезетін. Ол халық әндері мен аңыз, ертегілерді тыңдап, жазып алып отыратын. Кейін мен де солай ізденетін болдым».

Дәл осындай естелікті Өмірбек Байқоңыров та баян-дайды:

«Қаныш аға барлау жүргізген жердің тарихы мен атауын сұрап отырады. Бірде Торғай өңіріне экспедиция жасадық. Мық тауынан бастап Ұлытауды жағалай жүріп, Қорғасын тауға жеттік. Жолай әр жердің тасын қынға жинадық. Экс-педиция біткесін шағын есеп жаздым. Қаныш бір қарады да: «Алтынқазған қандай жер? Жұртпен сөйлестіңдер ме? Не үшін бұлай атапты? Аңызы, тарихы бар ма?» – деді.

Оның басқа геологтан ерекшелігі осы еді. Ол: «Жер судың аты – тарихтың хаты», – дейтін.

Ертесіне Алтынқазған тауын көруге өзі аттанды. Ол қай жерге барса да, қариялармен әңгімелесетін. Бізге геология-лық барлауды осылай жасау керегін айтудан жалықпады. Кейін, расымен де, байқасаң, қазақ даласындағы жер атауы жайдан-жай қойылмайды екен. Мысалы, Найзатас та-уында – темір, Мыстау мен Жезқазғанда – мыс, Қорғасын-тауда – қорғасын, Мық тауда – алтын табылды. Қаныш аға осындай атауға қарап, бір заманда қазақ даласында өнер-кәсіптер болғанын дәлелдейтін. Бір күні Күтірлішат деген жерге келгенде көліктен түсіп:

– Енді бірнеше шақырым жаяу жүреміз, – деді. Серіктері:

– Ойбай-ау, дайын көлік тұрғанда жаяу жүргені несі? – деп әбігерге түсті. Сонда Қаныш:

– Әй, көлікпен жүрудің пайдасыз екенін бұл жердің аты айтып тұрған жоқ па? – деді.

Айтқандай, Күтірлішаттың соядай тастары көлікті жүргіз-бей тастады».

Қаныштың білгірлігі мына оқиғада анығырақ көрінеді. Бірде ол жолбасшы Күзеубайды ертіп, Сарысуға дейін бара-ды. Қайтар жолда Жамантау деген жерге қонады. Түні бойы жел азынап, екеуі тоңып, дұрыс ұйықтай алмапты. Таңертең Қаныш балғасымен, тау-тасты ұрып шығады да, құрамын зерттейді. Үстіне шығады, жерге түседі, әйтеуір түске дейін әуреленеді. Түс ауа: «Күзеке, болды қайтайық. Біздің қазақ жер атауын бостан босқа қойсын ба? «Жамантау» десе, жа-ман тау екен. Астында түгі жоқ, үстінде кені жоқ. Желге де панасыз, ит байласа тұрмайтын жер екен», – деп артына қарайламай тарта беріпті.

Қаныш ҒЫЛЫМ деген нығметті тар түсінікте аңдамаған. Ол үшін Ғылым сан тарау салаға айналатын бір ғана БОЛ-МЫС. Мысалы, ақ түсті сәуленің призмадан өткенде алуан түспен құлпыра шағылысқаны сияқты. Сондықтан ол бетпақ далада руда барлап жүргенде көңіл көзімен қараған жанға Қаныштың бір ғана болмысы маң далада көшіп жүрген, тұтас бір дала академиясын еске салатын. Сол үшін де ол 1935 жылы Ұлытауда Әмір Темірдің жорыққа бара жатып ескерткішке қалдырып кеткен қара тасын тауып алғанда оған бей-жай қарамады.

Ғалымдарға тән мәнермен оның суретін сыздырып, фотоға түсіртіп, керекті мамандарға жолдады. Ұзамай шығыста-нушы ғалым профессор Поппэ оның Әмір Темірге тиесілі тас екенін ғылыми дәлелдеді. Кейін бұл тасты Әлкей Марғұлан қайыра зерттеп, тастағы мәтінді қазақшалап шықты. Қазір бұл тас Ресейдің Петербор қаласындағы Эрмитаж музейінде сақтаулы тұр.

Тәңірлік азап

Геологияда кенді тауып, руда құрамын анықтау қиын емес. Білікті маман оны тез айырады. Ал тау қойнауы мен топырақ астында жатқан металдың қоры мен қуатын өлшеу қиынның қиыны. Тапқан табысың кен қазуға салынған ақшадан кем шықса саудам бітті дей бер. Совет өкіметінде тіпті қауіпті. Шалыс бассаң, «мемлекет мүлкін қасақана бүлдірді» деген айыппен атып тастайды, одан аман қалсаң 25 жылға соттайды. Сондықтан бірде-бір геолог «Жезқазғанда қанша тонна мыс барын» болжай алмаған. Барынша сақ қимылдаған.

Ендігі кезек – Қанышта. Кеше ғана диплом алған, тәжіри-бесі жоқ жас маман бұл істі еңсере ала ма, жоқ па? Оның өмірінің алғашқы драмасы осы жерде басталады. Ол Жезқазғандағы қиындықпен жекпе-жек шығуы керек. Сар-қылмас мыс қоры барын ғылыммен дәлелдеп, айдалаға үлкен зауыт салуға Мәскеуді иландыруы тиіс. Иландырса, зауытпен бірге маң далаға цивилизация келіп, бетпақ да-лада үлкен қала пайда болады. Оған жігері жетпесе, көп барлаушының бірі боп өмірін әйтеуір өткізуі кәдік. Онда БОЛМЫСЫ ашылмайды.

Қаныш Қарсақбайда жүргенде Таисия Кошкинаға хат жазыпты:

«Бір жайтты талассыз мойындауға тиіспіз. Өмір – күрес мектебі. Оған көрген түстей жеңіл қарауға болмас. Өмір жайлы ойлағанда түске енетін «ертегіні» қоспа. Тіршіліктен бақыт пен шаттық қана күту дұрыс емес. Келешек бір ғана «қара түн» деп те түңілме. Өмірді қарапайым қалпында қабылдау шарт: Айталық, жарқын болашақ үшін күрес деп ұғын. Бұл жолда «өрлеу» мен «құлдилау» да қат-қабат кез-деседі.

Өзіңе мынадай сұрау қой: «Өмір ұсынар түрлі қиындық пен шырғалаңды бірге кешуге әзірмін бе?» деп ойланып көр.

Менің тұлғамды жеткілікті білесің: Мен – қазақпын. Жараты-лысым да, жаным да – қазақ. Болашағымды Қазақстанда өткізбекпін: Бұл жолда Айға қол созған арманға беріліп, ас-қақтаудан адамын. Сөзсіз кездесер қиындықтан да алабөтен безінгім келмейді. Жан тыныштығын да шат-шадыман тұрмыстан гөрі рухани күрес жолында өткізгенді жөн көремін. Сол үшін тіршіліктің жайлы күйтінен бас тартып, Қазақстан қиырында кезбе болып, өмір бақи кен іздеуге де әзірмін».

Хатқа қарап, Қаныштың әбден толысқан, жігіттік желігі басылған, өмір атты құпия құбылыстың ішкі сырын терең түсінген ірі тұлға екенін байқайсың. Жиырма сегіз жасар жігіттің хатына экзистенциялық сараптама жасасақ тіршіліктің талай сыры ашылады.

Будда сияқты данышпандар «Өмір сүру – нағыз азап» де-ген екен. Тірлікте ұтысқа шығудың басты шарты – өмір сүрудің азап екенін мойындау. Мойындасаң күресуге дайынсың. Кім күреседі – сол жеңеді! Кімде-кім осы шартты қабыл-дап, азаппен алысуға дайынмын десе, өмірдің азабы азарт-пен алмасады. Дұрысы ауыр азап тәтті шырынға айналады.

Кімде-кім оның азабын айналып өтіп, «тәттісін ғана теріп жеймін» деп дәмеленсе, өмірі тозақтан тұрады.

Қазіргі заманда бақытсыз жандардың көбеюі осы шартты терістеуден басталған. Олар әуелден өмір сүруді қызыққа толтырғысы келеді. Алайда тіршіліктің өз заңы бар. Тағдыр тәтті жемісін күрескер қаһарманға ғана таттырады. Қазақша айтсақ, өмірдің бейнетін шекпей, зейнетін көре алмайсың.

Адам әр қиындықты жеңгенде өмірі мәнге толып, өлімді жеңетін мүмкіндігі ұлғаяды. Тағдыр бізге қисапсыз қиынды-ғын тоспаса, іштегі адами потенциалымыз ашылмайды. Кім-нің батыр, кімнің қорқақ, кімнің залым, кімнің ғалым екенін қалай айырамыз? Тағдырдың қылбұрауына түскенде ғана олар бетке қалқып шығады.

Пенде пақыр надандыққа осылай ұрынады. Ақыл қуатын сарқа жұмсап, өмірдің азабын айналып өтетін сан тарау жол іздейді. Жас ұлғайған сайын қиындық та күрделенеді. Пенде болса, «Енді сәл шыдасам, проблема өздігінен жоғалады» деп өзін алдаудан шаршамайды.

Кей проблемалар асқына келе жүректі сыздатып, ден-саулыққа әсер етеді. Ағзалар аурушаң келеді. Ондайда проблеманы шешіп тастап, жан мен тәннің тыныштығын орнатудың орнына түрлі биохимиялық препарат ішіп, ауру-ды басып тастаймыз.

ХХІ ғасырда өмір азабын айналып өтетін сансыз сорап көбейді. Қазір қиындықпен ұстасатын қаһарман сиреді. Мұндай қулықтың тарттырар қорлығы да жетерлік. Өмір-дің қиындығын алдап соққыш пысықтың бәрі психикалық ауруларға оңай жем болады.

Біздің дәуірде жансаулығы дұрыс адамның сирек кезде-сетін себебі осы. Жеңіл өмірді аңсайтын пенденің жүйкесі морт сынғыш келеді. Психикасы болмашы нәрсеге сыр бе-реді. Мұндай типтер трагедиямен тірескеннен гөрі өзіне қол салып, азаптан оңай құтылуды көздеп тұрады. Бірақ өзіне қол салуды дін не ғылым құптамайды. Ондай қадам мәңгілік азапқа жол ашады деп есептейді. Осы ойды Карл Густав Юңнің пікірімен түйіндесек, былай болып шығады: «Жүйкеге жабысқан кез келген невроз – тәңірлік азапты алмастырғанның бәлесі».

Ақылды кісі тәңірлік азаппен айқаса кеткенде, потенциа-лы ашылып, мінезі өткірленіп, жан-жүйкесі де өлгенше сау режимде жұмыс істеп тұрады. Жүрегі соңғы қағысын соққан-ша, адамдық борышын естен шығармайды. Қаһарман тип-терге ортақ мынадай қасиет бар. Олар: рақат пен ләззатты кейінге ысыра алады. Жауапкершіліктен қашпайды. Шын сөй-леп, турасын айтады. Әр істе тепе-тең боп, алтын аралықтан ауытқымайды. Міне осындай қасиеттер Қаныштың алдағы өмірінде де өрнек табуы тиіс.

* * *

Қаныш 1927 жылы Ленинградтағы Геолком басқармасына барып, Жезқазғандағы барлау ісін үдете түсетін ұсыныс берді. Яғни жер асты қабатын барынша тереңірек бұрғы-лайтын күрделі жұмысқа қыруар қаржы сұрады. Басқарма-да ғалымдар мен білікті мамандар тізіліп отыр. Кеше ғана бітірген беймәлім маманға кім қаржы берсін?

Басқарма Жезқазған бойынша геолог Яговкиннің пәтуа-сына ғана сүйенді. Ол: «Бұл жерден түк шықпайды», – деп кесіп айтты. Бұл кезде Совет өкіметінің экономикасы өте әлсіз болатын. СССР шетелдік нарыққа бидайдан басқа ешбір шикізат сата алмайтын. Оның өзін шаруалардан күштеп тартып алып жатқан. Бір сом валютаға зәру болып отырғанда, Қазақстаннан келген жас жігітке көл-көсір ақшаны қалай берсін? Бірақ табанды Қаныш ырғасып-жырғасып отырып тереңге түсетін бір станокты ақыры сұрап алады.

1927 жылдың күзінде Қаныш жер қазу ісін бірінші рет өз басшылығымен қайта жалғастырады. Бұл қадамы бағы ма, соры ма, ешкім білмейді. Яговкин айтқандай, Ұлытаудан түк шықпаса, өкімет қаржысы желге ұшады. Тағдырың тра-гедиямен аяқталуы кәдік...

Бұл кітапта Қаныш жүргізген бұрғылау жұмысын тәптіш-теп жазбаймыз. Ол кезеңнің оқиғасы Медеу Сәрсекенің «Қазақтың Қанышы» кітабында жазылған. Осы борышын ат-қаруда Қаныштың тартпаған азабы жоқ. Байқамасаң айда-лада адасып, ыстықта қаталап өлуің демде. Бір ғана мысал келтірейік. Қанышпен істес болған Саид Сейфуллин мына-дай естелік айтады:

«Темір жол бекетінен түскен соң Қарсақбайға Жосалы арқылы түйемен тартамыз. Бағың жанса, кейде көлікке ілігесің. Бірде жолым болып, геолог Яговкиннің көлігіне тап бол-дым. Заулап келе жатқанда машина орта жолда бұзылды да, сол күйі оталмады. «Уақыт оздырмайық» деп Қарсақбайға жаяу кеттік. Көлік жөнделсе, бізді ала кетер деп ойладық.

Жапан далада шілденің аптап ыстығы миды қайнатып жібере жаздайды. Әбден әлсіреп, шөлдеп өлуге айналдық. Құдай сақтағанда бір тараптан керуен шыға келмесі бар ма?! Түйешілер бізге таба нан мен айран беріп, ауызға су тамызды. Сапарымыз енді түйенің үстінде жалғасты. Кешке қарай бір қазақ ауылына келіп жығылдық. Обалы не керек, ауыл халқы қонақжай екен. Бар жақсысын ауызға тосып бізді бір өлімнен аман алып қалды».

Қаныштың да басынан осындай оқиғалар талай өткен. Бірақ Құдай жар болып, аман қалып отырған. Оны Таисия Кошкинаға жазған хаттарынан көре аласыз. Сейфуллин сияқты көліктің қай түрі іліксе, соны мініп, маң даланы барлай берген. Ескі көлігі қираса, оны өгізге жегіп те митың-даған. Кейде қыста, кейде жазда айдалада жалғыз қалып кетіп, азапты күндерді бастан өткерді.

Қияли қазақ

Қаныш Геолкомнан

...