Маман қалай қалыптасады?

Бұл кітап дүниеде мамандықтың қандай түрлері болатыны жайлы емес. Мұнда кәсіптің қай түрі қазір сәнге айналып жатқаны, болашақта қай мамандықтың дәурені жүретіні, қай салада табыстың көп болатыны айтылмайды. Өмірде жетістікке жету үшін қандай мамандық таңдап, қай оқу орнына түсіп, мансап жолында қалай өрлеу қажеттігіне нұсқаулық бермейді. Ондай бағыттағы кітапты кез келген кітап дүкенінен оңай тауып алуға болады. Қызығушылығыңды, икеміңді, бейіміңді анықтап, сол салада жетістікке жетуге ынталандыратын психологиялық еңбектер аз емес.

Бұл кітапта біз мамандық пен кәсіптің, жасампаздық пен шығармашылықтың философиялық мәніне үңілеміз.

«Адамға мамандықтың не керегі бар?», «Маман боп қалыптасқанда не табасың?», «Кәсіптің мәні не?» деген сияқты бірқатар сауалдарға тоқталып, мән-маңызын талдаймыз. Бір сөзбен айтқанда, Ф.Ницшенің «Не үшін екенін анықтап алсам, қалайдың жайын өзім-ақ реттеп аламын» деген қағидасын басшылыққа аламыз. Салмағы сан кітапқа арқау болатын бұл тіркестің мәніне жеткен адам бүкіл өмірінің бағыт-бағдарын өзі-ақ түзеп алады. Бұл өзі – түрлендіріп кез келген ситуацияға қолданылатын сауал. «Өмірді не үшін сүру керегін түсінген жанға қалай сүру керегін үйретпей-ақ қой». «Мықты маман болудың не үшін қажет екенін түсінген жанға ол дәрежеге қалай жету қажеттігін айтып әуре болма».

Мұндағы «Қалай?» деген сауалға жауап беретін дүниенің бәрі – құрал. Ол туралы «Отбасы хрестоматиясы» сериясымен шыққан кітаптарда талай айтылды. Айталық, Алматыдан Астанаға қалай жетуге болады? Ұшақпен, пойызбен, көлікпен, атпен, керек десеңіз жаяу баруға болады. Бірақ жолаушы алдымен ол жерге не үшін баратынын анықтап алуы керек. Қалайдың жайы – қашан да келесі кезекте тұратын дүние. Ғашығын аңсаған бозбаланың әртүрлі қиындықтарға қарамай, сан шақырым жолдарды жаяу бағындырып сүйіктісіне жеткені жайлы талай оқиғаға куәгер болған шығарсыз. Не үшін баруың – мақсат. Қалай баруың – құрал. Бірақ көп жағдайда бүгінгі қоғам осы екеуінің орнын ауыстырып алады. Құрал мақсатқа айналып үлгерді. Осыны түсінбейтін ата-ананың үміті ақталмайды. Баланы сан түрлі үйірмеге қинап жаздырып, небір қымбат оқу орнына шығындалғанымен соңында еңбегі далаға кетеді. Әу баста жіберілген мұндай қате көзқарасты, қате ұстанымды, балаға берілген қате бағдарды есейіп кеткеннен кейін түзету қашан да қиынға соғады. Жолаушы жол мұратын үйден шықпай жатып анықтайды. Өмір адам жоспарына көне бермейді, дегенмен ол бағытын өзі анықтауға ерікті.

Кейде жалаң құралға сүйеніп те, бірталай жер жүріп өтуге болады. Сөйтіп те мықты маман атанғандар бар. Кәсіптің мәнін, мамандықтың маңызын, жасампаздықтың мағынасын түсінбей жатып, өмірлік мақсұтын анықтамай-ақ биік мансапқа, құзырлы креслоға қол жеткізетіндер бар. Ол үшін қақ-соқпен ісің болмай, білім жинап, тірнектеп еңбек етіп, арасында мотивациялық кітаптардан қуат алып тұрсаң жеткілікті. Баласы білімімен, мансабымен, өнерімен, жетістігімен жұрттан озып жатса, қай ата-ана қуанбасын? Осылай мықты бір жерге жұмысқа тұрып, маңызды креслоны иемденуге болады. Бір өнерді игеріп алып, жұртты тәнті етуге де болады.

Бірақ ондай қуаныш әрдайым баянды болмайды. Жоғары мансапқа жетіп, біршама атақ жинаған соң оңбай сүрініп, әртүрлі жағдайда абыройы айрандай төгіліп жатқандар көп. Біреу жемқорлықпен ұсталады. Екіншісі құмарлығын тежей алмай масқара болады. Жұртқа күн көрсетпей қарғыс жинайды. Бүгінде атағы дардай, бірақ дау-дамайдан басы босамайтын тұлғаларды жиі көреміз. Қоғам қайраткері атанып, құрметке ие боп жүрген адамның бір күні даяшыны сабап тастап, екінші күні көшеде біреумен жолға таласып тапанша ала жүгіріп, әйелін көкала қойдай етіп сабап, абыройын шашып алады. Өнер адамы, әнші деп жүргенің есірткіге елітіп, мас күйде көлік апатын жасайды. Аты шыққан діни ұстаз моншада «түнгі көбелектермен» жүрген жерінен көзге түсіп, масқара болады. Биік мансапқа қол жеткізгенімен, ештеңе бітірмей, ештеңеге қызықпай, жинаған білімін ештеңеге жұмсамай өмірінің маңызды кездерін босқа өткізіп алатындар қаншама?!

Қателік қайдан кетті? Қайдан кеткенін ол адамның өзі де, әке-шешесі де біле алмай қор болады. Мұны экзистенциалистік философияның дүрбісіне салып талдасақ қана көп нәрсенің сырын аңғарамыз. Сол арқылы «білім», «қабілет», «тек пен талант», «тәжірибе», «мотивация» сияқты дүниенің бәрі маңызы жағынан екінші кезекте тұратын дүние екеніне көз жеткіземіз.

Бүгінгі заманның оқу орындары, мектеп, колледж, университеттер адамға мамандықтың мәнін түсіндірумен айналыспайды. Мамандықтың өзі ғана үйретіледі. Алғаш студент болып, факультет табалдырығын аттап кірген кезде: «Бұл сондай да сондай мамандық. Осы арқылы нан тауып жейсің, атың шығады, осы арқылы елге қызмет қыласың», – деп бірауыз сөзбен қорытады. Бір жағынан бұған оқу орындарын кінәлауға болмайды. Әу бастан білім беруге арнап жасақталған мекеме болғандықтан оның философиясына тереңдеп жатуға сағат та бөлінбейді, кадр да жетіспейді. Тіпті сондай пән енгізіле қалған күннің өзінде мұғалімнің оған арнайы дайындығы жоқ. «Балаға өмірдің мәні, мамандықтың мазмұны жайлы түсіндір» десеңіз, ағыл-тегіл ақыл айтып, өзі де түсіне бермейтін дүниелермен оқушының басын қатырып жібермесіне кепілдік жоқ. Оқытушы нақты бір cаланың ғана білгірі болғандықтан бір замандағы Аристотель мен әл-Фарабилерше пәннің мәнін тарқатып жатпайды әрі оны өзінің міндеті санамайды. Ендігі бір оқытушылар Зигмунд Фройдтың «өмірден мән іздеген адамдар – ауру» деген ұстанымына сенеді. Мамандықтан мән іздеудің қажеті жоқ деп санайды. Ондайды еріккеннің тірлігі һәм ақымақтық деп біледі.

Мамандық пен адамдықтың мәніне үңілмегендер өзін де, жақынын да, қоғамды да жарылқап, жетістірмейтініне қазақ қоғамы соңғы отыз жылда әбден көз жеткізді. Еліміз тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан мықты математик, физик, бизнесмен, экономистерден кенде болған жоқ. Олардың алдыңғы қатары Мәскеуде, Германияда, кейінгі толқыны Америка, Англия, Еуропада білім алып келгендер. Елдегі экономика, энергетика салаларының басшылығында негізінен сондай мамандар отырды. Олар өз ісінің шебері екенін белгілі бір деңгейде дәлелдей де алды. Алайда жеме-жемге келгенде мемлекет мүддесі мен халықтың жағдайынан бұрын жеке бастың мүддесін жасаумен шұғылданып кетті. Түптеп келгенде біздің қоғам нағыз маманнан бұрын нағыз адамға зәру екеніне көз жеткізді. Тап қазір де маман тапшылығынан гөрі адам тапшылығынан көбірек жапа шегіп отырмыз. Ғұламалардың үнемі «адам іздеп жүрмін» деп зар қағатыны осыдан.

Адам сапасы артқанда маман сапасы өздігінен күшейеді. Тарихқа зер салсаңыз, рухани-мәдени дүмпу орын алған жерде қалған саланың бәрінде жаппай өрлеу, даму басталатын заңдылықты көруге болады. Бұл кездейсоқтық, сәйкестік емес. Қысқасы, ғылым игеру, білім жинау, өнер үйрену, маман атану, кәсіп игеру, еңбек ету – мұның бәрі игі нәрсе. Бірақ олар аутентикалық мақсат бола алмайды. Ол – тек мақсатқа жету жолындағы құрал. Сондықтан біз бұл кітапта мамандықтың мәніне көбірек үңілмекпіз.

Мамандық таңдау жастарға ғана қатысты тақырып емес. Өмірдің әртүрлі жолайрықтарында бағыт өзгертуге, қайта мамандануға тура келіп жатады. Біреулерді өмір мәжбүрлейді, нарық міндеттейді. Енді біреулердің ішкі құндылықтары ауысып жатады. Бұған дейін маңызды боп көрінген кәсібі мағынасын жоғалтып, балаң тірлік боп көрініп кетеді. Тіпті болашақтың бағыты бала кезден дұрыс таңдалса да, ол ғұмырдың соңына дейін бұлжымасқа кепілдік бола алмайды. Уақыт пен кеңістіктің контексінде құндылығын жоюы мүмкін. Қысқасы, тәңірлік бейім, табиғи қасиет, өмірлік мақсұт сияқты тақырыптан кім де болса қашып құтыла алмайды.

Әлемде өз өмірімен өрнек салып, адамзатқа үлгі көрсетіп кеткен тұлға көп. Дегенмен біз әлемдік тұлғалардан гөрі қазақ қоғамына жақын адамдарды көбірек мысал етуге тырыстық. Онда да тек танымал тұлғаларды емес, өмір жолымен, кәсібіне адалдығымен, қайраткерлігімен, күрескерлігімен немесе еңбекқорлығымен үлгі боларлық қарапайым кісілерді де қамтуға ұмтылдық. Мәселен, күні кеше өмір сүрген дәрігер-хирург Нұртас Қазыбаевтың болмысы жиі мысал етіледі, талданады. Әр тақырыпқа мысал ретінде ұсынылады. Бұл – бір жағынан көпшілікке беймәлім адамды жұртқа таныстыру әрекеті болса, екінші жағынан өмірдің, мамандықтың мәні тек танымалдықпен есептелмейтінін көрсету мақсатындағы қадам.

Нұртас Қазыбаев кім?

Қазақта Нұртас Қазыбаев деген дәрігер өткен. Медицина ғылымының кандидаты, доцент, жоғары санатты хирург. «Құрмет», «Ерен еңбегі үшін» ордендерінің иегері. Бұрынғыша айтқанда асылдың сынығы: әйгілі журналист, жазушы, мемлекет қайраткері Кәкімжан Қазыбаевтың тұңғышы.

Мен ол кісінің кім екенін білмес едім. Бұл күнде дәрігерді кім танып жатыр дейсің? Бас ауырып, балтыр сыздағанда ғана емхана жағалайтын заман. Баспасөзде «дәрігер Нұртас Қазыбаев дүниеден озды» деген хабар тарап, жұрт ол туралы естелік жинай бастағанда барып сондай абзал жанның болғанын естідім. Сол естелік жинаушы топтың қатарында болмасам, сол күйі білмей де өтер ме едім...

Ол кезде газет тілшісімін. Редакция басшылығынан бір дәрігер туралы естелік жинауға тапсырма түсті. Бас редактор журналистерді кабинетіне шақырып, кімнің қайдан естелік жинайтынын бөліп беріп жатыр. Маған да екі адамның аты-жөні мен телефоны берілді. Әрине, мұндай шаруаға құлықсыз кірісесің. Газетке материал толтыруға уақыт жеткізе алмай жүргенде үстеме тапсырмаға кім разы болсын? Бұлғақтап көріп едім, реті келмеді. Ақыры уақыт тауып өзіме тапсырылған екі адамнан естелік алуға кірістім.

Алғашқысы қарапайым бір дәрігер екен. Нұртас Қазыбаевтың қарамағында жұмыс істепті. Оның шамамен қандай естелік айтатынын бармай жатып біліп тұрмын. «Жақсы бастық еді, бізге ұрыспайтын. Жұмысына тиянақты» деген сияқты «дежурный» әңгімелерге дайынмын. Әңгіме шамамен солай басталды да. «Жақсы бастық еді. Бізге ұрыспайтын. Жұмысына тиянақты еді...» Бірақ сөзінен біртүрлі шынайылық еседі. Ол алғашқы сөзден-ақ толқып тұрды. Әйтеуір мақтау керек болған соң айтып жатқан жоқ. Біраздан соң тамағына өксік тығылып, әрең сөйледі. Осылай біресе жылап, біресе мейірлене күліп отырып, ерекше көңіл күйде, махаббатпен естелік айтып берді. Естеліктері расында қызық еді. Әлгі жерден шаршап шығудың орнына ескі досыммен кездесіп, сырласып шыққандай жеңілдеп қайттым.

Келесі күні жұмыстан соң екінші адамды іздеп барып, естелік алдым. Бұл жолғы кейіпкерім қарапайым ғана бір апай екен. Дәрігер де емес, Нұртастың туысы да емес, көп пациентінің бірі. Үйіне кіріп, диктофонымды қосып, әңгіме бастай бергенім сол еді, әлгі апам: «Кеше ғана көз алдымда жүр еді, енді қалай естелік айтамын?» – деп солқылдап жылай бастады. Ақыры әңгімесін бастап, айтып жатыр, айтып жатыр...

Бұл жолы да әңгіме қызық болып кетті. Көңілім жайдарланып, тағы да шабыттанып үйге қайттым. Енді менде Нұртас Қазыбаевтың болмысына деген құрмет әрі қызығушылық оянды. Кім екенін, қандай адам болғанын білгім келе бастады. Ертесі күні жұмысқа келсем, естелік жинауға ерініп отырған журналистер бар екен. Соның біреуіне «қаласаң, мен-ақ барып келейін» деп өзім ұсыныс айттым. Қуана-қуана келісті. Бұл жолы бір досына бардым. Досының әңгімесі мені дәрігер Нұртастың болмысына біржола қызықтырды. Кейіннен ол туралы жазылған басқа естеліктерді де оқып шықтым. Көп ұзамай сол естеліктер «Найзағайдай жарқылдап» деген атпен жинақ боп басылып шықты.

Әрине, мені оның мамандығына деген адалдығы таңғалдырды. «Мұндай да болады екен-ау. Адам бір іске сонша беріледі екен ғой», – деп тәнті болдым. Ол кезде менің лексиконымда «трансцендентті мән», «тәңірлік мазмұн», «ашылған болмыс», «қайсар рух», «жасампаз мұрат» деген сияқты экзистенциалистік терминдер жоқ. Нұртас Қазыбаевтың өмірі мен болмысын талдап, мамандығына деген қарым-қатынасын түсіне алатын ғылыми инструменттерден мақұрыммын. Біреу менен:

«Нұртас қалай мықты маманға айналды?» – деп сұраса:

«Енді ол тегін адам емес қой. Тектінің ұрпағы. Әкесінің қандай адам болғанын білесіңдер. Шешесі де тегін жан емес. Үлкен әулеттің тәрбиесін көрді. Араласқан ортасы да жақсы болды. Білімі жоғары, Мәскеуде оқыды. Ұстаздары да керемет болған. Одан жақсы маман шықпағанда кімнен шығады? Жалпы Құдайдың назары түскен адам болар» дегеннен артық жауап айтпас та едім. Әрине, бұл да қате емес. Нұртас Қазыбаевтың шыққан тегі шынында бекер емес. Тәрбиесі де өз алдына бөлек әңгіме. Бірақ соның бәрін құмнан алтын сүзгендей өрнектеп, дайын өнімге айналдыру әркімнің қолынан келмейтін іс екенін қайдан білейін?! Он жылдан соң, экзистенциализм философиясымен танысқаннан кейін ғана маған Нұртас Қазыбаевтың болмысын сыртқы себептермен шатастырмай, жіліктеп талдауға мүмкіндік туды...

Әңгіме түсінікті болуы үшін алдымен кейіпкеріміздің биографиясынан хабар берейік. Нұртас, бұрынғыша айтқанда, асылдың сынығы. Әйгілі жазушы, журналист, мемлекет қайраткері Кәкімжан Қазыбаевтың тұңғышы.

Кәкімжан Қазыбаев «Лениншіл жас», «Жетісу» сияқты әртүрлі газет-журналдарды көп жылдар бойы басқарған. Кейіннен Жоғарғы кеңес депутаты, Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің хатшысы сияқты жоғарғы қызметтерде отырды. Ел арасында да, үкімет алдында да беделді болды.

Нұртастың шешесі Орынша Қарабалина – әйгілі Ұзақбай Құлымбетовтің қызы. Ұзақбай Құлымбетов – 1930 жылдары ел басқарған ірі шенеуніктердің бірі. Бейресми түрде оны 1936 жылдан бастап Қазақ ССРнің тұңғыш президенті деп те атайды. Сталиндік репрессия кезінде жазықсыз атылып, 1956 жылы ақталған.

Мектеп бітірген соң Нұртас Қазыбаев Алматы медициналық институтына түсіп, оны үздік тәмамдады. Одан соң Мәскеу қаласындағы Вишневский атындағы хирургия институтының клиникалық ординатурасына жолдама алады.

Онда Нұртасқа советтік хирургияның патриархы, атақты академик Виктор Иванович Стручков жетекші ұстаз болды. Академик ғалым жас Нұртастың көзіндегі отты көріп, өзіне шәкірт қылып алды. Оқуды бітірген соң алысқа жібермей, Мәскеуде қалдырып, ғылым жолына бағыттағысы келді. Сол мақсатпен аспирантураға да алып қалды. Нұртас кандидаттығын Мәскеуде қорғады. Ол кезде диссертация қорғау өте қиын. Әсіресе қазақтарға шектен тыс қаталдық бар. Ғылыми жұмыс 800 адамның алдында қорғалды. Олардың қатарында тіпті әскери медицинаның генералдары бар еді, бәрі жамырап белсенді түрде сұрақ қоюмен болады. Бәріне мүдірмей жауап беріп, білімі мен пайым-парасатын көрсетіп, диссертация қабылданды.

Бірақ Нұртас ұстазы қалағандай Мәскеуде қалып қойған жоқ. Елге қайтып келіп, Алматының ең бір қызу нүктелерінде дәрігер болды. Соның бірі – Қалқамандағы №7 аурухана. Ал 1995 жылдан бастап Кеңестік министрлер ауруханасына (тәуелсіздіктен кейін ҚР Президенті істері басқармасы жанындағы Орталық клиникалық ауруханасы болып өзгерді) ауысып, өмірінің соңына дейін сонда қызмет етті. Мұнда ол Хирургия бөлімінің меңгерушісі, Бас дәрігердің орынбасары, Хирургия орталығының жетекшісі қызметтерін атқарды. Бұл қызмет қажырлы еңбек пен үлкен шыдамдылықты талап етеді. Елде біраз операциялардың түрлерін алғаш жасаған маман.

Ауруханаға инновациялық жабдықтарды енгізе отырып бірнеше жаңа бөлім ашқызды. Оған маман жинады. Жоқ маманды шетелден алдырды. Қысқасы, ол қазақ медицинасын инновациялық заманауи технологиялармен жабдықтауда ерекше орны бар маман болды.

Дәрігерлік тәжірибесінде Нұртас Қазыбаев 30 мыңнан аса операция жасап, 5 мыңнан аса адамды ажалдан арашалап қалған. Жасаған ота санын еңбек еткен жылдарына бөлсек, күніне орта есеппен 5-6 операциядан келеді. Жұмыс тәжірибесінде бір күнде 15 ота жасаған кездері бар. Оның кейбірі 7-10 сағатқа дейін созылады.

Нұртас Қазыбаев ғалым ретінде түрлі медициналық жаңалықтар ашқан. Іш құрылысты хирургиялық жолмен емдеудің түрлі жаңа әдістерін ойлап тауып, бірнеше патенттерді иеленген. Мәселен, отандық медицина тарихында тұңғыш рет лазер сәулесімен оталау тәжірибесін қолдану әдісін енгізді. 2000 жылдың басынан бастап аса ауыр сырқаттардың ағзаларын, ішкі мүшелеріндегі жара, ісік, тастарды да лазер сәулесімен «тесіп», «кесіп» алып тастау, оталау тәсілін қолға алды. Қазақстандық дәрігерлер оны лапароскопиялық хирургияның «атасы» деп санайды.

Жеке ғылыми жобалары, өнертабыстары, білім деңгейі, қабілеті мүмкіндік беріп тұрса да, Нұртас Қазыбаев ғылым жолын қуғысы келмеді. Оған кеткен уақытты адам емдеуге жұмсады. Дегенмен қазақстандық дәрігерлер оны «Халық академигі» деп атайтын.

Нұртас білімін және тәжірибесін жетілдірумен өмір бойы айналысты. Мәскеуде жинаған білімімен шектеліп қалмай, АҚШ пен Швейцарияда ұзақ уақыт тәжірибеден өтті.

Отыз жылдық жұмыс тәжірибесінде төрт-ақ рет толық мерзімді қызметтік демалыс алыпты. Ол үшін сенбіжексенбі деген жоқ. Жұмыстан тыс уақытта үйде демалып жатуына заң рұқсат бергенімен, өзі рұқсат бермейтін. Жаңа жылды талай рет операция үстелінде қарсы алды. Емхананың басшылық қызметінде жүрсе де, операция жасауын тоқтатқан жоқ. Ол тіпті өмірінің соңғы күнінде де ауыр жағдайда жатқан бір науқасқа шұғыл операция жасап, өмірін аман алып қалған болатын.

Нұртас Қазыбаев 2012 жылдың 5 тамызында, елу төрт жасқа қараған шағында, жүрек талмасынан қайтыс болды.

Сан мың адамның өмірін алып қалған дәрігердің өз жүрегі сыр бергенде оған дер кезінде қол созып, жанын аман алып қалатын білікті хирург болмады.

Қазаға жер қайысқан жұрт жиналды. Олардың арасында билік адамдарынан бастап қарапайым жұртшылыққа дейінгі қоғамның әртүрлі өкілдері бар еді. Нағыз дәрігердің қамқорлығын көргендердің армиясы оны мәңгілік сапарға аттандыру үшін Кеңсайға қарай ағылғандағы көрініс Нұртас Қазыбаевтың қандай адам һәм қандай маман болғанын ешбір баяндаусыз түсіндіреді.

Мамандық неге керек?

Бүлдіршін баланың тілі шығып, шүлдірлеп сөйлей бастағанда-ақ үлкендер «Өскенде кім боласың?» деп түртпектей бастайды. Сөйтіп оның санасында «Ее, өскенде міндетті түрде бір мамандықтың тізгінін ұстауым керек екен ғой» деген ұғым қалыптасады. «Жай ғана адам болып, жер басып жүруім жеткіліксіз бе?», «Маман болу соншалық маңызды ма?», «Маманданбайақ өмір сүре берсем болмай ма?» деп бас қатыруы да мүмкін. Бір жағынан бұл балаң ой боп көрінгенімен, оны философиялық тұрғыда, салмақты түрде қарастыруға болады. Шынында мамандық деген не нәрсе? Онтологиялық тұрғыдан бар дүние ме? Құдай адамның өмірін бір кәсіпке байлап жаратты ма? Маңдайға алдын ала жазылып қоятын мақсұт бар ма? Ескі замандағы бабаларымыз сияқты «Өскенде пәлен боламын» демей-ақ өмір сүруге болмай ма?.. Бұл сауалдардың шындығына жету үшін кішкене тарихи шегініс жасауға тура келеді.

Ежелде мамандық деген нәрсе атымен болған жоқ. Тіршілік формасы объективті еді, яғни бәріне ортақ: аң аулайды, терімшілікпен айналысады. Тапқан олжаны үйге әкеліп, қақтап жейді. Неғұрлым епті, айлакеш, неғұрлым алып күштің иесі болса, қанжығасы да соғұрлым майлы болады.

Уақыт өте келе адамдар мал бағып, егін салуды үйренді. Яғни кәсіптің тағы екі түрі пайда болды. Мыңдаған жылдар бойы кәсіптің осы төрт-бес түрімен жан бақты. Алайда соңғы мыңжылдықта кәсіптің түрі күрт көбейе бастады. Ағаш ұстасы, саз ыдыстың шебері, темірші, дәрігер, есепшілер пайда болды. Бірақ олардың үлесі жалпы еңбектің бір пайызын ғана құрайтын. Қалған жұрт баяғыдай егін егеді немесе мал бағады.

Бұл үрдіс беріге дейін жалғасып келді. Байқасаңыз, мыңжылдықтарды былай қойғанда, күні кеше ауыл адамына пәлендей көп мамандықтың қажеті жоқ еді. Қазақ мал бағады. Оған аспаздың керегі жоқ. Ет салып, құрт сүзу кез келген адамның қолынан келді. Ішіп-жем ғана емес, басқа да күнкөріске қажеттінің бәрін өздері өндіріп алады. Жүн түтіп, жіп иіреді. Киім тоқиды, киіз басады. Өзі малшы, өзі аспаз, өзі тоқымашы. Анаумынау ауруға дәрігердің де қажеті шамалы. Қойдың майын жағады, сорпалайды. Қай дертке қандай шөптен тұнба қайнатып ішу керегін біледі. Өзі ветеринар. Малдың мың түрлі дертін, оның мың түрлі емін біледі. Зергер, темірші, ұста сияқты сирек кәсіптің иелерінен бір ауылда бір-ақ адам болады. Әйтпесе ол да жоқ.

Тіршіліктің мұндай салты қашан және қалай өзгерді? Әрине, өзгеріс әлемнің әр нүктесінде әртүрлі уақытта басталды. Дегенмен мамандық, кәсіп деген ұғым негізінен қалалық мәдениеттің пайда болуымен, орнығуымен байланыстырылады. Қалай?

Адам басқа түссе тұрмысына қажеттінің бәрін өзі істей алады. Бірақ ол бір ғана іспен шұғылданғанда жұмыс өнімділігі артады. Таң бозынан сиыр сауып, мал жайғап, тамақ істеп, бала күтіп, кір жуып, содан қалған уақытта жүн түтетін адамнан гөрі күні бойы киім тігетін адамның жұмысы өнімдірек болады. Бұл бір жағынан жылдамдыққа, екінші жағынан сапаға әсер етеді.

Халық көбейген қоныста міндетті түрде бір наубайшы пайда болады. Наубайшының отын жаруға уақыты жоқ, біреуді жалдап, отын жарғызады немесе сатып алады. Қалай болғанда енді отыншы пайда болды. Отыншы да бес қаруын сайлап, күні бойы отын жарған кезде жұмысы өнімді болады. Сондықтан ол киімді сатып ала салады. Осылайша тігінші пайда болады. Адамдар осылай бір-бірін қамтамасыз ете бастаған жерде экономикалық құбылыс басталып, елді мекен кеңейе түседі, қала пайда болады. Кәсіп қала тудырады, қала кәсіпке сұранысты күшейтеді. Яғни мамандық деген ұғым – адамдардың әлеуметтенуі негізінде пайда болатын құбылыс.

Адам – әлеуметтік жаратылыс. Ендігі жерде бір адамның тірлігі екінші адамдардың тіршілігіне ажырамастай боп байланады. Яғни ешкім оңаша өмір сүре алмайды. Бұл заңдылықты, жеке адамды былай қойғанда, алып мемлекеттер де бұза алмайды. Ең қуатты деген мемлекеттердің өзі өзге әлеммен сауда қатынасын бір аптаға үзер болса, ел ішінде хаос басталады. «Адамның күні адаммен» деген нақылдың бір мағынасы осыны меңзеп тұр.

Әрине, біз кейде эпостық санаға елітіп, бабалардың еркін тұрмысын, тәуелсіз санасын сағынып: «Әй, солар сияқты көшіп жүріп мал бағып, еркін өмір сүрер ме еді!» – деп жатамыз. Өйткені кейде күйбең тұрмысқа, жанбағысқа байланған тіршілік адамның өресін тарылтып жібереді. Алайда одан шығудың жолы – заманнан жерініп, қоғамнан оқшаулану, әлеуметтік эволюцияны кері айналдыру емес. Ол үшін адам өзінің әрбір ісін, кәсібін, жүріс-тұрысын саналы түрде таразылап, оның қаншалықты мәнді екеніне ой жүгіртіп отырса жеткілікті.

Яғни ХХ ғасырдың адамы «Қайтсем жұмысым өнімді болады?» деген сауалға жауап іздеген болса, ХХІ ғасырдың адамы «Қайтсем тірлігім мәнді болады?» деген сұрақты негізгі орынға шығаруы керек. Экзистенциализм философиясы бізге технологиялық прогрестің қауіптілігін көрсетіп берді. Адамның бос уақыты көбейген сайын ішіндегі үңірейген бостық та көрініп қала береді. Ойшылдар: «Адам бос уақытқа да үлкен дайындықпен бару керек», – деп әзілдейді.

Бір ғасыр бұрынғы әйел адамның үйдегі шаруасын елестетудің өзі қорқынышты: мал жайғайды, сиыр сауады, бала қарайды, ас дайындайды, тезек тереді, нан жабады, кір жуады, киім тігеді. Бүгінгі заманда сол шаруаның көбін тұрмыстық техника атқарады. Самаурын қайнатпайды, су тасымайды, кір жумайды, нан жаппайды, жүн иірмейді, киім тікпейді. Сол сияқты ер адамның міндетіндегі жұмыстың дені де техникамен игерілетін болды. Өгізге соқа жегіп жер жыртқан, балталап қарағай құлатып жүрген ешкімді көрмейсің.

Сол машақаттың бәрінен арылғандағы бос уақыт қайда жұмсалып жатыр? Оны біз әлеуметтік желідегі орынсыз тенденциялардан, хайп қуған блогерліктен, мағынасыз пранктардан, арзан челлендждерден-ақ байқай аламыз. «Адамның сапасын бос уақытта немен айналысқанына қарап білесің» деген сөз бар. Бос уақыт қазіргі адамның ішіндегі бостықтың қаншалықты үңірейіп бара жатқанын байқатып отырады. Елдегі азғындықтың барлық түрлері, құмар ойын, ажырасу, ерте жүктілік, аборттың көптігі, суицид, қылмыстық көрсеткіштердің жоғарылығы – сол бос уақыттың заттанған түрі. Бірақ бұдан «Демек адамға бос уақыт қалдырмау керек немесе технологиялық прогресті шектеу керек» деген мораль шығып тұрған жоқ. Бұл бар болғаны бос уақыт адамның көкірегінде не бар екенін көрсететін барометр екенін ескертіп тұр.

Яғни неғұрлым жұмысбасты болу емес, неғұрлым мәнді іске жегілу маңызды. Бұл туралы алда талай айтыла жатады. Бастысы: мамандық адамға өз позициясын күшейтіп, неғұрлым биік сапаға ұмтылуға мүмкіндік беретіні анық. Ол үшін әр адам өз орнын, қаланатын кетігін тауып, нағыз маманға айналғаны абзал.

Бар болудың құралы

Күллі адамға Алладан жұққан бір дерт бар. Ол – ұдайы БАР БОЛЫП тұру дерті. Кез келген адам қаңыраған бостық сезімге шырмалып, жоқтыққа жұтыла бастағандай күй кешсе, санасын үрей билеп алады. Неге олай? Себебі адамның ашылмаған болмысы өзін жарыққа шығарып, мәңгі бақи бар болып тұратын мақамына жету үшін жанталасады. Пайғамбар айтты деп келетін бір ұлағатты өсиетте Тәңірі тағала: «Мен құпия жатқан қазына едім. Бар болып білінгім келді. Сол үшін топырақтан адам баласын жараттым», – депті. Міне, осы БАР БОЛУ дерті адамға да жұққан соң ол да тіршілікте ҰДАЙЫ БАР БОЛЫП ТҰРУ мақамына ауысудың сан түрлі сорабына түседі. Біреу ғылыммен бар болды, біреу батырлығымен мәңгілікке тұрақтады. Тағы бірі даналығымен көзге түсті. Енді бірі күрескер мінезімен кім екенін көрсетіп, елдің есінде қалды. Мамандық та сол БАР болудың бір құралы. Бір кәсіптің жілігін шағып, майын ішкен маманға айналсаң, құрығың да ұзын болады.

БАР болудың осындай аутентикалық қалыбына құйыла алмағандар қиналған сәтінде амалсыз оның бейаутентикалық формасына ойысады. Қазір көрінген жерге атын ойып жазатын вандализм күшейді. Әсіресе СССР кезінде киелі мекеннің бәріне «Здесь был Вася» деген тұрақты тіркес анекдотқа айналып кеткен. Демек ол Васялар БАР болудың бұдан басқа тиімді жолын таба алмаған.

2023 жылы мынадай оқиға болды. Ақтөбенің мәдениет саласында жұмыс істейтін бір құзырлы қызметкері Маңғыстаудағы Ыбықты сайға қашаумен ойып тұрып, адамның атын жазып кетеді. Оның бұл іс-әрекеті бейнебақылауға түсіп қалып, қоғамда шу туғызды. БАР болудың неліктен аутентикалық формасына құйылу қиын? Оқыған, тоқыған азамат атанып тұрсаң да, неліктен сенің БАР болуың қоғамда сорақы бейнеде көрінеді? Неліктен мәдениет саласында істейтін жауапты маман әдемі жар-тасты бүлдіріп кетті?

Өйткені мектепте де, университет қабырғасында да жастарға адамның аутентикалық жолмен БАР болуының жайы түсіндірілмейді. Көзге бадырайып көрінген кез келген физикалық құбылыстың құпия сырлары болады. Оны метафизика, кейде онтология ғылымы деп айтады. Демек игеретін мамандықтың да метафизикалық сырлары болады. Кез келген кәсіптің онтологиялық құпиясына бойламасаң, ол дами келе міндетті түрде тұйыққа тіреледі. Яғни кәсіп немесе мамандық ғайыптағы құпия тамырына жалғанып жатпаса, кәсіп иесіне БАРЛЫҚ емес, ЖОҚТЫҚ сезімін дарытады.

Сонымен мамандықты БАР БОЛУДЫҢ құралы дедік. Бірақ мәселе – сол құралды қандай мақсатта пайдаланатыныңда! Мұның шамамен үш жауабы бар: алғашқысы – мықты маманға айналудың арқасында қаржылай мол табысқа кенелу. Екіншісі – сол арқылы үлкен абыройға қол жеткізу. Үшіншісі – жиған білім-тәжірибеңмен жұртқа пайдаңды тигізу.

Өз ісінің шеберіне айналған адамды бәрі құрметтейді. «Маманның аты – маман», «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дейміз. Кейде жүздеген, мыңдаған жұмысшының шамасы келмей жатқан шаруаны бір инженер атқарып бере салады. Әл-Фарабидің «Ісім оңсын десең, сол істің маманы бол» дейтіні осыдан. Яғни мықты маман болу керек пе, жоқ па деген мәселеде ешкім дауласпайды. Әлбетте, болу керек. Кез келген адам бір саланың білгірі атануға ұмтылады. Бірақ мәселе соған деген ұмтылыстың мотивінде болып тұр. Адам сол мақсатқа қандай ниетпен ұмтылып жатыр?

Ата-ана балаға: «Әй, сабағыңды жақсы оқы. Жақсы оқысаң жақсы қызметке тұрасың. Ақшаны да күреп табасың. Шалқып өмір сүресің. Жегенің алдыңда, жемегенің артыңда болады. Оқымасаң базарда арба сүйрейсің», – деп ұрсады. Жастарды ынталандыруда ең көп келтірілетін аргумент осы. Бұрын «оқымасаң трактор айдайтын боласың» деп қорқытатын. Әрине, мұның бәрі баланы қорқыту немесе қайрау арқылы ынталандыру үшін айтылатыны түсінікті. Ата-аналық инстинкт баланың қамсыз өмір сүргенін, тұрмысының жайлы болғанын қалайды. Бірақ баланы бұлай ауыр тұрмыспен қорқытудың зияны да бар. Өйткені трактор айдау, көше сыпыру, қоқыс тазалау ауыр тұрмыстың белгісі болуы мүмкін, бірақ ол арсыздықтың белгісі емес. Оның үстіне өмірде мықты маманға айналып, кәсібімен мән тапқан, бірақ табысы төмен адамдар аз емес.

«Табысы көп кәсіп жақсы, табысы азы жаман» деген сияқты тым қарабайыр түсінік қоғамға дендеп сіңсе, зардабы үлкен болады. Мәселен, жыл сайын ЖОО-ға экономика, бизнес, заң факультеттеріне тапсыратын абитуриент көп. Себебі бұлар әлі де табысты кәсіп боп есептеледі. Бұл түсінік «адам ләззат кешіп өмір сүру үшін жаралған» деп жар салған Зигмунд Фройдтың психоанализінен пайда болады. Экономист те, заңгер де – керемет мамандық. Бірақ оған табыс үшін ұмтылу қате.

Бізді маман болуға ұмтылдыратын тағы бір себеп бар. Ол – статус пен абырой. «Мықты маман болсам абыройым тасып, ел-жұртқа құрметті боламын» деп түсінетіндер көп. Экзистенциали